Zabiegi Polskiego Związku Wydawców Dzienników i Czasopism o obniżki cen papierów wydawniczych w latach 1931-1939

Badziak, Kazimierz

Zabiegi Polskiego Związku

Wydawców Dzienników i Czasopism

o obniżki cen papierów

wydawniczych w latach 1931-1939

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 24/2, 47-65

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej X X I V 2, PL ISSN 0137-2998

K A ZIM IE R Z B A D ZIA K

ZA B IE G I P O L SK IE G O Z W IĄ Z K U W Y D A W C Ó W D ZIE N N IK Ó W I C ZA SO P ISM O O B N IŻK I CEN P A P IE R Ó W W Y D A W N IC Z Y C H

W L A T A C H 1931— 1939

W ydaw nictw a prasow e b y ły jed n ym z najw iększych konsum entów papieru. W okresie m iędzyw ojen n ym system atycznie w zrastało ich zapo­ trzebow anie na ten w y rób , naw et w latach w ielkiego kryzysu gospodar­ czego 1930— 1935. B y ło to spow odow ane w zrostem czytelnictw a, p oja ­ w ieniem się na rynku w ydaw n iczym taniej prasy sensacyjnej, rozszerze­ niem się frontu w ydaw n iczego czasopism fa ch ow y ch i specjalistycznych. W ydaw nictw a prasow e zu żyw ały na sw oje potrzeby kilka gatunków pa­ pieru: 1) o niskiej gram aturze, na którym drukow ano dzienniki (papier gazetow y — rotacyjn y), 2) dru k ow y (czasopisma) i 3) k red ow y w ysokiej jakości, n abyw an y na potrzeby czasopism luksu sow ych 1.

Statystyka przem ysłu papierniczego obejm ow a ła tylk o dane globalne, z podziałem na kilka w ażniejszych gatunków . Stąd określenie w ielkości przerobu papieru gazetow ego jest niem ożliw e. M ożna jed yn ie w y od ręb ­ n ić ilość tego papieru, używ anego praw ie w yłącznie na druk dzienników . Ilość papieru zużyw anego na czasopisma w ynosiła ok. 20— 2 5 % spożycia papieru na dzienniki. W 1935 r. (obliczenia szacunkow e) w ydaw n ictw a czasopism w y d a ły na papier 3,5— 4,0 m in zł. O gółem w ydaw n ictw a pra­ sow e w pła ciły do kasy kartelu papierniczego „C en tropapier” ok. 14 m in zł,, co stanow iło ok. 18% je g o obrotów na rynku k ra jo w y m 2.

Na podstaw ie danych G łów n ego U rzędu Statystycznego i Zw iązku Papierni Polskich (dalej: ZP P ) zostało dokonane zestaw ienie w ielkości k onsum pcji papieru gazetow ego: rotacyjn ego i płaskiego (por. tabela) na rynku w ew nętrznym , z uw zględnieniem różn icy m iędzy im portem a eks­ portem .

K onsum pcja papieru gazetow ego zw yżkow ała szczególnie w okresie ożyw ienia gospodarczego 1926— 1928. R e k ord ow y pod tym w zględem był rok 1928. Już w roku następnym w ystąpił w yraźn y spadek

zapotrzebo-1 J. M o k r z y c k i , P rasa ja k o czy n n ik życia g osp od a rczeg o, „Prasa” , 1936,. nr 12, s. 42.

Konsumpcja papieru gazetowego w Polsce w latach 1926— 1929 (w tonach) Rok Produkcja przemysłu krajowego (bez eksportu) Przewaga importu nad eksportem Konsumpcja ilość °/o 1926 14 615 1658 16 273 100,0 1927 16 609 3270 19 879 122,1 1928 21 122 5528 26 650 163,7 1929 21 374 2476 23 850 146,5 Ź r ó d ło : K r o n ik a k r a j o w a . K o n s u m p c ja p a p ie r u g a z e t o w e g o w P o l s c e , „ P r a s a ” , 1930, nr 1, ■8. 19— 20.

wania na te gatunki papieru: w ydaw n ictw a prasow e jako jeden z pierw ­ szych działów gospodarki odczu ły skutki nadciągającego załamania go­ spodarczego3.

W okresie D rugiej R zeczypospolitej prasa polska nie dorów nyw ała pod w zględem organ izacyjn o-fin an sow ym n ow oczesnym strukturom tru­ stów w ydaw n iczych w Stanach Z jed n oczon y ch i Zachodniej Europie. W w iększości dom in ow ały w P olsce m ało zasobne finansow o spółki w y ­ dawnicze, z trudem u trzym ujące się na ciasnym rynku prasow ym 4. K aż­ de zaburzenie gospodarcze znajdow ało odbicie w w ielkości sprzedaży ■gazet. R ów nież doch od y prasy z ogłoszeń b y ły raczej skrom ne z uwagi na słabość życia gospodarczego, a w ielkość ich uległa dalszemu zm n iej­ szeniu w latach kryzysu gospodarczego 1930— 19355. W edług obliczeń sza­ cu n kow ych przed II w ojn ą św iatow ą zaledw ie 1,5 m in osób czynnych :zaw odow o i g łów rodzin stanow iły rynek czyteln iczy prasy codzienn ej6. Zjaw iska k ryzysow e w przem yśle w ydaw n iczym spotęgow ały się w roku 1930 i w latach następnych. Ich sym otom am i b y ły m.in. spadek liczb y ogłoszeń i reklam prasow ych 7 oraz w zrost ilości tanich gazet „d

zie-3 Najpełniejszy opis przebiegu wielkiego kryzysu gospodarczego zob.: Z. L a n ­ d a u , J. T o m a s z e w s k i , G ospod arka P olski m ię d z y w o je n n e j 1918— 193Э, t . III:

W ielk i k r y z y s 1930— 1935, Warszawa 1982, s. 30— 61.

4 W p ły w y w ielk ich fin a n sistów w w y d a w n ictw a ch p ra sow ych , „Przegląd Gra­ ficzny, Wydawniczy i Papierniczy” , 1929, nr 39, s. 425. O zagranicznych potęgach prasowych zob.: J. S z a p i r o, T ru sty p ra sow e, „Prasa”, 1930, nr 1, s. 8— 11; 1931, nr 2, s. 3— 5.

5 E. R u d z i ń s k i , S p ra w y o g ło sz en io w e w d ziałaln oici P o lsk ieg o Z w ią zk u W y d a w c ó w D zien n ik ów i C zasopism w latach 1929— 1939, „Rocznik Historii Czaso­

piśmiennictwa Polskiego” (dalej: RHCP), t. 14: 1975, nr 1, s. 31 i n.

e H istoria p ra sy p olsk iej, pod red. J. Łojka, t. III: A. P a c z k o w s k i , Prasa p o is k a w łc.tach 191S— 1939, Warszawa 1960, s. 23.

Z A B I E G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₄₉ sięciogroszow ych ” kosztem „dw -udziestogroszow ych” 8. K ryzys n ałożył się na inne niedom agania i słabości ruchu w ydaw niczego.

O d 1928 r. w ydaw nictw a prasow e dyspon ow ały własną organizacją zaw odow ą w postaci Polskiego Zw iązku W yd a w ców D zienników i Cza­ sopism (dalej: P Z W D iC ), pow ołanego z in icja ty w y gru py w ydaw ców ' w ar­ szawskich. Statut Zw iązku zatw ierdzony został 22 października 1928 r. przez w'ładze państw ow e. Na czele organizacji stały Rada i Zarząd. D o­ m inującą rolę w P Z W D iC odgryw ali przedstaw iciele najw iększych cen ­ tralnych w yda w n ictw prasow ych i n iektórych pozawarszawskich. N ale­ żeli do nich m.in. Feliks M rozow ski, Stefan K rzyw oszew ski, M ieczysław N iklew icz, M ieczysław D obija, A ntoni Lew andow ski i Stanisław K auzik — dyrektor Zw iązku9. N owa organizacja stopniow o skupiła w ok ół siebie w iększość liczących się na rynku przedsiębiorstw w ydaw n iczych . W 1929 r. należało do niej 45 w ydaw n ictw , w 1933 108, a w 1937 — 140.

1. ZA B IE G I O OBNIŻKĘ CEN PAPIERU PRZED POWSTANIEM „CENTROPAPIERU”

O d 1928 r. w przem yśle pap iern iczo-celu lozow ym czyniono usilne za­ biegi o utw orzenie silnych organizacji kartelow ych, których zadanie m ia­ ło sprow adzać się do unorm owania produ kcji, uregulow ania kontaktów z rynkiem , przeciw działania w ysokiem u im portow i papieru. A k cji tej pa­ tronow ał ZP P , skupiający w sw ych szeregach najw iększe przedsiębior­ stwa tej gałęzi prod u k cy jn ej. Ponadto ten den cje m on opcliza cyjn e repre­ zentow ały trzy najw iększe k on cern y papiern iczo-celu lozow e: powstała w

1930 r. Spółka A k cyjn a Steinhagen i Saenger. Fabryki Papieru i Celu­ lozy, dysponująca obiektam i fabryczn ym i w Pabianicach, W łocław ku i M yszkow ie10; trzy przedsiębiorstw a w e W łocław ku, K luczach i C zuło- w ie, kontrolow ane przez grupę finansow ą Szw arcsztajnów 11 oraz Spółka A k cyjn a M irkow skiej Fabryki Papieru w Jeziornej, która w 1932 r. na­ była papiernię w S oczew ce12.

W przem yśle papierniczym istniała jednak silna grupa antykartelow a, przeciw na podporządkow aniu się polityce koncernów . Jej pozycja ulegała

8 W . G i e ł ż y ń s k i , A g o n ia p ra sy p o ls k ie j, „Świat”, 1931, nr 39, s. 1.

9 10 lat p ra cy P o lsk ieg o Z w ią zk u W y d a w c ó w D zien n ik ów i C zasopism 1928— 1938, dodatek do: „Prasa”, 1939, nr 2, s. 26— 30, Szerzej o genezie i celach organi­

zacji: E. R u d z i ń s k i , Zagraniczna działalność P o lsk ieg o Z w ią zk u W y d a w c ó w D zien n ik ów i C zasopism , RHCP, t. 13: 1974, z. 3, s. 345— 348; J. T o m a s z e w s k i , S tanisław K au zik , [w:] P olski słow n ik biog ra ficzn y, t. 12: 1967, s. 236— 238.

Jo F u zja F a b ry k i S tein h agen , W eh r i Ska z Pabianicką F a b ry k ą P a pieru

„H . S a en g er” , „Gazeta Handlowa” , 1930, nr 112, s. 4.

11 Ż yd zi w P olsce O d ro d zon ej, t. II, Warszawa [b.r.w.], s. 532— 533.

Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy (dalej: APW ). Oddział

w Działdowie, Kancelaria Notariusza F. Massalskiego, t. 17, 1933, nr rep. 1439. Akt

kupna-sprzedaży Polsko-Szwedzkiej Fabryki Papieru „Papyrus”.

osłabieniu w m iarę przedłużania się kryzysu gospodarczego. Zakłady anty- k artełow e odznaczały się w w iększości w yższym i kosztami, ich pozycja finansow a zagrożona była stałym zm niejszaniem się obrotów , spadkiem cen. Natomiast przed i w okresie k ryzysu k on cern y papiernicze naw ią­ zały kontakty finansow e z kapitałem zagranicznym , głów nie fran cu sko- -belgijskim , k tóry dostarczył znacznych środków na ich m odernizację i rozb u dow ę13.

P roces kartelizacji w przem yśle papierniczym rozpoczął się w 1928 r., k ied y to pow stał kartel Centrala Papiernicza „E m kaes” w postaci spółki z ograniczoną odpow iedzialnością14 i z udziałem trzech firm przem ysło­ w ych . K artel przejął kom isow ą sprzedaż papierów celu lozow ych b ez- drzew n ych z zaw artością m asy drzew nej lub m asy szm acianej15. W 1930 r. do zrzeszenia przystąpiła Spółka A k cy jn a Steinhagen i Saenger, a jed n o­ cześnie ogłoszono I cennik, podano w arunki sprzedaży i dostaw papieru. O sobny cennik (nr 2) obow iązyw ał na papiery specjalne, produkow ane przez fabrykę w J eziorn ej18.

Natomiast cen y na pozostałe gatunki papieru kon trolow ał ZP P , ale jeg o oficjaln e cenniki nie b y ły publikow ane z uw agi na w alkę konku­ ren cyjn ą prow adzoną z grupą antykartelow ą17. Zw iązek prow adził politykę sztyw n ych cen w celu utrzym ania w ysok iej rentow ności przem ysłu pa­ pierniczego i przyciągnięcia do siebie dotych cza sow ych konkurentów . N ie­ znaczna obniżka cen papieru podjęta została na o g óln y m zebraniu ZPP 24 m arca 1931 r. i dotyczyła gatunków papieru: rotacyjn ego, drukow ego, piśm ienniczego i kancelaryjnego. Natom iast 15 m aja 1931 r. zostały usta­ lone i opublikow ane w arunki sprzedaży i dostaw y papieru, które w za­ sadzie nie odbiegały od ustalonych w cześniej przez „E m kaes” 18. Ich opu­

13 S praw ozd an ie z d ziałalności A k c y jn e g o T o w a rz y stw a M irk o w s k ie j F a b ryk i

P a p ieru za r o k o p e r a c y jn y 1929/1930, Warszawa 1930, s. 5; T ru st M eta lu rg iczn y B elg ijsk o -F ra n cu sk i, „Codzienna Gazeta Handlowa”, 1934, dodatek: B elgia— P olska, s. 15; M essa g eries H a ch ette, „Prasa”, 1938, nr 2, s. 15.

14 Akt zawiązania spółki: APW . Oddział w Działdowie, Kancelaria F. Massal­ skiego, t. 5, 1928, nr rep. 2069; J. R e g u l s k i , B laski i c ien ie d łu g ieg o życia, Warszawa 1980, s. 360— 361.

15 Umowa komisowa Centrali Papierniczej „Emkaes” : A P W , Oddział w Dział­ dowie, Kancelaria F. Massalskiego, t. 5, 1928, nr rep. 2193.

16 Archiwum Akt Nowych (AAN), Polski Związek Wydawców Dzienników i Czasopism (PZWDiC) 318, s. 17— 28. Dla odbiorców papieru najbardziej istotne były warunki płatności, znacznie odbiegające od dotychczas stosowanych przez przemysł. Rachunki były od tej pory regulowane w ciągu 30 dni od daty ich w y­ stawienia, za gotówką wpłaconą do 14 dni od daty rachunku udzielano sconta w wysokości 5% , zaś do 30 dni — 4% . Stopę dyskontową określono na poziomie 13°/o w stosunku rocznym.

17 R y n e k k r a jo w y , „Prasa”, 1931, nr 10— 11, s. 20.

18 A A N , PZWDiC 318, s. 1— 3. Obniżka była odpowiedzią na złożenie przez pa­ pierniczy kartel austriacki oferty PZW DiC przywozu papieru rotacyjnego (lo co Warszawa) w cenie 62 gr za 1 kg, po uwzględnieniu w tej cenie cła i kosztów

Z A B I E G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₅₁ blikow anie zbiegło się z obradam i w yd a w ców prasy i było posunięciem taktycznym w celu złagodzenia rozm iarów k rytyk i w łasnej polityki na odcinku cen.

14 m aja 1931 r. rozp oczęły się w W arszaw ie obrady pierw szego P o­ w szechnego Zjazdu W yd a w ców D zienników i Czasopism. W dyskusji do­ m inow ała teza o w y ją tk o w o w ysokich cenach papieru w Polsce. Z ja zd w ypow iedział się za w prow adzeniem ulg celn ych dla im portow anego pa­ pieru gazetow ego w celu w ym uszenia na przem yśle papierniczym w p ro ­ wadzenia dalszych, istotnych obniżek cen. W odczytanym na Z jeździe liście otw artym Z P P przem ysł papierniczy inform ow ał, że cen y w Polsce są zbliżone do cen w krajach Europy Z achodniej, zaś obow iązu jąca w y ­ soka taryfa celna jest konieczna dla przeciw działania dum pingow em u im ­ portow i papieru na rynek polski. D om agając się dalszych pod w yżek ce l­ nych, dla uspokojenia odb iorców papieru i opinii publicznej Z P P stw ier­ dzał, że „polski przem ysł papierniczy kieruje się przy określaniu sw ych cen, ja k z pow yższego w idać, nie stawką celną, a ścisłą kalkulacją kosz­ tów prod u k cji” 19.

Zjazd, w specjalnej uchw ale, sk rytyk ow ał politykę przem ysłu pa­ pierniczego i dom agał się obniżki cen papieru gazetow ego i drukow ego. P Z W D iC wskazał przy tym na fakt, iż cen y papieru rota cyjn ego w kra­ jach ek sportujących drew no do jeg o w y ro b u 20 b y ły niższe niż w Polsce. Od 1930 r. w ystąpiła tendencja spadku cen su row ców i m ateriałów tech ­ nicznych i półfabryka tów w przem yśle papierniczym . Spadek cen papie­ rów ki w yn iósł w P olsce 32% , celu lozy na rynkach św iatow ych 17— 20% , m asy drzew nej ponad 10% . Podnoszono, że w tym czasie przem ysł pa­ pierniczy cechow ała najw yższa rentow ność, m ierzona w ysokością w y p ła ­ con ych dyw iden d21.

U ch w ały Zjazdu zostały szeroko przedstaw ione w w ielu publikacjach prasow ych. Integracja środow iska w ydaw n iczego była w ięc faktem d o­ konanym , a będące do je g o d y sp ozycji środki w postaci m ożliw ości sze­ rokiego in form ow ania w ładz i opinii publicznej o polityce sztyw n ych cen przem ysłu papierniczego zm usiły ten ostatni do przyspieszenia sw oich prac organ izacyjn ych oraz przeciwdziałania niekorzystnym dla niego op i­ niom lansow anym na łam ach prasy. W drugiej połow ie 1931 r. i na p o ­ czątku 1932 toczyły się rokow ania w spraw ie utw orzenia kartelu papier­ niczego. W celu ich ostatecznej fin alizacji Z P P ’ zaangażował prezesa Zw iązku Izb P rzem ysłow o-H an d low ych Czesława K larnera22.

19 Echa Z ja zd u W y d a w c ó w , „Prasa”, 1931, nr 6— 7, s. 14.

20 Np. Szwecja, Finlandia, Kanada i USA. .

21 A A N , PZW DiC 321, s. 1-—3. Pismo dyrektora Związku S. Kauzika do Z a ­ rządu ZPP z 26 V 1931 r.; tabela o wysokości dywidend: „Wiadomości Statystycz­ ne” , 1930, z. 18, s. 782. W 1928 r. na jedną spółkę w przemyśle papierniczym przy­ padała dywidenda w wysokości 550,5 tys. zł, gdy w całym przemyśle 281,1 tys.

22 R y n ek k r a jo w y , „Papier”, 1931, nr 10— 11, s. 20; Z.Z., P rzem y sł pap iern iczy

30 m aja 1931 r. na posiedzeniu K om isji P olityki H andlow ej Izby P rzem ysłow o-H an d low ej w W arszaw ie rozpatrzono p rop ozy cje dotyczące n o w y ch stawek celn ych dla działu papierniczego, przedstaw ione przez M inisterstw o Przem ysłu i Handlu oraz ZP P . W posiedzeniu uczestniczyli przedstaw iciele P Z W D iC i innych organizacji o zbliżonym profilu zaw o­ dow y m i p rod u k cy jn y m 23. Zw iązek W yd a w ców w yraził gotow ość cofn ię­ cia sw oich żądań w zakresie obniżenia staw ek celn ych pod w arunkiem , że Z P P , „E m kaes” i kon cern y papiernicze zgodzą się na dostosowanie cen papieru do cen m iędzynarodow ych. Ponadto dalsze zw yżki stawek celn ych nie pow in n y w p ły w a ć na w zrost cen papierów gazetow ych i dru­ k ow ych w P olsce. W w yn iku rozm ów m iędzy przedstaw icielam i przem y­ słu papierniczego a Zw iązkiem W ydaw ców , prow adzonych w dniach 1, 3,

5 i 9 czerw ca 1931 r., ustalono w ytyczn e odnośnie do zasad w spółpracy na przyszłość:

1) przem ysł zgodził się z postulatem P ZW D iC , że podw yższenie sta­ w e k celn ych nie m oże w p ły w a ć na podw yższanie cen papierów w y d a w ­ niczych;

2) cen y papierów w ydaw n iczych m ają b y ć w przyszłości regulow ane na podstaw ie zmian w kosztach produ kcji, w szczególności na podstaw ie zmian cen papierów ki;

3) w dniu podpisania u m ow y (9 czerw ca 1931) cenę papieru ro ta cy j­ nego obniżono z 62 na 60 gr za kg loco stacja M yszków ;

4) protok ół przew idyw ał prow adzenie dalszych rozm ów w spraw ie n orm alizacji norm atur i ulepszeń gatunkow ych;

5) z chw ilą w prow adzenia w życie n ow ej, w yższej ta ry fy celnej (tzw. au tonom icznej) cen y papierów drukow ych, z w yjątk iem bezdrzew nych, ulegały obniżce o 3 % ;

6) w przypadku braku porozum ienia m iędzy obu stronam i co do kształ­ tow ania cen obie strony w yra ziły zgodę na rozstrzygnięcie sporu na dro­ dze arbitrażu;

7) Zw iązek W yd a w ców zobow iązał się popierać w yłączn ość zakupu papieru przez sw oich członków w zakładach należących do Z P P i „E m - kaesu” ;

8) Zw iązek W yd a w ców zgodził się na p rzyjęcie przez Izbę P rzem ysło­ w o-H an dlow ą w W arszaw ie staw ek celnych na im portow an y papier za­ propon ow an ych przez Z P P 24.

W ten sposób ustalone zostały ogólne zasady w spółpracy obu organi­ zacji, które w y w a rły przem ożny w p ły w na dalszą ich działalność w za­

23 K o n fe r e n c ja w spraw ie s ta w ek n o w e j t a r y fy c e ln e j na p a p iery g a zeto w e

i d ru k o w a n e oraz w sp ra w ie obn iżk i c en p a p ierów , „Prasa” , 1931, nr 6 —7, s. 22.

24 T am że. Przemysł papierniczy reprezentowali: E. Natanson, T. Czerniejewski, H. Steinhagen, W . Op°chowski, J. Kocięcki, K. Skarżyński; A A N , PZW DiC 322, k. 7— 9. Posiedzenie przedstawicieli organizacji wydawniczych i przemysłu papier­ niczego 3 VI 1931 r.

Z A B IE G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W

53

kresie polityki kształtowania cen papieru. W zasadzie obie stron y poszły na ustępstwa. Zw iązek W yd a w ców nie zdecydow ał się na pod jęcie dal­ szej ostrej kam panii o w ysoką obniżkę cen papieru. P rzyjęta taktyka sprow adzała się do stałego analizowania kosztów p rod u kcji przem ysłu papierniczego i podejm ow ania zabiegów o obniżkę cen papieru w przy­ padku stwierdzenia znaczącej rozpiętości m iędzy kosztam i prod u kcji a ceną sprzedażną. P ierw szy atak Zw iązku W yd a w ców na politykę grup kierow n iczych przem ysłu papierniczego zakończony został nieznacznym i ustępstwam i ze strony tego ostatniego.

W drugiej połow ie 1931 r. w ystąpił dalszy g w a łtow n y spadek cen surow ców , półfabryka tów i m ateriałów technicznych na rynkach św ia­ tow ych . D otyczyło to i su row ców używ anych w przem yśle papierniczym . W Polsce cen y papierów ki spadły o ok. 5 2 % w stosunku do początku 1930 r., gdy cen y papieru gazetow ego utrzym yw ane b y ły na praw ie nie­ zm ienionym poziom ie25. W edług danych Instytutu K oniunktur G ospodar­ czych i Cen cen y papieru w P olsce w yk a zy w a ły w stosunku do 1928 r. spadek o 10% , g d y w N iem czech o 28і0/ o. W tej sytu acji Zw iązek W yd a w ­ ców zabiegał o dalsze znaczne obniżki cen papieru gazetow ego. Efektem tych starań b y ło podpisanie w lipcu 1931 r. u m ow y z koncernem Spółki A k cy jn e j Steinhagen i Saenger, która wzeszła w życie z dniem 1 sierpnia; ustalone cen y b y ły nieco niższe od dotychczasow ego cennika Z P P 26.

Natomiast od 15· listopada 1931 r. obow iązyw ał cennik nr 2 „E m kaesu” na papiery bezdrzew ne27. Obniżka cen była nieznaczna. K ryzys ek on o­ m iczny nie dotknął m ocno przem ysłu papierniczego. W 1931 r. spadek p rod u kcji w yn iósł ok. 10% , a przem ysł k ra jo w y odn otow ał duże sukcesy na odcinku w ypierania tow arów im portow anych. Taka sytuacja sprzy­ jała utrzym aniu polityki sztyw n ych cen prow adzonej w dalszym ciągu przez Z P P i „Em kaes” .

N iepow odzenia odnotow ane na odcinku w ym uszenia istotnej obniżki cen papieru gazetow ego i drukow ego skłoniły Zw iązek W yd a w ców do pon ow n ego stanow czego wystąpienia. Z in icja ty w y P Z W D iC w dniach 18 i 22 lutego 1932 r. od b y ły się k on feren cje z udziałem przedstaw icieli innych zw iązków w ydaw n iczych i przedstaw icieli przem ysłu papiernicze­ go. Z uwagi na finalizow anie prac nad tw orzeniem kartelu papierniczego

25 N a rynkach światowych ceny papierówki w porównaniu do poziomu z po­

czątku 1930 r. spadły o 50%, celulozy o 30%, masy drzewnej o 25%. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie ceny papieru w okresie lat dwudziestych spadły o po­ nad 61% (K om u n ik a t P o lsk ieg o Z w ią zk u W y d a w c ó w D zien n ik ów i C zasopism w

sp ra w ie cen papieru g a z e to w e g o i in n y ch d ru k ow a n ych , u ż y w a n y ch p rzez cza so ­ pism a, „Prasa”, 1939, nr 1— 2, s. 13).

л A A N , PZWDiC 318, k. 4. Pismo Spółki Akcyjnej Steinhagen i Saenger do PZWDiC z ЗО VII 1931 r.; R y n ek k r a jo w y , „Prasa” , 1932, nr 6— 8, s. 28.

27 A A N , PZW DiC 318, s. 5— 16. Cennik II drukowany Centrali Papierniczej

„Emkaes”. Warunki płatności, sprzedaży i dostawy papieru pozostały bez zmian w porównaniu z cenniKiem nr 1.

rozpoczęte rozm ow y zostały ch w ilow o w strzym ane28 i w znow ione następ­ nie w w ęższym ju ż gronie. P rzedstaw iciele Zw iązku W yd a w ców k on fe­ row ali z delegacją przem ysłu papierniczego, obejm u jącą człon k ów w ładz ZP P , „E m kaesu” i koncernu Spółka A k cyjn a Steinhagen i Saenger. P er­ traktacje zakoń czyły się częściow ym sukcesem Zw iązku W yd aw ców : od 26 lutego 1932 r. przem ysł papierniczy w prow adził zniżkę cen na papiery gazetow e, drukow e, płaskie i bezdrzew ne29. Zniżki przyznane zostały w y ­ łącznie członkom P ZW D iC , a po utw orzeniu kartelu papierniczego stały się obow iązujące. O bradująca 25 lutego 1932 r. Rada P Z W D iC przyjęła do w iadom ości dotychczasow e rezultaty zabiegów o obniżkę cen papieru, którą uznała za niedostateczną, i zaapelowała do przem ysłu papiernicze­ g o o kontynuow anie tej akcji.

P rzedłu żają cy się kryzys ek onom iczny narzucił P Z W D iC i środow i­ skom w ydaw n iczym konieczność w ypracow ania k on cepcji w alki z jeg o n egatyw nym i skutkami. Za S. K auzikiem 30, w ypow ia da ją cym się na ten tem at w licznych publikacjach, p rzy jęto tezę, iż głów ną przyczyną sła­ bości finansow ej w ydaw n ictw prasow ych są w y ją tk o w o w ysokie koszty produ kcji, w yw oła n e m.in. drożyzną papieru. (B yło to w ynikiem dosto­ sowania się przem ysłu gazetow ego i czasopiśm ienniczego do rządow ej po­ lityki d efla cy jn ej.) K on cepcja w alki z przejaw am i kryzysu sprowadzała się do dw óch zasadniczych tez: 1) dokonania istotnego zm niejszenia kosz­ tów produ kcji w drodze podjęcia zabiegów o obniżkę- cen papieru, farb, zm niejszenia kosztów adm in istracyjn o-organ izacyjn ych , racjonalizacji p rod u kcji; 2) przejęcia przez P Z W D iC roli ośrodka jedn oczącego w ysiłki świata w ydaw n iczego w kierunku obniżki cen artyku łów skartelizow a- nych, a używ anych w produ kcji gazet i czasopism 31.

2. PZWDiC W W A LC E O OBNIŻKĘ CEN PAPIERU W PIERW SZYM OKRESIE D ZIAŁALN OŚCI KARTELU PAPIERNICZEGO (1932— 1934)

W m arcu 1932 r. zakończone zostały przedłużające się prace nad utworzeniem ogólnopolskiego kartelu papierniczego. (O dpow iednie um o­ w y : kartelową i kom isow ą podpisano 21— 22 m arca.32) N ow y kartel p od­

28 P e r tr a k ta c je z p rzed sta w iciela m i Z w ią zk u P apiern i P olsk ich w sp ra w ie zn iż- Кг c en papieru, „Prasa” , 1932, nr 1— 3, s. 12. Referat S. Kauzika dotyczył cen pa­ pieru w Polsce.

29 Ogółem zniżka cen na papier gazetowy wynosiła 6,8% (z 60 na 56 gr za 1 kg), 5— 7"/o na papiery aruKOwe płaskie i ок. 5% na bezdrzewne (AAN , PZWDiC 321, s. 8. Pismo S. Kauzika do członków z 29 II 1932); Z n iżka c en papieru, „Prasa”, 1932, nr 6— 8, s. 17.

30 M.in. S. K a u z i k , P r z y c z y n y c ię ż k ie j sytu a cji w y d a w n ictw , tamże, 1931,

nr 4— 5, 6— 7.

31 S. K a u z i k , P rzeglą d sytu a cji p rzem y słu w y d a w n iczeg o , tamże, 1932, nr

4— 5, s. 3— 4.

-32 APW . Oddział Góra Kalwaria, Kancelaria S. Jurkiewicza 19-32, nr rep. 475—· 476.

Z A B IE G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₅₅ ją ł w alkę o opanow anie rynku w ew nętrznego, dążył do ograniczenia im ­ portu, opracow ał i realizow ał program obniżki kosztów produ kcji, p og łę­ bienia procesów specjalizacji33. Jego pow stanie w zm ocniło p o zy cje prze­ targow e tej gałęzi p rod u k cyjn ej. K ierow n ictw o „C entropapieru” , zm ierza­ ją ce do dostosowania się do d efla cy jn ej polityki rządu, przeszło w ręce k on cern ów papierniczych.

K artel rozpoczął urzędow anie 1 m aja 1932 r. O głoszony tegoż dnia k o le jn y cennik na papier (cennik nr 1 „C en tropapieru ” ) w prow adzał za­ sadniczą różnicę w stosunku do stanu dotychczasow ego, bow iem w m ie j­ sce k alkulacji cen loco papiernia ustanawiał cen y jed n olite dla w szyst­ kich m iejscow ości w kraju 34. W przypadku papieru rota cy jn eg o przyjęto cen y stosow ane dotychczas przez najw iększego producenta tych w y r o ­ bów — zakłady w M yszkow ie. W praktyce cen y papieru b y ły zróżnico­ w ane, gdyż zachow ano dotychczasow ą strukturę opłat przew ozow ych , uza­ leżnioną od długości przejazdu transportu. P o obniżce w lutym 1932 r., uzyskanej w w yniku nacisków ze strony Zw iązku W yd aw ców , n o w y cen­ nik przynosił niew ielkie zm iany: obniżka była rozłożona nierów nom ier­ nie i m niejsza w papierach tańszych.

P o utw orzeniu „C en tropapieru” z in icja tyw y P Z W D iC pod jęto per­ traktacje w celu zawarcia ogólnej um ow y. (Zw iązek dom agał się dosto­ sowania cen papierów gazetow ych i dru k ow ych w P olsce do cen na ry n ­ kach m iędzynarodow ych.) P o kilku w stępnych rozm ow ach od b y ły się trzy plenarne posiedzenia w dniach 6, 8 i 12 lipca 1932 r.35 R ozm ow y toczyły się w atm osferze nacisków na „C en tropapier” ze strony czyn n ików rzą­ d ow ych w celu obniżki cen. M ianow icie 21 czerw ca 1932 r. w m yśl roz­ porządzeń m inistrów : skarbu, przem ysłu i handlu oraz roln ictw a38 w p ro­ w adzono ulgi celne na im portow an y papier pakow y, ga zetow y i kance­ laryjn y. Rozporządzenie w eszło w życie 14 lipca i ob ow iązyw ało do od ­ w ołania. W obliczu ostrych ataków na prow adzoną przez siebie politykę „C en tropapier” w yraził zgodę na podpisanie u m ow y ze Zw iązkiem W y ­ daw ców . P rzyjęte ustalenia, dotyczące dalszej płaszczyzny współdziałania w latach 1932— 1933, przew idyw ały, co następuje: 1) w szelkie w ystąpie­ nia w spraw ach polityki celnej w stosunku do w y ro b ó w przem ysłu pa­ pierniczego m iano odtąd uzgadniać w spólnie; 2) od 1 sierpnia 1932 r.

83 O działalności kartelu papierniczego zob.: K. Ż u k o w s k i , P olski S yn d yk a t

P a p iern iczy „C en tro p a p ier ” sp. z o.o., Warszawa 1936 (maszynopis pracy dyplomo­

wej w Bibliotece SGPiS).

34 A A N , PZW D iC 318, Cennik „Centropapieru” ważny od 1 maja 1932; R yn ek

k r a jo w y , „Papier”, 1932, nr 4— 5, s. 23.

35 Związek Wydawców reprezentowali członkowie Rady i Zarządu: S. Krzywo- szewski, A. Lewandowski, M. Niklewicz, Z. Pieracki, M. Dobija (P e rtr a k ta c je

z przed sta w iciela m i spółki „C en tro p a p ier ” w c elu obn iżen ia c en p a p ierów d ru k o ­ w y ch , „Prasa”, 1932, nr 6— 8, s. 22— 24 <dalej: P e rtra k ta cje...)).

36 Dz.U.R.P. 1932, nr 58, poz. 560; Ulga celn a na pap ier g a ze to w y , „Papier” , 1932, nr 6— 8, s. 22.

„C en tropapier” obn iżył o kilka procent cen y papierów gazetow ych i dru­ kow ych oraz zobow iązał się regu low ać je na podstaw ie zmian w kosz­ tach prod u kcji bez dyskontow ania zmian w taryfie celn ej; 3) Zw iązek W yd a w ców zalecił sw oim członkom korzystanie z papierów w yrabianych w zakładach należących do „C en tropapieru ” 37. Tekst u m ow y podpisano

19 lipca, zaś 29 lipca 1932 r. delegację R ady i Zarządu P Z W D iC przyjął m inister przem ysłu i handlu F. Zarzycki. D elegacja przedłożyła odpis u m ow y z „C en tropapierem ” oraz przedstawiła w łasny punkt widzenia odnośnie do polityki celnej państwa w ob ec przem ysłu papierniczego38.

P od naciskiem czyn n ików rządow ych kartel papierniczy zgodził się obn iżyć dodatkow o cen y n iektórych w y ro b ó w 39. Faktycznie obniżka ta była nieznaczna, gdyż — z jed n ej strony — „C en tropapier” um iejętnie bronił sw ojej polityki cen, z drugiej zaś jeg o p ozy cję umacniała niezde­ cydow ana i ch w iejn a polityka państwa w stosunku do karteli. W tej sytu acji Zw iązek W yd aw ców , stoją cy na stanowisku obron y interesów przem ysłu krajow ego, p rzy ją ł rozwiązanie kom prom isow e: zdecydow ał się na zaw arcie u m ow y z przem ysłem papierniczym , w zamian za kilku­ procentow ą obniżkę godząc się na popieranie polityki kartelu na odcinku spraw celnych. W w arunkach kom plikacji w handlu m iędzynarodow ym rząd, dążący do kształtowania dodatniego bilansu handlow ego, nie był zainteresow any w zw alczaniu sztyw nej polityki cen ow ej karteli na dro­ dze daleko idących obniżek ta ryf celnych. Ten argum ent przew ażył w w yb orze kierunku w alki o obniżkę cen papieru gazetow ego i drukow ego.

P rzedłu żają cy się kryzys ekonom iczny, k tórego dno przypadło na 1932 r.40, zm usił Zw iązek W yd a w ców do podjęcia k olejn ych zabiegów o obniżkę cen papieru. Zarząd organizacji zdecydow ał się na pod jęcie k olejn ej akcji ob ron y interesów sw oich członków . D yrektor S. K auzik w skazyw ał w y jście: „N ow a rew izja kosztów produ kcji — obok sanacji stosunków ogłoszen iow ych i usprawnienia kolportażu — stanow i jedyną ochronę przed zbliżającym się niebezpieczeństw em ” 41. W grudniu 1932 r. nawiązane zostały w stępne kontakty z przedstaw icielam i „C entropapie­ ru ” . Zarząd Z w iązku W yd a w ców starannie przygotow ał się do n ow ej fa zy rozm ów , które obok rew izji cennika papierów w ydaw n iczych o b ję ­

57 P ertra k ta cje..., s. 24, 28; A A N , PZWDiC 322, s. 22, 24. Protokół z trzeciego

końcowego posiedzenia konferencji przedstawicieli obu organizacji, odbytego 12 VII 1932 r.

88 P ertra k ta cje..., s. 24.

39 A A N , PZWDiC 318. II cennik „Centropapieru” , ważny od 1 VIII 1932; 312, s. 48. Pismo Kauzika od zarządów wydawnictw z 2 VIII 1932 r.

40 W 1932 r. natężenie produkcji wydawniczej przechodziło kilka faz. Najwięk­ szy spadek przypadł na marzec— kwiecień, wyraźna poprawa nastąpiła w maju i czerwcu, ale od lipca wystąpiło ponowne zaostrzenie kryzysu {K r y z y s trw a, „Pra­ sa”, 1932, nr 9— 11, s. 2).

41 S y tu a cja p rzem ysłu w y d a w n icz eg o w p ie rw sz e j p o ło w ie 1933 r., tamże, 1933, nr 3— 6, s. 6.

Z A B IE G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₅₇ ły i całokształt dw ustronnych stosunków handlow ych. D o w ydaw n ictw przesłano specjalną ankietę w celu w ysondow ania opinii sw oich człon ­ k ów 42. Ponadto Zw iązek W yd a w ców i „C entropapier” przygotow a ły w łas­ ne postulaty dotyczące obniżki cen.

Zasadnicze rozm ow y prow adzone b y ły w styczniu 1933 r.43 Z uw agi na ciężką sytuację przem ysłu w ydaw n iczego Zw iązek dom agał się obniż­ ki 10— 15% , jak rów nież w prow adzenia do tabeli kosztów produ kcji p o­ zycji: koszty ogólne (am ortyzacja) obciążające w yprodu k ow a n y papier44. Przedstaw iciele kartelu zgadzali się na nieznaczną obniżkę, ostatecznie jednak zadeklarow ali gotow ość w prow adzenia zniżek cen n ikow ych w w y ­ sokości 6— 8 % . G łów ne punkty porozum ienia z 6 lutego 1933 r. b y ły na­ stępujące: 1) „C en tropapier” zobow iązyw ał się do w prow adzenia od 1 lu­ tego 1933 r. obniżki cen papierów gazetow ych i dru k ow ych średnio o 8— 10% , przy czym m niejsza skala obniżek dotyczyła w szystkich ga­ tunków papierów drzew nych drukow ych, ilu stracyjnych , tiefdru kow ych , o ffsetow ych , a także bezdrzew nych; 2) „C en tropapier” zobow iązał się uruchom ić prod u k cję n ow ych, w yższych gatunków papierów drukow ych, ilu stracyjnych i offsetow y ch ; 3) człon kow ie Zw iązku W ydaw ców ’· k orzy­ stać m ieli w stosunkach z kartelem ze specjaln ych w arunków w spółpra­ cy ; 4) obie strony zobow iązały się, że w m aju 1933 r. dokonają zmian w protokole porozum ienia z 19 lipca 1932 r.

N ow y cennik obow iązyw ał człon k ów P Z W D iC od 1 lutego 1933 r., jakkolw iek dopiero od 1 marca został ogłoszon y ja k o ogóln oobow iązu jący. Jednocześnie Zw iązek W y d a w ców w y n egocjow a ł od „C entropapieru” spe­ cja ln y rabat w w ysokości 2,5 % od zapłaty g otów k ow ej i w ek slow ej45. Od strony technicznej zastosowano następujące - rozw iązanie: kartel w y ­ płacał Z w iązkow i W yd a w ców nagrom adzone su m y rabatow e w postaci prow izji. Część tej p row izji przeznaczano na cele organizacji (np. propa­ gandę czytelnictw a), część zw racano członkom .

W pierw szej połow ie 1933 r. na zagranicznych rynkach w ystąpił dal­ szy spadek cen papieru. W P olsce m im o kilku obniżek staw ek cenniko­ w y ch przez przem ysł papierniczy cen y utrzym yw ane b y ły nadal na w y ­ sokim poziom ie, czem u sprzyjała — w opinii Zw iązku W yd a w ców — w ysoka bariera celna. Jesienią 1933 r. rząd planow ał w prow adzenie n o—

42 A A N , PZWDiC 312, s. 61 i n. M.in. za wydatną obniżką cen papieru wypo­

wiedziała się Spółka Nakładowo-Wydawnicza „Robotnik” sp. z o.o.

48 P e r tr a k ta c je z przed sta w iciela m i S półk i „C en tro p a p ier ” w sp ra w ie obniżenia

c en p a p ieró w d ru k o w y ch , „Prasa”, 1932, nr 12, 1933, nr 1— 2, s. 25.

44 A A N , PZWDiC 322, s. 33— 37. Protokół 4-go, końcowego posiedzenia konfe­ rencji przedstawicieli PZWDiC z przedstawicielami Spółki „Centropapier”, odby­ tego 30 I 1933 r.

45 A A N , PZWDiC 312, k. 77— 78, Pismo Kauzika do zarządów wydawnictw

z 6 II 1933 r.; 318, к. 74— 98. Cennik nr 3 „Centropapieru” ; „Prasa” , 1933, nr 3— 6»· s. 24.

w ych, w yższych staw ek celn ych na w y ro b y przem ysłow e46. R ów nież i w innych kw estiach Zw iązek W yd a w ców w ysu w ał n ow e żądania, które w p ły n ę ły na pogorszenie stosunków m iędzy nim a „C en tropapierem ” . Sporne kw estie d oty czyły ustalenia form u ły, na podstaw ie k tórej obli­ czać m iano cenę papieru w zależności od zmian w kosztach produkcji, w ysokości cennika papierów w ydaw n iczych oraz w zajem n ych stosunków i m ożliw ości dalszej w spółpracy. W celu ich rozwiązania w czerw cu 1933 r. p od jęto k olejn e pertraktacje. Pierw sza ich faza zakończona zo­ stała w lipcu i przyniosła 2 % zniżkę cen papierów w ydaw n iczych . Na żądanie „C en tropapieru ” dalszą dyskusję nad zagadnieniem form u ły i za­ sadniczą zmianą cennika odłożono do jesieni, przem ysł papierniczy b o ­ w iem rzekom o nie dysponow ał danym i odnośnie do uzyskanych efektów fin an sow ych w pierw szym półroczu 1933 r. D elegacja kartelu papierni­ czego uznała za niem ożliw ą zm ianę dotychczasow ej forirm ły obliczania kosztów prod u k cji47 w kierunku uw zględniania kosztów ogóln ych p ro­ dukcji. P rzem ysł unikał odpow iedzi na pytania dotyczące ich w y ją tk ow ej w ysok ości48. K artel przedstaw ił p rop ozy cję obniżki cen 3— 5% , gdy ruch cen na rynkach św iatow ych b y ł dużo w iększy. Ostatecznie pertraktacje, prow adzone w październiku 1933 r., nie doprow adziły do uzgodnienia stanowisk.

Zw iązek W yd a w ców uznał, że w drugiej połow ie 1933 r. „C en tropa­ pier” uchylał się od podejm ow ania rozm ów na tem at cen i kosztów p ro­ du kcji; tym sam ym zajął postaw ę niezgodną z um ow ą zawartą 12 lipca 1932 r., gdyż dążył do utrzym ania w P olsce w ysokich cen papieru. W tym czasie Zw iązek nie pod ejm ow a ł żadnych działań w kierunku obniżki sta­ w ek celn ych na w y ro b y przem ysłu papierniczego4". Taką postaw ę kie­ row nictw a kartelu m ożna w ytłu m a czyć tym , iż po w ydaniu ustaw y kar­ telow ej w m arcu 1933 r. zakończony został k olejn y etap rządow ej akcji obniżki cen artyku łów skartelizow anych50.

1 grudnia 1933 r. „C en tropapier” ogłosił n o w y cennik (nr 4), zaw ie­ ra ją cy nieznaczne obniżki cen poszczególnych gatunków w y ro b ó w prze­ m ysłu papierniczego51. Jednocześnie zm ienił na niekorzyść sw oich odbior­ có w w arunki płatności, obniżył w ysokość bonifikat, zniżył skonta za g o­ tów kę, dążył do uzależnienia od siebie hurtow ników . Dokonana obniżka

« R o k ow a n ia z e Sp. „C en tro p a p ier ” , „Prasa” , 1933, nr 11— 12, 1934, nr 1, s. 30. 47 Obejmowała ona udział takich elementów, jak: robocizna, ceny surowców i półfabrykatów.

48 W koncernach papierniczych występowały wysokie ogólne koszty produkcji (głównie amortyzacja), pozwalające na stałą modernizację maszyn i urządzeń w celu utrzymywania niskich kosztów wyrobów finalnych.

49 A A N , PZW DiC 312, k. 89.

50 Zob.: S p raw ozd an ie C en tra ln eg o Z w ią zk u P rzem ysłu P o lsk ieg o z działalności

w ro k u 1933, załącznik do nr. 11 „Przeglądu Gospodarczego”, 1934, s. 25.

51 A A N , PZW DiC 318, k. 97— 119. Cennik nr 4 „Centropapieru”. Ceny były niż­ sze średnio 3— 4®/o w przypadku papierów wydawniczych.

Z A B I E G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₅₉ cen papieru nie była w ięc odczuw alna dla w szystkich kategorii odbior­ ców . Faktycznie w ciągu 1933 r. kartel nie dokonał żadnej obniżki cen, m im o silnego w zrostu p rod u kcji i obniżenia kosztów produkcji. (Zw iązek W yd a w ców przekazał „C en tropap ierow i” specjalną ankietę, dotyczącą w y ­ sokości cen papierów gazetow ych w państwach eu ropejskich52.) W om a­ w ianym roku pogorszyła się sytuacja przem ysłu w ydaw n iczego, a do Zw iązku W yd a w ców n apływ ały liczne skargi na jakość papieru. P Z W D iC dom agał się obniżenia o 5 % cen papierów gazetow ych oraz o 1 0 % cen papierów używ anych na czasopisma. Z kolei „C en tropapier” w ykazyw ał niesłuszność form u łow an ych zarzutów, w skazyw ał na trudności finanso­ w e przem ysłu, na niew yjaśnioną sytu ację w alutow ą w P olsce, ponow nie odrzucając p rop ozy cję zm iany dotychczas obow iązu jącej fo rm u ły oblicza­ nia kosztów produ kcji. Obie stron y w obliczu zasadniczej rozbieżności zdań w ysu n ęły p rop ozy cję poddania się arbitrażow i ministra przem ysłu i handlu, choć przedstaw iciele „C en tropapieru ” za w łaściw szy uważali arbitraż złożony z przedstaw icieli sam orządu gospodarczego53. Jednakże obradująca 6 marca 1934 r. Rada Nadzorcza „C en tropapieru ” , w celu uniknięcia praw dopodobnie niekorzystnych dla siebie decyzji arbitrów , zaleciła zaw arcie n ow ej u m ow y ze Zw iązkiem W yd aw ców . Nastąpiło to 21 marca 1934 r.54 Obie strony potw ierdziły sw oje dotychczasow e zobo­ wiązania odnośnie do w spólnego regulow ania cen i w spólnych w ystąpień w sprawach celnych. „C en tropapier” zobow iązał się przeprow adzić szcze­ gółow ą analizę kosztów prod u kcji papierów w ydaw n iczych pod kątem zbliżenia cen k ra jow y ch do cen tych państw, które same produkow ały papier55.

Zaw arcie n ow ego porozum ienia potrzebne było „C en tropapierow i” do wykazania sw ej dobrej w oli w stosunkach z odbiorcam i. Jego działalność była bow iem przedm iotem licznych k rytyczn ych w ypow iedzi, a w 1933 r. niektóre w ydaw nictw a prasow e n a w oływ a ły naw et do jeg o rozwiązania na w zór „C en trocem en tu ” 56. W ładze państw ow e k on tyn u ow ały rozpoczętą w drugiej połow ie 1931 r. akcję obniżki cen artyku łów skartelizow anych57. W połow ie 1934 r. z in icja tyw y M inisterstwa Przem ysłu i Handlu oraz Zw iązku W yd a w ców pod jęto z „C entropapierem ” k olejn e pertrak­

52 „Prasa”, 1934, nr 9— 12, s. 11.

58 A A N , PZWDiC 322, k. 43. Protokół z posiedzenia przedstawicieli Sp. „Cen­

tropapier” i Polskiego Związku Wydawców Dzienników i Czasopism z 1 III 1934 r. 54 Tamże, k. 53— 54. Protokół z posiedzenia przedstawicieli obu organizacji 21 III 1934 r.

55 Inne punkty porozumienia zob.: Z n iżka c en papieru, „Prasa”, 1934, nr 6—8, s. 21.

56 Zob.: Z. L a n d a u , R ozw iązan ie k a rtelu c e m e n to w e g o w P o lsce w 1933 roku , „Studia Historyczne”, 1972, nr 1.

57 S praw ozd anie C en tra ln eg o Z w ią zk u P rzem y słu P olsk ieg o z d ziałalności w roku 1934, załącznik do nr. 11 „Przeglądu Gospodarczego”, 1935, s. 22— 23.

tacje, które zakończyły się uzgodnieniem now ego cennika (nr 5)5li. W szedł on w życie 15 sierpnia 1934 r., a przeciętna obniżka w yniosła 4— 5°/». K artel dom agał się jako częściow ej rekom pensaty obniżenia z 4 ,5 % do 2 % bon ifikaty udzielanej członkom Zw iązku W ydaw ców . W obec ostrego sprzeciw u Zw iązku, k tóry dom agał się zachowania sw ej u rzyw ilejow an ej pozycji, sprawa nie została rozstrzygnięta i stała się przedm iotem dal­ szych rozm ów 59.

W e wrześniu i listopadzie 1934 r. S. K auzik odbył dwie k on feren cje z prezesem zarządu „C en tropapieru” H. K arpińskim . R ozm ow y dotyczyły w ykonania u m ow y m iędzy kartelem a Zw iązkiem W yd a w ców w spraw ie cen papierów w ydaw n iczych i w spółpracy handlow ej. W listopadzie 1934 r. Zw iązek W yd a w ców w ystąpił do M inisterstwa K om unikacji z postulatem obniżenia taryf przew ozow ych na dostarczane do papierni surow ce i p ó ł­ fabrykaty, z k tórych w ytw arzano papiery w ydaw n icze60. S p ecjaln y m e­ m oriał w tej kw estii został 13 listopada w ręczon y m inistrow i kom uni­ k acji M. B u tk iew iczow i“1.

R ozm ow y pod jęte przez S. Kauzika z H. K arpińskim zostały zakoń­ czone w grudniu 1934 r. podpisaniem protokołu końcow ego, w którym dokonano rozw inięcia dw óch zasad dotych czasow ej współpracy®2. Dla in­ teresującego nas tem atu najistotniejsze b y ło zobow iązanie „C entropapie­ ru ” zbliżenia cen papierów w ydaw n iczych do cen w ew nętrznych k rajów dyspon u jących własną produkcją. Dla czlonkÓAV Zw iązku W yd a w ców od 1 stycznia 1935 r. kartel w prow adzał bonifikatę w w ysokości 4,5% , zob o­ w iązując się jednocześnie nie udzielać żadnych obniżek cen w ydaw n ic­ tw om nie należącym do tej organizacji zaw odow ej. Porozum ienie m ogło b y ć przez każdą ze stron w ym ów ion e w dow oln ym term inie, przy za­ chow aniu trzym iesięcznego okresu w ypow iedzenia.

Podpisane porozum ienie zakończyło k o le jn y okres napięć w stosun­ kach m iędzy obu organizacjam i. Stroną in icju jącą rozm ow y był Zw iązek W yd aw ców , dążący usilnie do zm niejszenia w ydatk ów prasy na papier.

3. W A L K A O CENY PAPIERÓW W KOŃCOWEJ FAZIE ISTNIENIA „CENTROPAPIERU” I W OKRESIE B EZK A R TE LO W Y M 1935— 1939

W 1935 r. opinia publiczna, różne organizacje społeczne podnosiły n ie­ skuteczność dotychczasow ej kam panii skierow anej przeciw ko w ysokim cen om kartelow ym . Część głosów k rytyczn ych odnosiła się do kartelu

53 A A N , PZWDiC 318, s. 123— 145. Cennik nr 5 „Centropapieru” ; O bn iżka cen

papieru, „Prasa” , 1934, nr 6— 8, s. 37.

59 A A N , PZWDiC 321, k. 99. Pismo Kauzika do wydawnictw z 27 VIII 1934 r. 60 K o n fe r e n c je d y re k to r a Z w ią zk u z w ładzam i sp. „ C en tro p a p ier”, „Prasa”,

1934, nr 9— 12, s. 24.

61 W składzie delegacji znaleźli się: S. Krzywoszewski, Z. Pieracki, S. Kauzik (tamże, s. 25).

Z A B IE G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₆₁ papierniczego, m im o iż ten 16 lutego 1935 r. ogłosił z w łasnej in icja ty­ w y kolejną kilkuprocentow ą obniżkę cen 63.

Z ie cy d o w a n ą w aikę ze sztyw n ym i cenam i m onopolistycznym i, łącz­ nie z rozw iązyw aniem karteli prow adzących działalność niezgodną z p o ­ lityką gospodarczą państwa, uczynii jed n ym z najw ażn iejszych sw ych zadań rząd M. Zyndram a K ościałkow skiego. Zadanie przeprow adzenia tej akcji spadło na resort przem ysłu i handlu, kierow any przez gen. R. G óreckiego64. W celu usprawnienia tej akcji przeprow adzono n ow eli­ zację ustaw y k a rtelow ej65.

W końcu listopada 1935 r. M inisterstw o Przem ysłu i Handlu zażądało od „C en tropapieru” w prow adzenia w ysokiej obniżki cen sprzedaw anych przezeń w y ro b ó w 66, od zaakceptowania czego zależały dalsze je g o losy. Jednocześnie zostały na n ow o pod jęte rozm ow y m iędzy przedstaw icielam i Zw iązku W yd a w ców i kartelem papierniczym . „C en tropapier” w yraził zgodę na kilkuprocentow ą obniżkę cen papierów w ydaw n iczych , ale je d ­ nocześnie dcm agał się obniżenia udzielanej członkom P Z W D iC bonifikaty od cen ryn k ow y ch z 4— 5 % do 3‘°/o. Zw iązek W ydaw ców , k tóry początko­ w o zaprotestow ał przeciw ko tej prop ozy cji, ostatecznie zaakceptow ał ją ja k o rozwiązanie tym czasow e67. P od naciskiem czyn n ików rządow ych i środow isk w ydaw n iczych „C en tropapier” obniżył cen y średnio o ll,5 °/o e8. B yła to najw yższa obniżka cen papieru w P olsce w okresie w ielkiego kryzysu gospodarczego. Od m aja 1932 r. przeciętna cena netto 1 kg papie­ ru rotacyjn ego spadła o 30,6% , a w stosunku do 1928 r. o 44,4fl/o. W paź­ dzierniku 1935 r. cen y papieru rotacyjn ego b y ły w P olsce nieco w yższe od cen w N iem czech i Austrii, a niższe niż na rynku czechosłow ackim 69. K on sekw en cją w ym uszonej k olejn ej obniżki cen było pogorszenie w spółpracy handlow ej człon k ów Zw iązku W yd a w ców z „C entropapierem ” . W końcu grudnia 1935 r. i na początku 1936 r. doszło do kilku dw ustron­

63 Tamże 318, s. 148— 170. Cennik nr 6 „Centropapieru”.

64 O antykartelowej akcji rządowej w X I —X I I 1935 zob.: M. T a u b , W o b r o ­

n ie k a rteli, Warszawa 1936, s. 30— 31. . 65 Dz.U.R.P. 1935, nr 86, poz. 529.

68 A A N , Prezydium Rady Ministrów. Komitet Ekonomiczny Ministrów 1319. Wniosek ministra przemysłu i handlu na KEM w sprawie cen i karteli przemysłu papierniczego 27 X I 1935 r.

67 Kauzik w liście do członków Związku tłumaczył zgodę na to rozwiązanie naciskami ze strony negocjatorów rządowych, domagających się „szybkiego załat­ wienia sprawy” (AAN, PZWDiC 321, k. 153).

63 A A N , PZWDiC 322, s. 66. Protokół konferencji przedstawicieli Zarządu PZWDiC z przedstawicielami Zarządu Spółki „Centropapier”, odbytej 29 X I 1935 r. Kartel uzyskał jednak zgodę na obniżkę stopy procentowej i pogorszenie warun­ ków płatności dla odbiorców papieru.

63 A A N , PZWDiC 319, s. 60— 65. Memoriał „Centropapieru” odnośnie do obni­

żek cen papieru w latach 1932— 1935. Ponadto koszty produkcji papieru w Polsce były wyższe, gdyż w wyżej wymienionych krajach występowała większa pro­

n y ch k on feren cji. Zw iązek W yd a w ców dom agał się przyw rócenia zasad w sp ółp racy han dlow ej, obow iązu jących od 15 grudnia 1935 r. G łów n ym przedm iotem kon trow ersji b y ło żądanie w y d a w ców przyw rócenia daw ­ n ej bonifikaty w w ysok ości 4,5 % 70. D opiero w m aju 1936 r. doszło do uzgodnienia stanow isk i stosunki w zajem ne przybrały daw ne form y 71. Zw iązek W yd a w ców grom adził szczegółow e in form a cje o ruchu cen w P olsce. Ich analizy d e cy d ow a ły o w yb orze kierunku postępowania. A n a­ liz y dokonyw ane w ciągu 1936 r. w ykazały szybki w zrost cen podstaw o­ w ego surow ca dla przem ysłu papierniczego — papierów ki72, m ateriałów technicznych i półfabryka tów . Pow stała sytuacja zadecydow ała o zm ia­ nie kursu polityki gospodarczej Z w iązku W yd aw ców . N ovum sprow adza­ ło się do przeciw działania w ysok iej zw yżce cen papierów ki, a tym sam ym niedopuszczenia do w zrostu kosztów p rod u kcji w przem yśle papierni­ czym . Z in icja ty w y Zw iązku W yd a w ców przeprow adzona została kam ­ pania prasowa skierow ana przeciw ko polityce L asów P aństw ow ych. O d­ pow iednie m ateriały w tej kw estii przesłane zostały do rządu.

O dpow iedzią „C en tropapieru” na powstałą sytuację b y ło zapropono­ wanie rządow i dokonania podw yżki cen papieru w w ysok ości od 2 do 10% . P rop ozy cja została odrzucona73, co przyspieszyło proces rozpadu kar­ telu, zakończony jego rozw iązaniem 1 lipca 1937 r.74

W n ow ej sytu acji P Z W D iC pod jął kolejną fazę rozm ów z przedsta­ w icielam i kartelu papierniczego. 21 października 1936 r. S. K auzik odbył z H. K arpińskim kon feren cję, na której om aw iano stosunki m iędzy prasą a przem ysłem papierniczym w obec m ożliw ości zmian w jeg o organiza­ c ji75. Zasadnicze rozm ow y w liczn iejszym gronie od b y ły się 9 oraz 11— 12 grudnia 1936 r.76 Zaw arte porozum ienie u trzym yw ało dotychczasow e za­ sady w spółpracy, przyjęte w latach 1932— 1936. K artel przyw rócił człon ­ kom Zw iązku W yd a w ców dawną 4 ,5% bonifikatę. Obie stron y zobow ią­ zały się do współdziałania w ak cji m ają cej na celu uzyskanie zniżki opłat k o le jo w y ch na przew óz su row ców i półfa b ryk a tów dla papierni i cełu lo- zow ni oraz do przeciw działania nadm iernej zw yżce papierów ki77. Można stąd w nioskow ać, iż stosunki m iędzy obu organizacjam i nie b y ły n igdy

70 U m ow a ze Sp. „C en tro p a p ier ” , „Prasa” , 1936, nr 1, s. 13; K o n fe r e n c ja ze Sp.

„C en tro p a p ier ” , tamże, nr 3, s. 13.

71 P r z e b ie g , w a ln eg o zebran ia, tamże, nr 6— 7, s. 11. W dalszym ciągu obowiązy­ wała 3% bonifikata.

72 Krz., Ś w ia to w y k r y z y s papieru, tamże, 1937, nr 8— 9, s. 7.

73 C o fn ięc ie z w y ż k i c en papieru, „Codzienna Gazeta Handlowa”, 1937, nr 133,

s. 2.

74 O innych przyczynach rozwiązania „Centropapieru” : X I X S praw ozd anie

Z w ią zk u P apiern i P o lsk ich za r o k 1937, Warszawa 1938, s. 17.

75 Z y c ie org a n iza cy jn e, „Prasa”, 1936, nr 11, s. 16.

76 Prasa w o b e c zm ian org a n iza cy jn y ch w p r z e m y ś le p a p iern iczym , tamże, nr 12. 77 A A N , PZW DiC 322, s. 70. Protokół końcowy z rozmów odbytych w pierwszej połowie grudnia 1936 r.

Z A B I E G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W _63' tak dobre, jak na przełom ie 1936/37 r. Zw iązek W yd a w ców b ył przeciw ­ n y polityce rządu, która m.in. sprow adzała się do faw oryzow ania rozw oju przem ysłu su row cow ego kosztem innych działów.

Na przełom ie 1936/37 r. w alka o obniżkę cen papierów ki przeniosła się na foru m Sejm u, gdzie z m iejsca u form ow a ły się dwa zw alczające się obozy. K oła w ielk oprzem ysłow e w ykorzystały powstałą sytu ację do atakowania państw ow ej polityki gospodarczej w stosunku do kapitału pryw atnego. K oła rządow e i gru py kierow nicze państw ow ego kon cern u przedsiębiorstw przem ysłow ych traktow ały ją jako jeszcze jedną form ę zwalczania karteli78. W tej w alce P Z W D iC opow iedział się po stronie kapitału pryw atnego, a je g o stanow isko spotkało się z atakiem ze stron y organu Lasów P ań stw ow ych —- „R y n k u D rzew nego” 79, k tóry krytyczn ie ustosunkow ał się do dziesięcioletniej działalności Zw iązku W yd a w ców na odcinku regulow ania cen papierów w ydaw n iczych . W odpow iedzi P Z W D iC w ykazyw ał, iż w latach 1930— 1937 cena papieru rotacyjn ego m atow ego spadła z 62 gr za 1 kg do 39 gr. Zniżka ta, sięgająca 50a/o (po uw zględnieniu obniżek rabatów, skont, kosztów przew ozow ych ), osiągnię­ ta została od przem ysłu skartelizow anego. W latach 1931— 1935 cen y pa­ pieru uległy najdalej idącej obniżce w porów naniu z innym i artykułam i ryn k ow ym i80. Działalność P Z W D iC na odcinku regulow ania cen papieru przyczyniła się do znacznego zwiększenia nakładów gazet i czasopism. W yrazem tego był w zrost produ kcji papieru rota cyjn ego z 21 tys. ton w 1929 r. do 35 tys. w roku 1937.

Zw iązek W yd a w ców konsekw entnie stał na stanowisku, iż o w y so­ kości cen w P olsce w in n y decydow ać koszty p rod u kcji i poziom cen na rynkach św iatow ych. W latach trzydziestych w polityce gospodarczej rzą­ du dom inow ał pogląd o konieczności w ydatn ej obniżki cen artyku łów skartelizow anych i przeciw działania ich ew entualnym podw yżkom . W la­ tach 1936—-1939 w ystąpiły sprzeczności m iędzy polityką utrzym ania sztywmych cen artyku łów finalnych (np. papieru) a liberalnym stosun­ kiem rządu do w zrostu kosztów su row ców i innych elem entów produkcji. Prow adziło to do zakłócenia procesów k a lk u la cyjn ych 81. Taka polityka oznaczała preferow anie rozw oju tych gałęzi p rod u kcyjn ych , w których państw o posiadało znaczące udziały. Innym pow od em takiej polityki było n ow e podejście do rozw oju działu su row cow ego w gospodarce k rajow ej w obliczu trudności dew izow ych i pogarszającej się sytu acji polityczn ej.

Z dniem 1 marca 1937 r. kartel papierniczy zaniechał w ykonyw ania

78 Zob. T. M o l e n d a , Badania nad ek o n o m ik ą i p o lity k ą g ospod arczą P o l­

skich L a sów P a ń stw o w y ch w latach 1920— 1939, „Folia Forestalia Polonica”, Ser. A,

z. 3, Warszawa I960, s. 14.

79 P apier d rogi, p a p ierów k a tania, „Rynek Drzewny”, 1937, nr 26. 80 W o d pow ied zi „R y n k o w i D rz ew n em u ” , „Prasa”, 1939, nr 6— 7, s. 14.

81 S ytu a cja p rzem y słu p a p iern iczego w 1937 r., „Tygodnik Handlowy” z 15 II 1938, s. 88.

sw oich najw ażn iejszych zadań, do k tórych został pow ołany, łącznie z re­ gu low an iem stosunków przem ysłu papierniczego z odbiorcam i je g o w y ro ­ bów . N iepow odzeniem zakoń czyły się p ró b y przekształcenia „C en tropa­ pieru” w biuro inkasowe.

W now ej sytu acji Zw iązek W yd a w ców pod jął rozm ow y z n ajw iększy­ m i koncernam i papierniczym i, dążąc do skopiow ania w m iarę m ożliw ości um ów w spraw ie papierów w ydaw n iczych , zaw artych z kartelam i pa­ pierniczym i w latach poprzednich. 22 kwietnia 1937 r. podpisano pierw ­ szą um ow ę z koncernem Spółki A k cy jn e j Steinhagen i Saenger, na m ocy której cen y utrzym ane zostały na dotychczasow ym poziom ie, ale b on ifi­ kata obniżona do 3 % 82. Na początku m aja identyczną um ow ę podpisano z M irkow ską Fabryką Papieru, 11 m aja ze Spółką A k cyjn ą „L ign oza” , 1 czerwicą z K luczew ska Fabryką Papieru i Celulozy, a następnie z firm ą Bracia K ohn i M arkusfeld w C zęstochow ie83. O znaczało to, że koncern Steinhagen i Saenger spraw ow ał „p rzy w ód ztw o cen ow e” w przem yśle pa­ pierniczym w okresiê bezkartelow ym . Zaw arte u m ow y gw arantow ały •stabilność cen dla in stytu cji w ydaw n iczych i na poziom ie ustalonym 15 grudnia 1935 r. przetrw ały do w ybu ch u II w o jn y św iatow ej. Pozostali konsum enci papieru nie byli w stanie przeciw działać podw yżkom cen na inne gatunki papieru, w prow adzone przez przem ysł w okresie m a j - czerw iec 1937 r. P o w ró ciły one do poziom u ustalonego w okresie „C en tro­ papieru” dopiero w w yn iku ostrej in terw en cji M inisterstwa Przem ysłu i H andlu84.

ffi

R easum ując, należy ustosunkow ać się do kilku kwestii zw iązanych z polityką P Z W D iC odnośnie do obniżki cen papierów w ydaw niczych. Przeprow adzona analiza pozw ala na stw ierdzenie, że przyjęte w tej m ie­ rze założenia b y ły słuszne i w zasadzie akceptow ane przez w iększość człon­ k ów tej organizacji. W latach trzydziestych do P Z W D iC przystąpiła k o­ lejna grupa w yda w n ictw prasow ych. P rzed w ybu ch em II w o jn y św iato­ w ej należące do Zw iązku w ydaw n ictw a przerabiały 9 5 % k ra jow ej p ro­ du k cji papieru gazetow ego. W alka P Z W D iC o obniżkę cen papieru i in­ n ych m ateriałów przyczyniła się w istotny sposób do zm niejszenia kosz­ tó w w ydaw n iczych , a tym sam ym uchroniła w ielu jeg o człon ków przed bankructw em . W latach trzydziestych, w b rew rozpow szechnionym opi­ niom , w ydaw n ictw a prasowe i czasopiśm iennicze zachow ały dotychczaso­ wą strukturę ilościow ą.

82 A A N , PZWDiC 321, s. 166. Pismo Kauzika do członków z 24 III 1937 r.;

S tosu n k i z p r ze m y s łem pa p iern iczym , „Prasa” , 1937, nr 4, s. 15.

83 A A N , PZWDiC 321, s. 184— 190; 322, s. 72— 77.

84 C o fn iec ie z w y ż k i cen papieru, „Codzienna G azeta. Handlowa”, 1937, nr 133, s. 2. Tam dalsze szczegóły w tej sprawie.

Z A B IE G I O O B N I Ż K Ę C E N P A P I E R Ó W ₆₅ P Z W D iC reprezentow ał interesy kapitału pryw atnego i je g o działal­ ność musi być oceniana z ty ch p ozycji. Jego czynniki kierow nicze o p o ­ w iedziały się za regulow aniem poziom u cen k ra jow y ch w stosunku do zm ieniających się cen na rynkach św iatow ych. W yraźnie też w y p o w ie ­ działy się przeciw ko nadm iernej in geren cji czynników rzą dow ych w pro­ cesy kalkulacyjne gospodarki k rajow ej.

P ozycja P Z W D iC w w alce o obniżkę cen papieru była szczególna. Jako „czw arta w ładza” , dysponow ał Zw iązek szerokim i m ożliw ościam i obron y sw oich interesów i prezentow ania w łasnych p rop ozy cji w tym zakresie. Ta szczególna jeg o rola była praw idłow o oceniana przez kartel papierni­ czy i inne organizacje tego przem ysłu.