Hipabisalny magmatyzm w zapisie petrograficznym — na przyk³adzie rejonu
¯eleŸniaka, Góry Kaczawskie
Katarzyna Machowiak*, Andrzej Muszyñski**
Niewielkie (ok. 2 km2) cia³o magmowe ze wzgórza ¯eleŸniak, usytuowane w SE czêœci Gór Kaczawskich, by³o uwa¿ane do niedawna za intruzjê magmow¹ o kszta³cie lakkolitu. Szczegó³owe badania petrologiczne pozwoli³y na bardziej rozbudowan¹ interpretacjê charakte-ru tej waryscyjskiej intcharakte-ruzji. W rejonie wzgórza ¯eleŸniak i w bezpoœrednim jego s¹siedztwie, w zwietrzelinie najob-ficiej wystêpuj¹ ska³y wulkaniczne o sk³adzie: ryolitów, ryodacytów, dacytów i trachyandezytów. Oprócz tego w ró¿nych czêœciach badanego obszaru mo¿na znaleŸæ tak¿e drobnokrystaliczne monzogranity, a we wschodniej czêœci — drobnokrystaliczne granodioryty. Ponadto monzograni-ty i granodiorymonzograni-ty (o nieco wiêkszych ziarnach) zosta³y nawiercone na ¯eleŸniaku, na g³êbokoœci oko³o 55 m (Majerowicz & Skurzewski, 1987). W czêœci po³udniowej wzgórza wystêpuj¹ brekcje, które nosz¹ cechy brekcji kominowych. Wszystkie wymienione ska³y s¹ poprzecina-ne ¿y³ami kersantytu. Czêœæ z nich nosi znamiona: serycy-tyzacji, chloryserycy-tyzacji, albiserycy-tyzacji, K-feldspatyzacji oraz kaolinityzacji. Te procesy wi¹¿¹ siê z du¿¹ aktywnoœci¹ fluidów, które sta³y siê tak¿e Ÿród³em minera³ów, tworz¹cych polimetaliczne z³o¿e „Stara Góra”. Granice pomiêdzy ró¿nymi odmianami skalnymi s¹ obecnie nie do uchwycenia, ze wzglêdu na s³abe ods³oniêcie terenu.
Obserwacje p³ytek cienkich pozwoli³y wyró¿niæ ska³y dwóch facji wulkanogenicznych: zewnêtrznej (carapace) i wewnêtrznej (core). Pierwsze z nich — szybko stygn¹ce, zawieraj¹ pseudomorfozy minera³ów ilastych po szkliwie wulkanicznym (blocky shards); mo¿na je nazywaæ ignim-brytami. W tej kategorii najliczniej wystêpuj¹ jednak wul-kanity o strukturze mikropoikilitowej i sferolitycznej
(mog¹ byæ efektem rekrystalizacji szkliwa wulkanicznego) oraz o wyraŸnej teksturze fluidalnej. Drug¹ z facji — wew-nêtrzn¹, stanowi¹ wulkanity o strukturze porfirowej, ze stopniowo rosn¹cym udzia³em fenokryszta³ów, potem pojawiaj¹ siê ska³y przejœciowe do mikrogranitów oraz same granitoidy.
Obecnoœæ ignimbrytów i brekcji kominowych (diatre-mowych) pozwala przypuszczaæ, i¿ cia³o magmowe z ¯eleŸniaka mog³o byæ pierwotnie z³o¿on¹ budowl¹ mag-mow¹ z wulkanem na powierzchni Ziemi. Ods³aniaj¹ca siê w obecnym poziomie erozji czêœæ kominowa wraz z kopu³¹ wulkaniczn¹, mog³a dostarczaæ okresowo mate-ria³u piroklastyczngo oraz tworzyæ niewielkie potoki lawo-we. Dla takiej interpretacji zaproponowano model przestrzennego zró¿nicowania hipabysalnych ska³ mag-mowych (ryc. 1).
Literatura
MAJEROWICZ A. & SKURZEWSKI A. 1987 — Granity z okolic Wojcieszowa w Górach Kaczawskich. Acta Univer. Wratis. Pr. Geol.-Miner., 10: 265–274.
Piaskowce eoliczne czerwonego sp¹gowca Wielkopolski w œwietle nowych badañ
Anna Maliszewska*, Hubert Kiersnowski*, Magdalena Sikorska*, Marta Kuberska*
Przeprowadzono szczegó³owe analizy sedymentolo-giczne i petrolosedymentolo-giczne piaskowców górnego czerwonego sp¹gowca, tworz¹cych pogrzebane pola wydmowe miêdzy Pniewami a Kaliszem, okreœlane jako Erg Wschodni (Kier-snowski, 1997). Ich maksymalna mi¹¿szoœæ siêga blisko 1000 m. Wyró¿niono tu osady wydmowe i miêdzywydmo-we, osady powodzi miêdzywydmowych oraz
wspó³wystê-puj¹ce z nimi osady fluwialne i playi, a tak¿e osady równi i sto¿ków aluwialnych. Ich wspóln¹ cech¹ charaktery-styczn¹ jest wystêpowanie powierzchni erozyjnych o ran-dze superpowierzchni rozdzielaj¹cych, które mog¹ byæ korelowane na ca³ym badanym obszarze. Szczególny nacisk po³o¿ono na interpretacjê wyników badañ mikro-skopowych (w tym — katodoluminescencyjnych) i
che-334
Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 4, 2005
Ryc. 1. Model z³o¿onego cia³a magmowego z rejonu ¯eleŸniaka, zinterpretowany na podstawie badañ petrologicznych
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; anna.maliszewska@pgi.gov.pl, hubert.kiersnow-ski@pgi.gov.pl, magdalena.sikorska@pgi.gov.pl, marta.kuberska@pgi.gov.pl
micznych, a tak¿e na analizy w³aœciwoœci zbiornikowych piaskowców. Cechy te w znacznej czêœci zale¿a³y od rodzaju materia³u detrytycznego, a wiêc by³y zwi¹zane ze zmiennymi kierunkami transportu eolicznego i zró¿nico-waniem obszarów Ÿród³owych.
Wiêkszoœæ zbadanych piaskowców eolicznych, to drob-no- i œrednioziarniste, laminowane arenity subarkozowe i sublityczne, a czêœæ z nich, to arenity i waki kwarcowe. Nowe dane o pochodzeniu g³ównych sk³adników szkieletu ziarnowego uzyskano z analizy katodoluminescencyjnej (CL), wspartej analiz¹ chemiczn¹ w mikroobszarze.
Uznano, i¿ wiêkszoœæ ziarn detrytycznych pochodzi z bogatych w kwarc ska³ g³êbinowych i metamorficznych. S¹ to: ziarna kwarcu o luminescencji brunatnej i niebie-skiej, ziarna skaleni potasowych œwiec¹cych niebiesko i oligoklazów zielonych w CL oraz okruchy kwarcowo-ska-leniowe (Zinkernagel, 1978). Z pokryw ska³ wulkanicz-nych pochodz¹ okruchy ryolitów i dacytów, ziarna kwarcu niebieskofioletowe lub czerwone w CL, ziarna brunatno œwiec¹cego albitu szachownicowego oraz prawdopodob-nie — ziarna mikropertytów o luminescencji czerwonej (Götze, 1996). Najrzadziej obserwowano ziarna kwarcu œwiec¹ce zielono, wi¹zane z utworami hydrotermalnymi.
Wyniki analiz planimetrycznych piaskowców interpre-towane za pomoc¹ diagramów dyskryminacyjnych Dickin-sona i Suczka (1979) oraz DickinDickin-sona i in. (1983) wykaza³y, ¿e wiêkszoœæ materia³u detrytycznego pochodzi z tzw. „przerabianego” orogenu bogatego w kwarc. Czêœæ próbek znalaz³a siê w polu okreœlonym jako „wnêtrze kra-tonu”. Szkielet ziarnowy piaskowców odznacza siê wysok¹ dojrza³oœci¹ sk³adu mineralnego na ca³ym obsza-rze Ergu Wschodniego. Jest to interpretowane jako efekt wielokrotnego przerabiania luŸnych osadów pól wydmo-wych przez wiatry przed ostateczn¹ depozycj¹ materia³u i zwi¹zaniem ziarn.
W celu wyznaczenia paleoœrodowisk geotektonicz-nych, z których pochodzi³ materia³ detrytyczny piaskow-ców pos³u¿ono siê diagramem dyskryminacyjnym Bhatii (1983) opartym na stosunkach pierwiastków g³ównych, oznaczonych w pe³nej analizie chemicznej. Wiêkszoœæ punktów projekcyjnych piaskowców znalaz³a siê w polu
„pasywnej krawêdzi kontynentalnej”, zbudowanej g³ównie ze starych ska³ osadowych lub metamorficznych.
Analiza kierunków paleotransportu eolicznego zosta³a przeprowadzona w oparciu o dane z upadomierza. Stwier-dzono, ¿e dominuj¹cymi kierunkami dzia³ania paleowia-trów by³y: z SE na NW oraz z E na W. Rekonstrukcja paleogeograficzna wykaza³a, ¿e obszary Ÿród³owe dla pia-skowców znajdowa³y siê b¹dŸ na obszarze wyniesienia wolsztyñskiego, b¹dŸ na przedpolu paleo-Gór Œwiêto-krzyskich oraz obni¿enia podlaskiego. Bezpoœrednim Ÿród³em sk³adników szkieletu ziarnowego piaskowców by³y zapewne fluwialne utwory czerwonego sp¹gowca wystêpuj¹ce w pod³o¿u lub obocznie. Osady z obszarów usytuowanych na wschodzie oprócz materia³u wulkanicz-nego mog³y zawieraæ okruchy ska³ prekambryjskich z rejo-nu platformy wschodnioeuropejskiej. Opisany materia³ detrytyczny zosta³ poddany procesom diagenetycznym, które ostatecznie uformowa³y w³aœciwoœci zbiornikowe piaskowców. Najistotniejsze z nich, to kompakcja i cemen-tacja, prowadz¹ce do uszczelnienia osadów. Jednak¿e znaczna porowatoœæ piaskowców i ich zdolnoœci filtracyj-ne wi¹¿¹ siê g³ównie z dzia³aniem rozpuszczania diagefiltracyj-ne- diagene-tycznego, które objê³o zarówno szkielet ziarnowy, jak i sk³adniki spoiwa.
Temat by³ finansowany przez Komitet Badañ Naukowych grant nr 6 PO4D 034 19.
Literatura
BHATIA M. R. 1983 — Plate tectonics and geochemical composition of sandstones. Jour. Geol., 91: 611–627.
DICKINSON W. R., BEARD L. S., BRAKENRIDGE G. R., ERJAVEC J. L., FERGUSON R. C., INMAN K. F., KNEPR R. A., LINDBERG F. A. & RYBERG P. T. 1983 — Provenance of North American Phanerozoic sandstones in relation to tectonic setting. Geol. Soc. Amer. Bull., 94: 222–235.
DICKINSON W. R. & SUCZEK C. A. 1979 — Plate tectonic influen-ces on sandstone compositions. AAPG Bull., 63: 2164–2182. GÖTZE J. 1996 — Kathodolumineszenz von Quartz — Grundlagen und Anvendung in den Geowissenschaf. Aufschluß, 47: 215–223. KIERSNOWSKI H. 1997 — Upper Permian eolian complex in Poland. Proc. XIII Intern. Cong. Carbon.–Permian. Pr. Pañstw. Inst. Geol., Part 3: 107–110.
ZINKERNAGEL U. 1978 — Cathodoluminescence of quartz and its application to sandstone petrology. Contrib. Sedimentology, 8: 1–69.
Petrografia i diageneza utworów cechsztyñskiego dolomitu g³ównego (Ca2)
w rejonie z³o¿a ropy naftowej Lubiatów (zachodnia Polska)
Zbigniew Miko³ajewski*, Marek Wróbel **
Profile dolomitu g³ównego stwierdzone w rejonie z³o¿a ropy naftowej Lubiatów, to kolejne (po Gorzowie Wlkp. IG-2) profile reprezentuj¹ce te utwory w facjach pozaplat-formowych. Dolomit g³ówny w profilu Gorzów Wlkp. IG-2 reprezentuje utwory typowej równi basenowej (Wagner & Kotarba, 2004), natomiast profile z rejonu Lubiatowa umiejscowione s¹ na pograniczu stoku
platfor-my wêglanowej z równi¹ basenow¹ i sk³adaj¹ siê z baseno-wych i sk³onobaseno-wych mu³ów wêglanobaseno-wych oraz z redepono-wanych utworów frakcji piaszczystej i ¿wirowej o zró¿nicowanej mi¹¿szoœci (Wagner & Kotarba, 2004).
Obserwacje mikroskopowe pozwoli³y na wydzielenie szerokiego spektrum odmian mikrofacjalnych wœród któ-rych wyró¿niono m.in. madstony, wakstony/pakstony
335
