"Oczerki po istorii kirpicznogo proizwodstwa w Rossii, X - naczała XX wiekow", J. N. Czerniak, Moskwa 1957 : [recenzja]

(1)

(2)

Recenzje 203

(a niaiwöt dymasltyazné, пр. ze Szwecją иа czasów parno wiania dynastii Wazów) ale również w czasie walk niepodległościowych w XIX situleciiui, powoduj ą -j ąeyćh liczne emigrac-je polityczne rzuca-jące ma szlaka morskie wielu Polaków.

Książka te jednakże odisianila rąbek dziejów niairiodiu polskiego od sitrony jego kontaktu z morzem, ukazując jego łączność poprzez morzę z iininymi n a r o -dami oraz udział Polaków w doniosłych wydarzaniiaich w historii powszechnej. Udział .ten d a t u j e się julż od1 czasów w y p r a w krzyżowych w X I I I wieku, n a -stępnie uwidacznia się podiczais wielkich odkryć pod kanflec XV i: w ciągu XVI stulecia, w wiiefau XVII - i XVIII w 'kontaktach handlowych >z watżniiiejsżymii portlaimii północnej Europy, w wtoku XIX w wyprarwaich legionów napoleoń-skich do Egiptu i Sani Domingo oraz w dzfilaiłailniości Polaków n a niwie nauki obcej, j a k np. J a n a Kuibarego, anamego zbieracza, eksponatów dla niemiec-kich muzeów etnograficznych, lub Ignacego Domeyki, pracującego długo w służbie chilifiskiej natiki .

Szczególną wartość posiada oświetlenie za B. Olszewiczem postaci i Gairparo d e Garny — Żyda polskiego pochodzenia, doradcy i uczestnika w y -praw Vasca da Gamy i Cabrala — o którymi wiadomości zebrali 'już uczeni niemieccy, w tym rówinileż Aleksander Humboldt, a następnie takich polskich uczonych jak Arctowski i Dobrowolski, uczestników kierowanej przez Gerlache'a wyprawy n a Antarktydę, Stefana Rogozińskiego — zasłużonego, badacza. Kame-runu i Pawła Strzeleckiego — badaczia Australii. Jednakże większą część książki zajmują nile relacje z życia i działalności badaczy naukowych na polu geografii i etnografii, lecz w ogóle podróże morskie wybitnych Polaków, jak nip. Mickie-wicza, Kościuszki i Pułaskiego — bohaterów o wolność Stanów Zjednoczo-nych, Niemcewicza i Sienkiewicza, Józefa Konrada Korzeniowskiego — po-Wieściopisarza-maryniisty.

Ścisłe -traymanie slię materiału źródłowego a jednocześnie ujęcie treści w lekką formę n a d a j e pracy wysoiką -wartość naukową i literacką. Zaintere-sowamlie czytelnika poitęgują licznie (23S) i celowo dobrane ilustracje.

Józef Babicz

J. N. C z e r n i a k , Oczerki po istorii kirpicznogo prbiztwoàstwa w Rossii, X — maczała XX wieków. Pod ogólną redakcją prof. P . IM. Łuikjanowa. Prom-stroijiizdait, Moskwa, 11957, s. 163.

Liczba publikacji z zakresu historii wytwarzania różnych materiałów budowlanych w żadnej mierze nile odpowiada, ani współczesnemu anaczeniiu t e j g a -łęzi przemysłu dla gospodaiiiki niarodiowej, a n i ogólnemu zadaniu poznawania doświadczeń m!iinionych epok w celu udoskonalenia obecnej produkcji i dla doibna przyszłości. To decyduje o zainteresowaniu, z jakim wśród szerokich kręgów czytelników .spotyka się każda nowa publikacja na Феп temait, w tej licizibie również omawiana praca.

Autor książki zamieszczał już иа łamach czasopisma „Stiekło i Kieramika" artykuły dotyczące wytwarizlamlia ctegły w stairożytniej Riusd w okresie od X do ХШ wietoi (nr 12/1®52), w państwie rosyjskim n a przestrzeni XV—XVII

(3)

wie-•

204 Recenzje ków (nr 9/1953) oraz w cesarstwie rosyjskim w wieku X I X (ńr 3/1953). W obecnej swej pracy J. Czerniak, nia podstawcie licznych materiałów zaczerp-niętych ze źródeł bibliotecznych i archiwalnych {głównie pochodzących z Cen-tralnego Państwowego Archiwum Aikt Dawnych), podjął próbę systematycz-nego 'przedstawienia w popularniej farmie poszczególnych etapów rozwojowych produkcji cegły w Rosji od X do początków X X wieku.

Zadanie, które postawił sobie autor, w zasiadeite jiesit wykonane'. W pracy tej dtość wyczerpująco, i konsekwentnie, choć nie zawsize równo,miernie, na-kreślony jest rozwój wytwarzania cegły W Bosji do 1917 rclku w oparciu o do-świadczenia głównych ośrodków budowmictwa i produkdjl materiałów

budow-lanych :— Moskwy i Petersburga. Te zalety książki stają się oczywiste nawet,

po polbieżnym jej przejrzeniu i (bodaj nie wymagają wyjaśnień. Biorąc jednak pod uwagę dalszą działalność autora w dziedzinie, której jest poświęcona' oma-wiana praca, jiaik również znaczenie podobnych dzieł, wydaje się celtowe nieco szersze rozpatrzenie niektórych jej słabych stroni.

Podstawowe i zasadnicze niedociągnięcie polega na tym, że studium z hi-storii takiiaj gałęzi techniki., w której zlaahowiałai się olbrzymia ilość rzeczo-wych źródeł historycznych (zabytków architektury), jesît opairte jedynie ш badaniach źródeł pisanych. Niewystarczająca zlaś ilość takich źródeł (w szcze-gólniości odnoszących się do przedhistorycznego i wczesnego, okresu historii tfechnikli) oraz zawarte w nich sprzeczności i częściowo, błędy wymagają uzupeł-nienia il skorygowania za pomocą badań doświadczalnych niad źródłami rze-czowymi!. Badania te (w tym wypadku chemiczne,, petrograffiezno-mineralo-giczne i' iizyczno-mechajniczne badaniai cegieł z różnych okresów) z uwzględ-nieniem warunków pracy danego materiału budowlanego maiją dioniosłe zna-czenie nie tylko dla poznania, historii techniki,, lecz również dla współczesnej praktyki' wytwarzania i stosowania, tego materiału oraz dla rekonstrukcji i konserwacji zabytków kultury. Tegoi rodzaju niedociągnięcie cechuje zresztą przeważającą część uikazująicydh się prac z dziedziny historii nauki il kultury materialnej, co zuboża znajomość wcześniejszych etiapów rozwoju techniki i utrudniła, ustalenie więzi między badaniem historycznym, i współczesnością. Dla dokładniejszego ilustrowania powyższych uwag należy zaznaczyć, że okres od X do X V I I wieku ziajmuje w książce 2® strony, okres od X V B I wilefcu do 1890 roku — 127 stron, lata od 1890 do 1917 — 16 sltrom, zaś nawią-zaniu db współczesności (posłowie) poświęcono 11,6 strony.

Do niedociągnięć metodologicznych pracy należą następujące. Eozwój stan-daryzacji! cegły nile został przez autoira, głębiej zanalizowany ii konsekwentnie przedstawiony w taki spoisób, który by odpowiadał znaczeniu tlego zagadnienia w czasach dawnych i obecni©. Zgodnie z; przyjętym w pracy chronologicznym naświetleniem wszystkich aspektów teimiatu dane o wymiarach cegły w po-sizczególnych oknesach, o sposobach sprawdzania jej jakości, o ustaiwodlawsitwie pilolteikcyjnym itp. są rozproszone i .przytoczone urywkowo w poszczególnych rozdziałach. Przy tym po traktacie Dołżnost' architiekturnoj ekspiedicji z lat 1737—.1740 autor wymierna jalko następne źródło normatywne „Obowiązujące zasady..." (Urocznyje położenija) z roku 1832, nie biorąc pod uwagę Obowią-zujących rejestrów dla architektury gmachów publicznych (Urocznyje rejestry po czasti grażdanskoj architiektury) z lat 18111 i 1818 (sitr. 70 książki). Oma-wiając sprawę kontroli jakości cegły autor nie uwzględnił wydanych w 1819

(4)

- / У ; " ' . ,r> ' V*-

"/л-Recenzje 205

. . .

rofcu w związku z Rejestrami specjalnych Uwag o tym, jak należy poznawać jakość i trwałość odstawowych materiałów budowlanych (Zamieczanija, как uznawat' kaczestwo i dobrotu głównych stroitielnych matieriałow), w tej liezibie również eegły. Zagadnienie to jest przedstawione1 w książce nia podstawie Obowiązujących zasad oraiz -pochodzących z okresu późnliejszegio Przepisów 0 jednolitym i trwałym wytwarzaniu cegły (prawiła dla jedinoobraznoj 1 procznoj wydieki kipricza), które wyszły w roku 1847 nie w I860, j a k to jest podane ina s t r . 73 książki według ich drugisgo wydainiila.

Poaa szerokim i efektywnym wykorzystaniem materiałów archiwalnych Cenitiraikneigo Państwowego Archiwum Akt Dawnych, zupełnie nie zostały korzystam© bogate materiały z wieków XVIII—XX, dotyczące organizacji i wy-posażania produkcji oraiz Stosowania oegły, które znajdują siię w największych archiwach Leningrads. Całkowicie pominięte zostały również otooe źródła do-tyczące poruszanych w pracy zagadnień, np. „Czasopismo Politechniczne" Diinglerai.

Praca kończy się na 1-917 roku bez najmniejszego zaznaczenia wewnętrznej więzi i sukcesy wności rozwoju rozpatrywanych zagadnień oraz ihez' zesta-wienia ich z rozwojem produkcji cegły w okresie wasitępnych lalt czterdziestu oraz za granicą, cziego wymaga nawet czysto historyczny aspekt pracy. Nie wydaj© się możliwe, aby jakiekolwiek badania nad historią techniki rodzimej mogły być prowadzone abstrakcyjnie, bez uwzględnienia jej stanu za granicą i w chwili obecnej.

Wśród pożałowania godnych niedociągnięć książki, mającyioh częściowo charakter wydawniczy, należy wymięaiic następujące: J a k o datę budowy so-boru Wasilija Błażenmego w Moskwie na stu. 117 podano rok 15612 zamiast lat 15195—>1560. Tamże rok założenia klaszitoru NowodziewiczegO (1524) uznano za dlaitę jego budowy 1. Wymiary starożytnej cegły wynoszące 6X3X1,5 wiersz-ków podlane są w milimetrach rozmaicie — 270X,1®0X67 <(str. 36) oraz 266X130X67 {sta. 76) zaimiasit prawidłowo 2167X133X67 mm. Wreszcie „Notat-ki' IRTT" (zapiski IRTO) zostały rozszyfrowane jako „Notatki Inżynieryjnego (ziamiast Impsratorskiego) Towarzystwa Technicznego.

Szata graficzna książki (tytuł, fflontospis, Okładka) jesit wykonana ze sma-kiem i zgodnie z j e j profilem przez grafika, którego nazwisko z niewliado-mych powodów nie zostało wymienione.

Należy sądzić, że trwająca nadal żmudna i ze wszech miar zasługująca na uznanie praca badlawcza J. Czerniaka po uwzględnieniu przytoczonych powy-żej uwag poziwoili autorowi tego interesującego i pożytecznego dzieła przygo-tować drugie jego uzupełnione wydanie, które w sposób bardziej ' wyczerpu-jący i wszechstronny zobrazuje historię produkcji cegły w Rosji.

I. L. Znaczka-Jaworski*

1 Sobór klasztoru wzniesiono w laibaich 15(24—1605, budynek refektarza — w latach 1685—(1687, dzwonnicę — w latach 1689—1690 Üitp.