R E С E N Z J E
Zarys polskiej myśli ekonomiczno-rolniczej do drugiej wojny światowej. Aut.r Stefan Ingłot (i in.). Pod redakcją Antoniego Zabko-Po topowi cza. Wrocław 1973 Zakład Narodowy im. Ossolińskich ss. 449. Polska Akademia Nauk Zakład Historii Nauki i Techniki. Pracownia Historii Nauk Przyrodniczych, Ścisłych i Techniki. Historia Nauk Rolniczych w Polsce.
W serii syntez z zakresu historii nauki polskiej wydano w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN pozycję dotyczącą jednego z głównych działów nauk rol-niczych — ekonomii rolnej. Inicjatorem, koordynatorem i redaktorem tomu był prof. Antoni Zabko-Potopowicz. Poszczególne części wydawnictwa opracowali wy-bitni specjaliści w dziedzinie ekonomii rolnej. Stefan Inglot opracował przejawy myśli ekonomićzno-rolniczej w literaturze staropolskiej, Antoni Żabko-Potopowicz omówił formowanie się ściślejszej tematyki w tej dziedzinie w pierwszej połowie XIX w., Bolesław Strużek przedstawił rozwój dyscypliny w latach 1860—1918, a Władysław Nowicki — stan ekonomiczny rolnictwa w Polsce w okresie między-wojennym. Historiografia nauk rolniczych w Polsce dysponuje wprawdzie synte-tycznymi ujęciami, ale są one już przestarzałe, jak np. S. Surzyckiego Rozwój
wie-dzy rolniczej w Polsce (Kraków 1928), czy tegoż autora cząstkowe opracowanie
w dziele zbiorowym Polska w kulturze powszechnej (T. 2, Kraków 1918 s. 437—448) albo też S. Inglota Zarys dziejów nauk rolniczych i leśnych w Polsce (Kraków 1948), wydanej w serii PAU „Historia Nauki Polskiej w Monografiach", bądź wresz-cie z różnych przyczyn nie wyczerpujące całkowiwresz-cie tematu, choć wartościowe, jak B. Strużka Historia rolnictwa na ziemiach polskich na tle rozwoju rolnictwa
na świecie (Warszawa 1966), M. Diitza Postęp i rozwój wiedzy rolniczej w Polsce (Warszawa li971), czy T. Wieczorka Zarys dziejów szkolnictwa rolniczego w Polsce
do 1939 r. (Wrocław 1968). Rozległość i dorobek nauk rolniczych w ogólności —
a więc i w Polsce — stawiają bowiem przed history kiom-syn tetykiem wyjątkowo trudne zadania. Nie wydaje się bowiem możliwe, toy jeden autor był w stanie zobrazować w sposób kompletny i zadawalający przeszłość całej tej dyscypliny, by potrafił połączyć potrzebę obfitej z natury rzeczy faktografii z wnikliwą oceną dorobku. Dlatego w tej bogatej i zróżnicowanej problematyce konieczne są prace historyczne zespołowe, grupujące autorów kompetentnych w -danej specjalności, najogólniej biorąc w agrotechnice, zootechnice lub ekonomii rolnictwa.
Zgodnie z tytułem tomu autorzy położyli nacisk na analizę teoretycznego do-robku ekonomistów rolnych w Polsce, ograniczając informacje bibliograficzne czy życiorysowe (słusznie wyodrębnione w osobnym aneksie) do niezibędnego minimum^ W ten sposób nie tylko- po raz 'pierwszy wypełniono dotkliwą lukę dziejopisarstwa, zobrazowano rozwój jednej z trzech podstawowych grup nauk rolniczych w Polsce, ale szczególnie szeroko oceniono merytoryczną wartość naszego dorobku na tle ogólnoeuropejskim oraz w powiązaniu ze stanem naszego gospodarstwa wiejskiego w poszczególnych okresach. Tak np. S. Inglot po scharakteryzowaniu wiedzy rol-niczej w Polsce do końca XVIII w. omówił szczegółowo ekonomiczno-rolnicze poglądy Anzelma Gostomskiego, Ołbrychta Strumieńskiego, Jakuba Haura, Krzysz-tofa Kluka i Piotra Switkowskiego.
A. Zabko-Potopowicz wyszedł od zobrazowania poglądów na rolę rolnictwa ważniejszych ekonomistów polskich I połowy XIX w. w zaborze rosyjskim, pruskim i austriackim, następnie wyodrębnił kilka ściślej z ekonomią rolnictwa powiązanych wątków, jak problem ingerencji państwa w zagadnienia społeczne i gospodarcze rolnictwa, podstawową dla tego okresu sprawę włościańską, ważny stosunek wzajemny gospodarstw rolnych różnych rozmiarów, problem nauki i oś-K W A R T A L N I oś-K HI,STOoś-KII N A U oś-K I I T E C H N I oś-K I , R O oś-K X I X — 4
744 Recenzje
wiaty, różnych f o r m k r e d y t u rolnego, wreszcie problemy o r g a n i z a c j i gospodarstw rolnych. Wywody s w e i l u s t r o w a ł autor wypowiedziami ekonomistów i rolników polskich — jeżeli się tylko dało — wszystkich trzech zaborów, a niekiedy i e m i g r a
-cyjnych.
B. Strużek p o d j ą ł t e m a t właściwego u f o r m o w a n i a się w Polsce ekonomii r o l n e j j a k o dyscypliny. Początkowo omówił czynniki, k t ó r e wpłynęły na kształtowanie
się myśli ekonomiczno-rolniczej w okresie pouwłaszczeniowym (zmiany w systemie organizacji gospodarstw, w k i e r u n k a c h p r o d u k c j i i organizacji pracy, w obrocie ziemią, w kredycie hipotecznym), dalej — główne dziedziny ś w i a t o w e j ekonomii r o l n e j (wyodrębnienie się poszczególnych dyscyplin, jak ekonomika i o r g a
-nizacja przedsiębiorstw rolnych, polityka a g r a r n a , historia i geografia rolnictwa, s t a t y s t y k a rolna, spółdzielczość rolna, p r a w o rolne) oraz początki a g r a r n e j teorii
socjalistycznej. Po omówieniu — nieco zbyt ogólnikowym — c z y n n i k ó w w p ł y w a -jących n a kształtowanie się myśli ekonomiczno-rolniczej B. S t r u ż e k skoncentrował się na p r o b l e m a t y c e r o l n e j w pracach ekonomistów politycznych (problematyka a g r a r n a u J. Supińskiego, W. Załęskiego, W. Czerkawskiego, W. Ochenkowskiego, Z. H e r y n g a , J . Marchlewskiego R. L u x e m b u r g ) oraz na ekonomice rolnictwa i po-lityce a g r a r n e j . P r z e d s t a w i ł kwestię rolną w ujęciu r e w o l u c y j n y c h demokratów, pozytywistów ziemiańskich, według J . Aua, według socjalistów (K. Dłuski, S. K r u -siński L. Krzywicki, J. Marchlewski, A. Warski), w e d ł u g liberałów ziemiańskich (W. Grabski, J. Milewski), u w z g l ę d n i a j ą c p r z y t y m szczegółowe zagadnienia ówczes-nego rolnictwa, t a k i e jak k r e d y t rolny, stosunek d r o b n e j i wielkiej gospodarki w rolnictwie, r e f o r m y a g r a r n e , spółdzielczość wiejska, polityka g r u n t o w a , e m i g r a c j a ludności rolniczej, i n t e n s y f i k a c j a rolnictwa. Trzecią część swych rozważań poświęcił B. S t r u ż e k ekonomice i organizacji gospodarstw rolnych i j e j czołowym u nas r e p r e z e n t a n t o m j a k : J. Au, K. Filipowicz, F. Górski, S. Moszczeński, S. Surzycki, W . P o n i k o w s k i oraz rachunkowości r o l n e j i statystyce r o l n e j .
W. Nowicki przedstawił na tle ogólnoświatowych d o k t r y n społeczno-ekono-micznych główne etapy r o z w o j u oraz ważniejsze pröblemy rolnictwa pol-skiego okresu międzywojennego, koncepcje ideologiczne ekonomii rolnej, osiąg-nięcia n a u k o w e w placówkach badawczych (rozwój dyscyplinarny, ośrodki uczel-niane, P a ń s t w o w y I n s t y t u t N a u k o w y Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, różne i n s t y t u t y p a ń s t w o w e oraz organizacje społeczne), publicystykę ekonomiczno-rolniczą i dorobek ekonomii rolnej.
Mimo pewnych odrębności stylu i u j ę ć poszczególnych a u t o r ó w synteza eko-nomii rolniczej w Polsce jest dziełem w y j ą t k o w o z w a r t y m , pięknie napisanym, o p r z e j r z y s t e j k o n s t r u k c j i i k o n s e k w e n t n e j realizacji przyjętego założenia. Są to dzieje myśli, a n i e dzieje instytucji, położono nacisk na treść poglądów, a nie n a ich f o r m a l n ą obudowę. Pod t y m względem polska synteza p r z y p o m i n a w y d a n ą
po II wojnie zachodnio-niemiecką, a tematycznie p o k r e w n ą Ideengeschichte des
Agrarwirtschaft und Agrarpolitik im deutschen Sprachgebiet, k t ó r e j część pierwsza
(Monachium 1957) pióra S. F r a u e n d o r f e r a doprowadza dzieje myśli rolniczo-ekono-micznej do 1914 г., część druga (Monachium 1958) pióra H. H a u s h o f e r a k o n t y n u u j e dzieje t e j dyscypliny w latach 1914—.1958. Oczywiście są to podobieństwa n a t u r y ogólnej, gdyż tak jak r ó ż n e było położenie i s t a n rolnictwa polskiego oraz n i e -mieckiego, tak r ó ż n e w konsekwencji jest odbicie ich p r o b l e m a t y k i ekonomicznej w n a u c e i publicystyce. W k a ż d y m j e d n a k razie, zgodnie ze specyfiką n a u k r o l -niczych, początek problemowy syntezom historycznym s w o j e j specjalności d a j ą
ekonomiści rolni, bo oni stoją n a j b l i ż e j humanistycznego t r a k t o w a n i a rolnictwa. Na analogiczne syntezy dla agro- czy zootechniki t a k u nas, j a k za granicą trzeba jeszcze poczekać.
Zarys polskiej myśli ekonomiczno-rolniczej wyszedł spod pióra ekonomistów
-ïlece nzje 745
d a j e się jednak, że równolegle do t e j pracy powinna z czasem powstać inna, w ł a ś -n i e typu formal-nego, gdzie p r z e d s t a w i o -n o toy dzieje i-nstytucji, czasopism, literarfcury, i n i c j a t y w , zrzeszeń ekonomii r o l n e j w Polsce. Musiałaby o n a z n a t u r y rzeczy być b a r d z i e j f a k t o g r a f i c z n a niż teoretyczna, w k o n s e k w e n c j i n a p e w n o n a p i s a n a z- m n i e j s z y m polotem, niż o m a w i a n y Zarys, ale tak już jest w historiografii nauki,
k t ó r a p o t r z e b u j e prac o b u typów. Nie chcę przez to powiedzieć, że r e c e n z o w a n a p r a c a wielu k o n k r e t n y c h szczegółów nie z a w i e r a , są o.ne u m i e j ę t n i e i iz m a e s t r i ą wplecione w tok n a r r a c j i , ale w takim zakresie, jaki odpowiadał założeniom a u t o -rów. J e s t więc miejsce i dla prac u j m u j ą c y c h zagadnienie w sposób o d m i e n n y .
Stanisław Brzozowski
Aleksandr Chaimowicz G o r f u n k i e l : Dżordano Bruno. Moskwa 1973 I z d a -tielstwo „Myśl" ss. 175.
Z m a r ł y w 1964 r. f r a n c u s k i historyk n a u k i A l e k s a n d e r K o y r é pisał, że początek n o w e j n a u k i d a t u j e się od wystąpienia Giordana B r u n a , gdyż to on właśnie — j a k czytamy w Études galiléennes — w opozycji wobec Arystotelesa głosił cztery f u n d a m e n t a l n e zasady b l i s k i e poglądom Newtona, a mianowicie: nieskończoność wszechświata, jedność n a t u r y , geometryzację przestrzeni i względność r u c h u .
W zbliżony sposób uzasadnia A l e k s a n d e r G o r f u n k i e l — p r a c o w n i k n a u k o w y Biblioteki U n i w e r s y t e c k i e j w Leningradzie — wagę w y s t ą p i e n i a wielkiego włoskiego myśliciela, którego heroiczna śmierć n a d a j e szczególny patos poglądom, j a k i e głosił w swym b u r z l i w y m życiu. Książkę rozpoczyna „preludium", t j . k r ó t k a p r e z e n t a c j a filozoficznej dysputy, j a k a w 1599 r . toczya się w Rzymie rriiędzy B r u n e m i p r z e d -stawicielami t r a d y c y j n e g o (co n a j m n i e j ! ) obozu myślicieli; okoliczności, w jakich o d b y w a ł a się ta dysputa, były szczególne, toczyła się ona bowiem p r z e w a ż n i e w k a -z a m a t a c h inkwi-zycji, a j e j e f e k t mógł być tylko jeden — ska-zanie „ h e r e t y k a " , k t ó r y uparcie nie odwoływał swych bezbożnych opinii.
Po tym prologu — p r z e d s t a w i a j ą c y m czytelnikom postać b o h a t e r a książki — a u t o r omawia kolejno: jego panteistyczną filozofię n a t u r y , znaczenie k o p e r n i k a nizmu dla j e j krystalizacji, antydogmatyczną epistemologię, n o w a t o r s k i e t r a k t o w a -nie religii, wizję społecznej r e f o r m y , a wreszcie „heroiczną namiętność", k t ó r e j B r u n o zawdzięczał odmienność myślenia i osobistą odwagę. D o d a j m y jeszcze r o s y j s k i przekład dwóch f r a g m e n t ó w dzieł B r u n a , a o t r z y m a m y całość godną u w a -ż n e j l e k t u r y i g r u n t o w n e g o przemyślenia.
Nieustępliwa „walka z przeznaczeniem" ( j a k sam n a z w a ł swój żywot Bruno) wypełniała każdy krok jego ś w i a d o m e j działalności. S t ą d szczególna w a g a ujęcia jego filozofii na tle kształtowania się dzisiejszej nauki, rodzącej się wśród k o n -f l i k t ó w „nowego" ze „ s t a r y m " : proces ten u k a z u j e rozdział pierwszy, z a t y t u ł o w a n y
Veritas temporis filia dla przypomnienia heroicznego c h a r a k t e r u epoki, k t ó r ą —
j a k każdą inną, z naszą włącznie — cechowała przejściowość, t j . n i e p r e c y z y j n o ś ć s f o r m u ł o w a ń , w y n i k a j ą c a z wiecznej zmienności p r a w d y o świecie i człowieku.
Między pierwszym a drugim w y d a n i e m t e j książki upłynęło osiem lat (1965— 1973), a trzecie ukaże się z a p e w n e n i e b a w e m , stąd n i ż e j podpisany zgłasza pod a d r e s e m A u t o r a postulat poszerzenia w t y m n a s t ę p n y m w y d a n i u tego, co można by nazwać „pozytywną s t r o n ą " filozofii B r u n a . Z a f a s c y n o w a n y tym, co B r u n o za-wdzięczał negacji swych poprzedników, G o r f u n k i e l p o t r a k t o w a ł znacznie szerzej
pars destruens jego systemu, gdy pars construens (która oddziałała na wielu
myliścieli XVI i XVII w.) została czasem p o t r a k t o w a n a drugoplanowo.
Dwa drobne p o s t u l a t y dotyczą poloników. W s p o m n i a n y n a s t r o n i e 41 Łaski był także czynnym uczestAikiem słynnej o x f o r d z k i e j dysputy z 1583 r. i •— jak
