View of The German Enlightenment vs. the Faith in the Omnipotence of Human Reasoning

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXIV, zeszyt 5 – 2016 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2016.64.5-8. EWA GRZESIUK*. NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. Unselig Mittel-Ding von Engeln und von Vieh! Du pralst mit der Vernunft, und du gebrauchst sie nie. Was helfen dir zuletzt der Weißheit hohe Lehren? Zu schwach sie zu verstehn, zu stolz sie zu entbehren, Dein schwindelnder Verstand, zum irren abgericht, 1 Sieht oft die Wahrheit ein, und wählt sie dennoch nicht … Albrecht von Haller A b s t r a k t. Artyku jest prób korekty mitu o wierze niemieckiego owiecenia we wszechmoc rozumu. Autorka, odwouj c si do koncepcji za metafizycznego (malum metaphysicum) stworzonej przez G.W. Leibniza, ukazuje, e równie póniejsi chronologicznie filozofowie: Ch. Wolff, Ch. Gottsched, A.G. Baumgarten i G.F. Meier konsekwentnie budowali sw refleksj metafizyczn w oparciu o koncepcj Leibniza. Pod poj ciem malum metaphysicum Leibniz i pozostali filozofowie niemieckiego owiecenia rozumieli naturalne ograniczenie wadz poznawczych czowieka, tak e rozumu. Wszechmoc bya predykatem Boga. Samo u ywanie terminu „zo metafizyczne” wyklucza wiar we wszechmoc rozumu ludzkiego, natomiast w tradycji Leibniza filozofowie zakadali mo liwo doskonalenia wy szych (rozum) i ni szych (zmysy) wadz poznawczych czowieka. Jedn z mo liwoci doskonalenia poznania zmysowego i przezwyci enia malum metaphysicum bya stworzona przez Baumgartena estetyka jako gnoseologia inferior i ars pulchre cogitandi. Sowa kluczowe: owiecenie niemieckie; malum metaphysicum; mit o wierze we wszechmoc rozumu; Georg Wilhelm Leibniz; Christian Thomasius; Christian Wolff; Christoph Gottsched; Alexander Gottlieb Baumgarten; Georg Friedrich Meier.. Dr hab. EWA GRZESIUK – Katedra Literatury Niemieckoj zycznej od redniowiecza do XIX wieku w Instytucie Filologii Germa

(2) skiej KUL; adres — e-mail: ewa.grzesiuk@kul.lublin.pl 1 [Albrecht von Haller.] Gedichte des Herrn von Haller. Achte Auflage (Zürich: Heidegger und Compagnie, 1762 [1. wyd. 1732], 31. W wolnym przekadzie autorki artykuu: „Nieszcz sne porednie stworzenie mi dzy anioem a zwierzem / Chepisz si rozumem, cho u ytku z niego nie czynisz / Na có ci m droci wysokiej nauki, / gdy za saby, by je poj , zbyt dumny, by je odrzuci / twój niestay rozum, skazany na b dzenie / cho prawd poj zdoa, wybra jej nie potrafi zgoa”..

(3) 126. EWA GRZESIUK. Ka dy z badaczy literatury niemieckiej XVIII wieku musi wczeniej czy póniej skonfrontowa si z trzema mitami: 1) mitem zale noci filozofii niemieckiej od francuskiej, niestety forsowanym równie , a mo e przede wszystkim przez samych badaczy niemieckich w okresie powojennym, 2) mitem wy szoci Okresu Burzy i Naporu nad literatur owiecenia i 3) mitem wiary we wszechmoc rozumu, jaka miaa by cech owieceniowej refleksji filozoficznej. Prawdopodobnie na podstawie wnioskowania per analogiam z ogromnej popularnoci Rousseau w Niemczech wywiedziono ten pierwszy mit o rzekomej zale noci równie dla czasów wczeniejszych. Dla filozofii europejskiej, jeli mo na u y takiego okrelenia zbiorowego, punktem odniesienia jeszcze w poowie wieku XVIII by Christian Wolff. Podczas gdy pierwsze rozprawy Wolffa powstaj , zgodnie z tradycj uniwersyteck , po acinie, to w latach dwudziestych XVIII wieku zainspirowany koncepcj Christiana Thomasiusa: [t]ak te greccy filozofowie nie pisali po hebrajsku ani rzymscy po grecku, tylko ka dy w swym j zyku ojczystym. Wspóczeni Francuzi czyni z tego waloru u ytek. Dlaczego my, Niemcy, dajemy si innym wymiewa , nie korzystaj c z tego waloru, tak jakby filozofia i uczono nie mogyby by wykadane w naszym j zyku. A przyczyna tego, e ten sposób pisania [w j zyku ojczystym] nie by stosowany przez jednych albo jest przez innych odrzucany, tkwi w tym, e s dzono albo te dano si przekona , e Arystoteles, Tomasz [w. Tomasz z Akwinu], Szkot [Duns Scotus], Kartezjusz, Gassendi itd. s kamieniem probierczym prawdy2. zaczyna wydawa swoje synne dziea rozpoczynaj ce si fraz „Vernünfftige Gedancken …”. Popularno jego dzie w Europie przyczynia si do tego, e okoo poowy wieku wbrew pierwotnym zao eniom powróci do aciny jako j zyka ludzi wyksztaconych, by uatwi im recepcj wasnych dzie. O po2. „So schrieben auch nicht die Griechischen Philosophi Hebraeisch / noch die Römischen Griechisch; sondern ein jeder gebraucht sich seiner MutterSprache. Die Frantzosen wissen sich dieses Vortheils heut zu Tage sehr wohl zu bedienen. Warum sollen denn wir Teutschen stetswährend von andern uns wegen dieses Vortheils auslachen lassen / als ob die Philosophie und Gelahrheit nicht in unserer Sprache vorgetragen werden könte. Daß diese Schreibart vor diesen nicht gebraucht worden / oder von andern verworffen wird / ist wohl die Ursach / weil man gemeinet / oder noch sich beredet / als wenn Aristoteles, Thomas, Scotus, Cartesius, Gassendus u.s.w. der Probierstein der Wahrheit wären.“ Christian Thomasius, Einleitung zu der Vernunfft= Lehre, worinnen durch eine leichte / und allen vernünftigen Menschen / Waserley Standes und Geschlechts sie seyn / verständliche Manier der neue Weg gezeiget wird / ohne die Syllogistica, das wahre / wahrscheinliche und falsche voneinander zu entscheiden / und neue Wahrheiten zu erfinden. Nebst e. Vorrede […]. Vierdte u. correctere Aufflage (Halle: Salfeld, 1711), 13–14..

(4) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 127. pularnoci swych dzie nie tylko we Francji i Woszech, lecz tak e w Polsce pisa Wolff w autobiografii Eigene Lebensbeschreibung: „Powszechnie s dzi si , e moje pisma ciesz si wielk estym we Francji i Woszech. Ale wielu zdziwioby si , gdyby usyszeli, e nawet w Polsce otaczane s rosn cym szacunkiem”3. Z wdzi cznoci za popularyzacj swej filozofii w Polsce Wolff zadedykowa biskupowi krakowskiemu Andrzejowi Stanisawowi Zauskiemu dwa tomy swej aci

(5) skiej etyki, o czym wspomina ucze

(6) Wolffa Christoph Gottsched 4. W XX wieku natomiast przyj o si , zgodnie z pierwszym wspomnianym mitem, by filozofi niemieck rozpatrywa na tle filozofii francuskiej, a cz sto w tych porównaniach za punkt odniesienia su ya Encyklopedia Francuska. Na konieczno krytycznego namysu w opisywaniu relacji mi dzy owieceniow filozofi francusk i niemieck wskaza Norbert Hinske, który w artykule powi conym Wolffowi odnosi si do opinii bardzo krytycznego wobec Wolffa Jürgena Mittelstrassa5. Podczas gdy Mittelstrass pisze o „meza3. „Es wird gedacht, daß meine Schrifften in Frankreich und Italien sehr aestimiret würden. Es würden sich aber die meisten darüber wundern, wenn sie auch vernehmen sollten, daß selbst in Pohlen dieselbe in Ansehen kommet. Und ist würcklich zu Warschau eine Disputatio metaphysica gehalten worden bey den Patribus piarum scholarum, welche gantz aus meiner deutschen Metaphysick genommen, wie selbst in der Vorrede gemeldet und meiner cum elogio dabey gedacht wird. Auch haben die Censores ihre approbation cum elogio dazu gesetzt. Es sind viele unter den Magnaten, die sehr viel darauf halten, wie denn auch einige unter Ihnen aus Deutschland geschickte Magistros kommen laßen, die ihre jungen Herren darinnen unterrichten. Insonderheit ist der CronGroßKantzler, der Bischof von Culm, Zaluski, ein großer Patron von mir und meiner Philosophie, der sie andern mit großem Ernst recommendiret und nichts mehr wünschet, als daß dieselbe möchte dociret werden, indem er sich viel gutes vor das gemeine beste davon verspricht”. „Christian Wolffs eigene Lebensbeschreibung”, w Christian Wolff, Gesammelte Werke, hrsg. von Jean École u.a. Abteilung I: Deutsche Schriften, Band 10: Biographie, hrsg. von Hans Werner Arndt (Hildesheim, New York: Olms, 1980), 175–176. 4 „Im nächstfolgenden 1750sten Jahre gab er [Wolff] den ersten Theil der Sittenlehre heraus, und schrieb denselben dem durchl. regierenden Herzoge Karl, zu Braunschweig und Lüneburg zu. Hierinn lehrte er die Art und Weise, wie man die Vollkommenheiten seines Verstandes, und der andern zur erkennenden Kraft gehörigen Fähigkeiten, befördern; und also zu denen sogenannten Virtutibus intellectualibus gelangen könne. Darauf folgten 1751 der II und III Theil dieser Sittenlehre, von der Art und Weise, die Vollkommenheiten des Willens zu befördern; und wie die Regierung der sinnlichen Begierde zur Quelle der sittlichen Tugenden werden müsse. Beyde Bände wurden dem Herrn Bischofe von Cracau [Andreas Zauski] zugeschrieben”. Johann Christoph Gottsched, „Historische Lobschrift des weiland Hoch- und wohlgebohrnen Herrn Christians, des H.R.R. Freyherrn von Wolf”, w Christian Wolff, Gesammelte Werke, hrsg. von Jean École u.a. Abteilung I: Deutsche Schriften, Band 10: Biographie, hrsg. von Hans Werner Arndt (Hildesheim, New York: Olms 1980), s. 131. 5 Jürgen Mittelstrass, Neuzeit und Aufklärung. Studien zur Entstehung der neuzeitlichen Wissenschaft und Philosophie (Berlin, New York: De Gruyter, 1970)..

(7) 128. EWA GRZESIUK. liansie owiecenia z metafizyk ” i czyni Wolffowi zarzut „pseudoracjonalnoci”, a w tonie pochwalnym jako przeciwwag podaje poj cie filozofii sformuowane przez Encyklopedi Francusk, Hinske udowadnia, e chwalone przez Mittelstrassa poj cia zostay zaczerpni te niemal dosownie z rozprawy Wolffa Discursus praeliminaris de philosophia in genere (i nale y przy tym doda : bez podania róda) i z lekkim sarkazmem konstatuje: „Ta sama myl, która u swoich róde, u Wolffa, jest jedynie produktem czystej ‘pseudoracjonalnoci’, staje si , skoro tylko u ywa jej Encyklopedia Francuska, wyrazem racjonalnoci najwy szej”6. Oczywicie b dem byoby twierdzi , e filozofia francuska nie stanowia punktu odniesienia dla filozofii niemieckiej: Montaigne stanowi ewidentny punkt odniesienia dla Thomasiusa, do czego te. Thomasius si przyznaje, Gottsched przyczyni si do popularyzacji Bayle’a7, a Lessing przeo y Hutchesona8 i wielu innych przeo yo dziea francuskich i angielskich filozofów na j zyk niemiecki, ale o zale noci trudno jest mówi – lepiej chyba u ywa terminu „recepcja”, a wielu przypadkach nale y wr cz mówi o krytycznej recepcji filozofii francuskiej i angielskiej. Drugi mit, przy którym autorka nie zatrzyma si zbyt dugo, to mit wy szoci Okresu Burzy i Naporu nad literatur owiecenia. Niemieccy badacze literatury XVIII wieku skaniaj si ku niewyodr bnianiu tej sk din d krótkiej fazy z caoci owiecenia, w czaj c j do pónego owiecenia (Spätaufklärung)9. Natomiast przy trzecim micie zatrzymamy si du ej. Ka dy absolwent szkoy redniej w Polsce opuszcza j z przekonaniem, e jedn z cech owiecenia bya bezgraniczna wiara we wszechmoc rozumu ludzkiego 10. A owa 6. Norbert Hinske, „Wolffs Stellung in der deutschen Aufklärung”, w Christian Wolff 16791754. Interpretationen zu seiner Philosophie und deren Wirkung, hrsg. von Werner Schneiders (Hamburg: Felix Meiner, 1983), 306–319, tutaj 308. 7 Pierre Bayle, Historisches und critisches Wörterbuch. Nach der neuesten Auflage von 1740 ins Deutsche übersetzt, auch mit einer Vorrede und verschiednenen Anmerkungen versehen von Johann Christoph Gottsched. Mit einem Vorwort von Erich Beyereuther (Hildesheim: Olms, 1975). Nachdruck der Ausgabe Leipzig: Breitkopf, 1741–1744. 8 Franz Hutcheson, Sittenlehre der Vernunft, aus dem Englischen übersetzt. Erster Band (Leipzig: Wendle, 1756), Zweiter Band (Leipzig: Wendle, 1756) [= Introduction to Moral Philosophy (Glasgow: [s.n.], 1755]. 9 Takie stanowisko prezentuje cho by Peter-André Alt: Aufklärung. Lehrbuch Germanistik. 2. Auflage (Stuttgart, Weimar: Metzler, 2001), 58, a tak e Björn Vedder: Wilhelm Heinse und der so genannte Sturm und Drang. Künstliche Paradiese der Natur zwischen Rokoko und Klassik. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2011), Einleitung, który wskazuje na brak jednolitych estetycznych konturów tego pr du i broni si przed u ywaniem terminu „epoka“. 10 Przekonanie to przenosi si równie na wy szy poziom ksztacenia, o czym wiadcz cho by treci podr cznika dla studentów germanistyki: Irena Urbanowska, Von der Aufklärung bis zur Romantik (Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego,.

(8) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 129. powielana przez lata opinia staa si niemal dogmatem zaciemniaj cym faktyczne wyobra enia tej epoki dotycz ce czowieka, jego miejsca w wiecie i jego relacji wobec absolutu. Podobnie rzecz ma si w Niemczech 11. O ile ksztacenie masowe opiera si cz sto na uogólnieniach, to jednak badania naukowe, zwaszcza te powi cone wiekowi XVIII, winny opiera si nie na uogólnieniach, lecz by wynikiem krytycznego namysu i lektury tekstów ródowych. Germanistycznych bada

(9) literackich nad XVIII wiekiem nie mo na prowadzi , opieraj c si jedynie na koncepcjach socjologicznych, a bez odniesie

(10) do filozofii, zwaszcza e twórczo literack i filozofi czya w Niemczech swoista unia personalna, na co wskazywa ju Ernst Cassirer 12. Wa ni pisarze i teoretycy literatury byli prymarnie profesorami filozofii, a wtórnie pisarzami (do tej grupy nale cho by: Albrecht von Haller, Johann Christoph Gottsched, Johann Jakob Breitinger, Christian Fürchtegott Gellert i Christoph Martin Wieland). Kreacja czowieka w literaturze bya pochodn koncepcji filozoficznych, a sam literatur uwa ano za ródo praktycznej. 2001), 11: „Der Optimismus und Humanismus der Aufklärer floß aus dem Glauben an die uneingeschränkte Macht der menschlichen Vernunft”. [„Optymizm i humanizm ludzi owiecenia wypywa z wiary w nieograniczon moc rozumu ludzkiego”.] 11 Por. cho by: Jochen Schmidt, Die Geschichte des Genie-Gedankens in der deutschen Literatur, Philosophie und Politik 1750-1945, Band 1: Von der Aufklärung bis zum Idealismus (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1985), 38. Autor, charakteryzuj c wczesne owiecenie niemieckie, pisze tutaj równie o jego nieograniczonej wierze w rozum: „Dieses Plädoyer für strikt rationale Kontrolle, für Vernunft, Verstand und Urteil (iudicium), verrät den unbegrenzten Glauben der Frühaufklärung an die Vernunft”. O ile ten tekst powsta w latach osiemdziesi tych XX wieku, akurat w szczytowym punkcie wpywu socjologii na metodologi literaturoznawcz , to o sile witalnej tego mitu wiadczy cho by nast puj cy cytat, pochodz cy z podr cznika akademickiego: „Bezeichnend für das Zeitalter der Aufklärung ist der Glaube an die Allmacht der Vernunft, daher die Forderung nach Autonomie der Vernunft”. Emmerich Coreth i Harald Schöndorf, Philosophie des 17. und 18. Jahrhunderts. 4. Auflage (Stuttgart: W. Kohlhammer GmbH, 2008), 198. Mit ten nie ogranicza si tylko do opracowa

(11) literaturoznawczych i wprowadze

(12) do filozofii – ma si on cakiem dobrze równie w naukach prawnych: „Dreh- und Angelpunkt des rationalistischen Weltbildes ist der Begriff einer allumfassenden autonomen und subjektiv geprägten Vernunft. Damit ist der Glaube bezeichnet, daß menschlicher Intellekt, ‚in seiner höchsten und intensivsten Bemühung‘ das Sein erfassen und in ein widerspruchsfreies System von Sätzen bringen kann, womit der Begriff der Vernunft mit Allmacht ausgestattet wird und in die Position des metaphysischen Zentralbegriffs dieses Weltbildes eingewiesen wird”. Markus Pöcker, Stasis und Wandel der Rechtsdogmatik. Von der rationalistischen Rechtsvorstellung zu einer rechtstheoretische angeleiteten Dogmatik des Öffentlichen Rechts (Tübingen: Mohr Siebeck, 2007), 51–52. 12 Por. Ernst Cassirer, Die Philosophie der Aufklärung (Hamburg: Felix Meiner, 2007), 288. [Przekad polski: Filozofia owiecenia, prze. Tadeusz Zatorski (Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2010), 251]..

(13) 130. EWA GRZESIUK. wiedzy o czowieku13. Powrót do podstaw filozoficznych (i antropologicznych) i lektura nierzadko zapomnianych tekstów zdaje si okazywa bardziej produktywn metod bada

(14) nad XVIII wiekiem ni panuj ca w literaturoznawstwie germanistycznym od lat sze dziesi tych ubiegego wieku metoda spoeczno-krytyczna („Sozialgeschichte”). Pod koniec lat osiemdziesi tych zwolennicy tej metody, bazuj cej gównie na koncepcjach socjologicznych nurtu neomarksistowskiego, zdali sobie spraw , e wyczerpaa ona swój potencja14. Skoncentrowanie si gównie na relacjach spoecznych przynioso zaw enie pola badawczego, a w konsekwencji na marginesie znalaz si obszar refleksji metafizycznej, a jeli ju ten obszar by dyskutowany w ramach tej metody, to gównie w aspekcie krytyki religii. By mo e niektórzy czytelnicy zarzuc mi w tym kontekcie, e metoda spoeczno-krytyczna równie koncentrowaa si na czowieku, to jednak kwestionuj c czy wr cz odrzucaj c jego wymiar metafizyczny, stworzya ona podatny grunt pod ów interesuj cy nas schemat mylowy — mit wiary we wszechmoc rozumu, który na fundamencie tekstów gównych filozofów w Niemczech tamtego okresu nie ma racji bytu, co autorka postara si dowie na podstawie koncepcji malum metaphysicum, która bya aktualna równie w drugiej poowie wieku XVIII. Przypisywanie ludziom yj cym w wieku owiecenia zainteresowania kwestiami spoecznymi w takiej postaci, jaka jest wypadkow refleksji zainicjowanej przez nauczanie Marksa w wieku XIX, jest nieadekwatne i jest chyba powa nym b dem poznawczym. Retoryczna figura hysteron proteron mo e by ciekawym ozdobnikiem w tekstach literackich, ale jako metodologiczny fundament bada

(15) nad odleg epok i narzucanie jej wspóczesnego nam punktu widzenia jest chyba swoist form nadu ycia intelektualnego. Czowiek wieku XVIII podchwytuje po raz kolejny w dziejach (po antyku i renesansie) haso poznania samego siebie i dopiero owa refleksja nad samym sob b dzie stanowia podstaw dla refleksji nad kwestiami spoecznymi w drugiej poowie XVIII wieku. Punktem wyjcia refleksji czowieka nad sob samym na przeomie XVII i XVIII wieku bya teoria poznania, 13 Jeszcze Schiller w Schaubühne als moralische Anstalt betrachtet stwierdzi, e scena teatralna jest szko praktycznej m droci, drogowskazem w prywatnym yciu, niezawodnym kluczem do najtajniejszych zakamarków ludzkiej duszy ” („Die Schaubühne ist […] eine Schule der praktischen Weisheit, ein Wegweiser durch das bürgerliche Leben, ein unfehlbarer Schlüssel zu den geheimsten Zugängen der menschlichen Seele”. Friedrich Schiller, Sämmtliche Werke in zwölf Bänden, Band 10 (Stuttgart und Tübingen: Cotta, 1838), 74. 14 Por. Nach der Sozialgeschichte. Konzepte für eine Literaturwissenschaft zwischen Historischer Anthropologie, Kulturgeschichte und Medientheorie, hrsg. von Martin Huber und Gerhard Lauer (Tübingen: Niemeyer, 2000)..

(16) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 131. a fundamentaln kwesti bya jego pewno i niezawodno . Ju Christian Thomasius, ów niemiecki filozof, który jako pierwszy zaproponowa wykad w j zyku ojczystym (1688) i który uchodzi za ojca ‘filozofii popularnej’ (Popularphilosophie), zastanawiaj c si nad ródem b dów poznawczych wymienia przede wszystkim dwa rodzaje „uprzedze

(17) ”: praeiudicium auctoritatis i praeiudicium praecipitantiae15 – bezkrytyczne przejmowanie cudzych pogl dów i pochopny os d bez nale nego namysu. Pewno i niezawodno poznania bya potem obiektem szczególnej troski Christiana Wolffa16, który oczywicie akcentowa rol rozumu, ale nale y pami ta , e w centrum jego uwagi byo poznanie naukowe, ró ni ce si od poznania czowieka nieb d cego naukowcem17. Ju ten aspekt nieustannego d enia do pewnoci poznania winien by zwróci uwag zwolenników owej tezy o wierze owiecenia we wszechmoc rozumu ludzkiego na to, e wysiki filozofów w tej kwestii byyby zupenie niepotrzebne, skoro mieliby wierzy we wszechmoc, a zatem równie w najwy sz pewno poznania rozumowego czowieka. Nadaremne byyby wysiki Christiana Wolffa, by stworzy metod uprawiania nauki – metod matematyczn , któr z uznaniem wspomina jeszcze Kant 18, a która miaa za15. U Thomasiusa i jego uczniów termin ten jest terminem wybitnie gnoseologicznym. I gdy mówimy, e owiecenie walczyo z uprzedzeniami, powinnimy przede wszystkim pami ta o d eniu do pewnoci poznania i eliminacji b dów poznawczych, które s przyczyn b dnych os dów i b dnych dziaa

(18) podmiotów poznania. Zob. Christian Thomasius, Einleitung zu der Vernunfft-Lehre […]. 5. und correctere Auflage (Halle: Salfeld, 1719 [1. wyd. 1691]), 198. 16 Por. Christian Wolff, Ausführliche Nachricht von seinen eigenen Schrifften die er in deutscher Sprache von den verschiedenen Theilen der Welt-Weisheit herausgegeben auf Verlangen ans Licht gestellet (Franckfurt am Mayn: Andreä und Hort, 1726), )(2r. W przedmowie do tego dziea Wolff wspomina, e od najmodszych lat towarzyszyo mu pragnienie osi gni cia pewnoci poznania („Ich habe von der ersten Jugend an ein sehnliches Verlangen nach Gewißheit der Erkänntniß gehabt”) i podkrela, e bardziej ni inni filozofowie troszczy si o opisanie cech poznania, dzi ki którym mo na osi ga jego pewno („Und aus diesem Triebe ist es kommen / daß ich mich um die Beschaffenheit der Erkänntniß / wodurch man Gewißheit erhält / mehr als andere bekümmert…”). 17 Christian Wolff, Vernünfftige Gedancken von den Kräfften des menschlichen Verstandes und ihrem richtigen Gebrauche in Erkäntniß der Wahrheit, den Liebhabern mitgetheilet. Halle im Magdgdeb.: Renger, 1744. 12. Aufl. (= Deutsche Logik), 2: „Par. 6. Hierdurch wird die gemeine Erkäntniß von der Erkäntniß eines Welt-Weisen unterschieden. Nemlich einer, der die WeltWeisheit nicht verstehet, kan wohl auch aus der Erfahrung vieles lernen, was möglich ist; allein er weiß nicht den Grund anzuzeigen, warum es seyn kan”. Niewyksztaconemu czowiekowi wiedzy o tym, co mo liwe, mo e dostarcza dowiadczenie, ale w przeciwie

(19) stwie do filozofa nie jest on w stanie poda przyczyn mo liwoci pewnych zjawisk, co jest cech poznania filozoficznego. W terminologii wczesnego owiecenia „Weltweisheit” bya okreleniem filozofii, a termin „Weltweiser” okreleniem filozofa. 18 Zob. Immanuel Kant, Vorrede do drugiego wydania Kritik der reinen Vernunft (Riga: Bey Johann Friedrich Hartknoch, 1787; 1. Aufl. 1781), XXXVI-XXXVII..

(20) 132. EWA GRZESIUK. gwarantowa pewno i niezawodno poznania naukowego. Nadaremne byyby ponadto wysiki Alexandra Gottlieba Baumgartena i Georga Friedricha Meiera, by stworzy nauk udoskonalaj c ni sze wadze poznawcze — estetyk . A nauka ta nie powstaaby w takiej postaci, jak zaproponowa Baumgarten, gdyby punktu wyjcia nie stanowia wiadomo niedoskonaoci aparatu poznawczego czowieka. wiadomo ta stanowia wspólne przekonanie, cz ce niemieckich filozofów owiecenia. Tradycj krytycznego namysu nad wadzami poznawczymi czowieka, jaka towarzyszya filozofii od jej pocz tków, uzupeni o wa ny aspekt Gottfried Wilhelm Leibniz w Teodycei, gdy opisywa conditio najdoskonalszego sporód stworze

(21) . Za punkt wyjcia posu y mu model Augustyna19, który opisa niedoskonao czowieka u ywaj c diady: malum physicum i malum morale. Leibnizowi wa ne wydao si zaakcentowanie trzeciego aspektu niedoskonaoci czowieka, odnosz cego si do jego wadz poznawczych, do diady Augustyna doda wi c trzecie malum: malum metaphysicum. W paragrafie 21 Teodycei czytamy: 21. Zo mo na ujmowa w sensie metafizycznym, fizycznym i moralnym. Zo metafizyczne polega na zwykej niedoskonaoci, zo fizyczne — na cierpieniu, a zo moralne — na grzechu. Chocia wi c zo fizyczne i zo moralne nie s wcale konieczne, wystarcza, e s one mo liwe na mocy wiecznych prawd. A poniewa ów niezmierzony obszar prawd zawiera mo liwoci, musi istnie niesko

(22) czona wielo mo liwych wiatów, zo musi wchodzi w skad wielu z nich i nawet najlepszy ze wszystkich wiatów musi je zawiera . To wanie skonio Boga do przyzwolenia na zo20.. Na pierwszy rzut oka w cytacie tym trudno dopatrzy si odniesienia do rozumu, ale gdy powrócimy do paragrafu 20, zwi zek ten uka e si w caej swej oczywistoci: „Trzeba bowiem zauwa y , e jeszcze przed grzechem wyst puje pierwotna niedoskonao stworzenia, gdy stworzenie jest z istoty swojej ograniczone. Dlatego nie mo e ono wszystkiego wiedzie , myli si 19 Por. Werner Schüßler, Christine Görgen, Gott und die Frage nach dem Bösen. Philosophische Spurensuche: Augustin – Scheler – Jaspers – Jonas – Tillich – Frankl (Berlin: Lit Verlag 2011), o Augustynie s. 13-36; Walter Simonis, Schmerz und Menschenwürde. Das Böse in der abendländischen Philosophie (Würzburg: Königshausen & Neumann, 2001, s. 208; Werner Schüßler, „Das Übel als ,privatio boni‘. Herkunft, Bedeutung und Aktualität dieser Lehre”. Prima Philosophia 14/2 (2001): 123–131. 20 Gottfried Wilhelm Leibniz, Teodycea. O dobroci Boga, wolnoci czowieka i pochodzeniu za, prze. Magorzata Frankiewicz, Wst p: Jerzy Kopania (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001), 138..

(23) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 133. i popenia b dy”21. Ontologiczn cech bytu, jakim jest czowiek, jest zatem niedoskonao odnosz ca si do wszelkich cech odró niaj cych go od pozostaych stworze

(24) , a przede wszystkim rozumu. Na tle tego cytatu teza o wierze owiecenia we wszechmoc rozumu ludzkiego nie powinna bya w ogóle powsta . Nale y zatem postawi pytanie, czy Leibniz by mo e jedynym z filozofów niemieckiego owiecenia, w którego metafizyce idea trojakiego malum stanowia fundament antropologiczny? Waciwa odpowied na tak postawione pytanie musi by przecz ca. Przeksztacaj c diad Augustyna do triady, Leibniz zainicjowa bowiem tradycj si gaj c a do autorów b d cych inspiracj dla przedkrytycznego Kanta, a mianowicie Alexandra Gottlieba Baumgartena i jego ucznia Georga Friedricha Meiera22. Po Leibnizu terminu tego u ywa Christian Wolff, powszechnie uwa any za ojca racjonalizmu niemieckiego. W Teologii naturalnej, w kontekcie refleksji nad zem, Wolff pisze (przekad E.G.): I z tego powodu, e owo zo polega na ograniczonoci istotowych cech (par. 372 pierwszej cz ci Teologii naturalnej), a taka konieczno jest nieuchronna, która wynika z istoty [danej] rzeczy (315.§. Ontologii23); st d te zo metafizyczne jest konieczne w sposób nieuchronny i nieodwracalny. […] Konkretny przykad unaoczni t kwesti . Ograniczenia zdolnoci poznawczych duszy ludzkiej s zem metafizycznym24.. Wolff zatem expressis verbis odnosi malum metaphysicum do wadz poznawczych czowieka. 21. Tam e, 137. W posowiu do: Gerhard Lehmann, Kants Tugenden. Neue Beiträge zur Geschichte und Interpretation der Philosophie Kants (Berlin, New York: De Gruyter, 1980), 271, przyp. 6 — Baumgarten i Meier s nazwani „autorami Kanta”. Por. tak e: Clemens Schwaiger, Alexander Gottlieb Baumgarten — ein intellektuelles Porträt. Studien zur Metaphysik und Ethik von Kants Leitautor (Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 2011. 23 Christian Wolff, Philosophia prima sive ontologia methodo scientific[a] pertractata, qua omnis cognitionis humanae principia continentur (Francofurti et Lipsiae: Renger, 1736), 247: „Necessitas absoluta est, quae ex essentia tenis oritur…” 24 „Und weil eben dieses Böse in der Einschränkung der wesentlichen Bestimmungen bestehet (372.§. des ersten Theils der natürl. Gottesgel.), diejenige Nothwendigkeit aber unumgänglich ist, welche aus dem Wesen eines Dinges entstehet (315.§. der Grundwiss.); so ist das metaphysische Böse unumgänglich nothwendig. […] Ein Beyspiel wird die Sache offenbar machen. Die Einschränkungen des Erkenntnisvermögens in der menschlichen Seele sind ein metaphysisches Böse”. [Christian Wolff,] Herrn Christian Wolfs / Königl. Preuß. Geheimen Raths, … / Natürliche / Gottesgelahrheit / nach beweisender Lehrart / abgefasset. / Zweyter Theil, / Darin die / Wircklichkeit und Eigenschaften / Gottes / Aus dem Begriff des vollkommensten Wesens / und der / Natur der Seele bewiesen, / Wie auch / die Gründe der Gottesverleugnung / Deisterey, Fatalisterey, Spinozisterey / und andern schädlichen Irrthümer / von GOTT / über den Haufen gestossen werden. / Aus der lateinischen Urkunde übersetzt. / (Halle: Renger, MDCC XLIIII [1744]), przedmowa, brak paginacji. 22.

(25) 134. EWA GRZESIUK. Wolff ponadto wspomina, e Leibniz by tym filozofem, który postulowa konieczno uzupenienia systemu nauk o logik ni szych wadz poznawczych, czyli zmysów25. Skoro istnieje logika wy szych wadz poznawczych (w terminologii niemieckiej nazywana Vernunftlehre), powinno si stworzy paraleln nauk opisuj c podstawy poznania zmysowego. Ów postulat Wolff podchwyci, ale logica probabilium, czy logica inferior nie b dzie jego dzieem, lecz dopiero dzieem Baumgartena26. Racjonalizm niemiecki – wbrew wspóczesnym wyobra eniom o nim – nie ogranicza si zatem tylko i wy cznie do refleksji nad rozumem: Wolff powi ci – zgodnie z sugesti Christiana Thomasiusa, by przedmiotem refleksji filozoficznej by „cay czowiek”27 – odr bne dziea emocjom28, dzi ki czemu stworzy podwaliny psychologii jako odr bnej dyscypliny naukowej. 25. Zob. Christian Wolff, Vernünfftige Gedancken von Gott, der Welt und der Seele des Menschen, und allen Dingen überhaupt, Den Liebhabern der Wahrheit mitgetheilet von Christian Freyherrn von Wolffen […] (Halle: Renger, 1751), § 402, 245: „Und hat schon der Herr von Leibnitz mehr als einmahl angemercket, daß es noch an einer Vernunfts-Kunst des Wahrscheinlichen fehle. Es haben zwar Hugenius, Jacobus Bernoulii, Monmort, und Mowre, in der Materie vom Spielen, und einige Engelländer in einigen andern Materien davon einige Proben gegeben: allein das ist nur noch ein kleiner Anfang zu nennen. Unterdessen ist es in den menschlichen Geschäften meistentheils auf Wahrscheinlichkeit ankommet, und man dannenhero das wahrscheinliche erwehlen soll; so wäre es eine sehr nützliche Arbeit, wenn man diese Kunst zu Stande brächte”. O koncepcji logica probabilium u Leibniza pisali: Rüdiger Campe, „Der Effekt der Form. Baumgartens Ästhetik am Rande der Metaphysik”, w Literatur als Philosophie – Philosophie als Literatur, hrsg. von Eva Horn, Bettine Menke, Christoph Menke (München: Wilhelm Fink, 2006), 17–33, zwaszcza s. 17–18; Rüdiger Campe, Spiel der Wahrscheinlichkeit. Literatur und Berechnung zwischen Pascal und Kleist (Göttingen: Wallstein, 2002), 345. Wskazanie na Wolffa w Dieter Kimpel: „Christian Wolff und das aufklärerische Programm der literarischen Bildung”, w Christian Wolff 1679-1754. Interpretationen zu seiner Philosophie und deren Wirkung, hrsg. von Werner Schneiders (Hamburg: Felix Meiner, 1983), 203–236; zwaszcza 205. 26 Alexander Gottlieb Baumgarten, Aesthetica. Scripsit Alexand[er]. Gottlieb Baumgarten. [Frankfurt]: Kleyb, 1750, 1758. 27 Christian Thomasius, Einleitung Zu der Vernunfft = Lehre […]. 5. und correctere Aufflage. Halle: Salfeld, 1719, s. 19. [1. wyd. Halle 1691]. [§.1. „Wenn der Mensch nicht weiß / worinnen seine Vernunfft bestehet / wie will er dieselbe brauchen die Warheit zu erforschen. Wie will er aber wissen / was seine Vernunft sey / wen er nicht vorher weiß / was der ganze Mensch sey”.] Zob. tak e: Stefan Borchers, Die Erzeugung des „ganzen Menschen“. Zur Entstehung von Anthropologie und der Ästhetik an der Universität Halle im 18. Jahrhundert (Berlin, New York: De Gruyter, 2011). 28 Christian Wolff, Psychologia empirica methodo scientifica pertractata, qua ea, quae de anima humana indubia experientiae fide constant, continentur et ad solidam universae philosophiae practicae ac theologiae naturalis tractationem via sternitur (Francofurti & Lipsiae: Renger, 1732; Ten e, Psychologia rationalis methodo scientifica pertractata, quae ea de anima humana indubia experientiae fide innotescunt, per essentiam et naturam animae explicantur, et ad intimiorem naturae ejusque autoris cognitionem profunda proponuntur (Francofurti & Lipsiae: Renger, 1734. Zob. Norbert Hinske, „Wolffs empirische Psychologie und Kants pragmatische Anthropologie. Zur Dis-.

(26) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 135. Ucze

(27) Wolffa – Johann Christoph Gottsched, profesor filozofii, a literaturoznawcom-germanistom znany bardziej jako teoretyk i krytyk literatury, w swej propedeutyce filozofii, która miaa spopularyzowa zao enia systemu Wolffa29, dyskutuje w kontekcie istnienia za kwesti , czy Bóg musi zachowywa zo w wiecie, i daje tak odpowied (przekad E.G.): W odniesieniu do za, jakie istnieje w wiecie, nale y zapyta , czy Bóg musi je utrzymywa i czy Boga, gdyby to czyni, nie nale aoby nazwa przyczyn za. Ju wczeniej ukazalimy, e cech ka dego stworzenia jest pewna doskonao , a wi c jest ono pod wzgl dem metafizycznym dobre; chocia niektóre stworzenia s bardziej doskonae [dobre] ni inne (par. 262). Owo dobro jednak ma w przypadku wszystkich rzeczy sko

(28) czonych swe ograniczenia: a ow ograniczono rzeczy nazywamy niedoskonaoci , lub zem metafizycznym30.. Alexander Gottlieb Baumgarten, twórca dziea Aesthetica (1750/58) jest nast pnym filozofem niemieckim, w którego Metafizyce 31 idea malum odkussion über die Anfänge der Anthropologie im 18. Jahrhundert”. Aufklärung 11 (1996): 99–107. 29 Johann Christoph Gottsched, „Erste Gründe der gesammten Weltweisheit”. Teil I, w Johann Christoph Gottsched, Ausgewählte Werke, hrsg. von P[hillip]. M[arshall]. Mitchell, Bd. V, 1 (Berlin, New York: De Gruyter, 1983); Johann Christoph Gottsched, „Erste Gründe der Gesammten Weltweisheit. (Praktischer Teil)”, w Ausgewählte Werke, hrsg. von P[hillip] M[arshall] Mitchell, Bd. V, 2 (Berlin, New York: De Gruyter, 1983). W przekadzie Mizlera de Koloff staa si ta propedeutyka wiod cym podr cznikiem w szkoach pijarskich w osiemnastowiecznej Polsce: Pierwsze prawdy / Caey / FILOZOFII / w których / Wszystkie Filozofskie Nauki / przyzwoitym porzdkiem wyoone i na / dwie czci podzielone s; / Kwoli tym, ktòrzy publiczne w Akade- / Miach lekcye bior. / Napisane / Z przydatkiem krotkiey Historyi Filozof- / skiey, tudziesz potrzebnych figur / i reiestru rzeczy. / przez / JANA KRZYSZTOFA GOTTSCHEDA / Orydnaryinego Logiki i Metafizyki Extraordyna- / ryinego Poètyki Professora, Wielkiego Xsicego / Kollegium Kollegi, po kilkakro / AKADEMII LIPSKEY REKTORA / Po Polsku tumaczone / z Przedmow J.P. Wawrzyca / Mitzlera de Kolof. / Cz Theoryczna[!] albo uwaajca Edycyi / czwartej poprawioney i pomnoonéy. // w WARSZAWIE / Drukarni Mitzlerowskiey Roku 1760. Dzieo znajduje si w zbiorach BU KUL, sygn. P XVIII 865 adl. 30 Johann Christoph Gottsched, „Erste Gründe der gesammten Weltweisheit”, w Ten e, Ausgewählte Werke, hrsg. von P. M. Mitchell, Bd. V,1 (Berlin, New York: De Gruyter, 1983), 620: „Nur von dem Bösen fraget es sich, welches in der Welt ist, ob Gott auch dieses erhalten müsse? und ob er, wenn er solches thäte, nicht die Ursache des Bösen zu nennen wäre? Wir haben schon oben gezeiget, daß ein jedes Geschöpf einige Vollkommenheit an sich hat, und also metaphysisch gut ist; ob wohl eines immer besser ist, als das andere (262.§.). Dieses Gute nun, hat bey allen endlichen Dingen seine Schrancken: und diese Einschränkung der Dinge nennen wir die Unvollkommenheit, oder das metaphysische Böse”. 31 Biblioteka Uniwersytecka w Gda

(29) sku posiada w swych zbiorach egzemplarz Metafizyki Baumgartena z odr cznymi notatkami Kanta. Redaktorzy wspóczesnego wydania tego dziea wskazuj w jednym z przypisów na owo znalezisko i jego autora: „Vor kurzem ist ein durchschossenes Handexemplar Kants der dritten Auflage [der Metaphysik von Baumgarten] von 1750.

(30) 136. EWA GRZESIUK. grywa nadal istotn rol . Baumgarten definiuje je w nast puj cy sposób: „Konieczne negacje [istniej cych bytów] s zem metafizycznym; albo: rzecz jest za pod wzgl dem metafizycznym, o ile cech przynale n jej w sposób konieczny jest jej niedoskonao “ 32 (przekad E.G.). Georg Friedrich Meier, ucze

(31) i popularyzator nowej dyscypliny gnoseologia interior, stworzonej przez Baumgartena, poda nast puj c definicj interesuj cego nas poj cia: „[…] niedoskonaoci istoty i cech nazywane s zem metafizycznym lub po prostu zem absolutnie koniecznym. […] O zu metafizycznym nale y wspomnie tutaj w szczególny sposób, jest ono bowiem ródem wszelkich niedoskonaoci rzeczy sko

(32) czonych”33 (przekad E.G.). Thomasius, Baumgarten i Meier – ci dwaj ostatni wa ni dla przedkrytycznego Kanta – znikn li z refleksji filozoficznej powi conej wiekowi XVIII ju w wieku XIX, co byo w tpliw zasug Hegla, który zarzuci metafizyce Wolffa „miako ”, a ca jego filozofi okreli terminem „Populärphilosophie”. Termin ten adn miar nie mia charakteru pozytywnego i ponadto negatywnie napi tnowa Baumgartena, Crusiusa, nauczyciela Kanta, jak te Mendelssohna, wa nego dla germanistów teoretyka tragedii: „Pod wzgl dem treci filozofia Wolffa jest zatem filozofi popularn , nawet jeli pod wzgl dem formy uznaje mylenie. Filozofia Wolffa panowaa a do Kanta. Baumgarten, Crusius, Mendelssohn s poszczególnymi kontynuatorami wolfianizmu; ten ostatni uprawia filozofi w formie bardziej popular-. wiederaufgefunden worden. Der ganz junge Kant hat es offensichtlich vor der Aufnahme seiner akademischen Lehrtätigkeit benutzt. Cf. Werner Stark: Kantiana ohne Kiste. Überraschender Fund in Danzig. In: Neue Zürcher Zeitung von 20.12.2000, S. 34. Ediert worden sind seine Eintragungen darin bislang noch nicht. […] Nach freundlicher Auskunft von Herrn Prof. Dr. Werner Stark vom 29. Januar 2009 existiert derzeit nicht einmal ein »schlüssiges Konzept« für eine Edition. Eine – vorläufige – Beschreibung des Exemplars durch Stark findet man unter der Überschrift Kurze Expertise zum durchschossenen Danziger Exemplar (Fa 25989/3) von Alexander Gottlieb Baumgarten: Metaphysica (Halle 1750) unter web.uni-marburg.de/kant/webseitn/ be_gd_m3.htm.”. Alexander Gottlieb Baumgarten, Metaphysik, hrsg. von Günter Gawlick und Lothar Kreimendahl (Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 2011), IX, przyp. 3. 32 Alexander Gottlieb Baumgartens […] Metaphysik, hrsg. von Georg Friedrich Meier (Halle: Hemmerde, 1766), 43: „§.109. Die schlechterdings nothwendigsten Verneinungen [negationes] sind das metaphysische Uebel (malum metaphysicum); oder ein Ding ist metaphysisch böse, in so ferne es eine schlechterdings nothwendige Unvollkommenheit hat”. 33 [Georg Friedrich Meier.] Georg Friedrich Meiers … Metaphysik. Erster Theil (Halle: Hemmerde, 1755), 226: „… die Unvollkommenheiten des Wesens und der Eigenschaften, werden das metaphysische Uebel, oder das schlechterdings nothwendige Uebel genannt. […] Das metaphysische Uebel muß hier sonderlich bemerkt werden, weil dasselbe die Quelle aller Unvollkommenheiten endlicher Dinge ist”..

(33) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 137. nej, dowodz cej dobrego smaku”34. Thomasiusa nie raczy Hegel nawet wspomnie . XX wiek za, traktuj c Hegla za autorytet, popeni wobec wieku XVIII swoiste praeiudicium auctoritatis, traktuj c wy ej wspomnianych, poza samym Wolffem, niejako za niewarty uwagi plankton filozoficzny. Dopiero w drugiej poowie tego wieku zacz to odkrywa na nowo tych zapomnianych mylicieli. Odkrycie Thomasiusa dla wieku XX to zasuga Wernera Schneidersa35 i caej rzeszy literaturoznawców, renesans Baumgartena umo liwiy pierwsze pene przekady Estetyki i Metafizyki na j zyk niemiecki 36, Meier zacz powraca do ask w latach dziewi dziesi tych37. Wszyscy trzej s bardzo istotni dla bada

(34) nad literatur i teori literatury XVIII wieku prowadzonych za pomoc metody zwanej antropologi literack , której zwolenniczk jest autorka tego tekstu. By mo e w braku recepcji tych filozofów w XX wieku tkwi przyczyna powierzchownego potraktowania wadz poznawczych czowieka, a rezygnacja z wymiaru metafizycznego pod znakiem metody spoeczno-krytycznej38 34. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, „Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie. Dritter Teil. Neuere Philosophie. II. Abschnitt: Periode des denkenden Verstandes”, w Werke in zwanzig Bänden, Bd. 20 (Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1979), 263–264: „Ihrem Gehalt nach ist die Wolffische Philosophie also schon Populärphilosophie, wenn sie der Form nach das Denken gelten läßt. Die Wolffische Philosophie hat bis auf Kant geherrscht. Baumgarten, Crusius, Mendelssohn sind einzelne Bearbeiter der Wolffischen Philosophie; der letzte hat in populärerer, geschmackvollerer Form philosophiert”. 35 Mi dzy innymi: Christian Thomasius 1655-1728. Interpretationen zu Werk und Wirkung: mit einer Bibliographie der neueren Thomasius-Literatur, hrsg. von Werner Schneiders (Hamburg: Felix Meiner, 1989). 36 Alexander Gottlieb Baumgarten, Ästhetik. Lateinisch-Deutsch, 2 Bde, hrsg. von Dagmar Mirbach (Hamburg: Felix Meiner, 2007); Ten e, Metaphysica. Historisch-kritische Ausgabe, Übersetzt, eingeleitet und herausgegeben von Günter Gawlick und Lothar Kreimendahl (Stuttgart: Frommann-Holzboog, 2011). 37 Zob. Georg Friedrich Meier, Frühe Schriften zur ästhetischen Erziehung der Deutschen. Tl. 1: Das Streben nach den philosophischen Grundsätzen einer neuen deutschen Dichtung. Mit Textkommentar, Zeittafel und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk (Halle/Saale: Hallescher Verlag, 1999; Tl. 2: Der „kleine Dichterkrieg“ zwischen Halle und Leipzig. Mit Textkommentaren, Zeittafeln und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk (Halle/Saale: Hallescher Verlag, 2000); Tl. 3: Philosophische Ästhetik – Literaturtheorie – Neue Deutsche Literatur. Mit Textkommentar, Zeittafeln und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk (Halle/ Saale: Hallescher Verlag, 2002). 38 W odniesieniu do estetyki Baumgartena reprezentatywna wypowied dla tego metodologicznego trendu traktuje metafizyk jako „knebel”: Hans Adler, „Utopie und Imagination. A.G. Baumgartens Fiktionstheorie am Rande der Aufklärung”, w Positive Dialektik. Hoffnungsvolle Momente in der deutschen Kultur. Festschrift für Klaus L. Berghahn zum 70. Geburtstag, hrsg. von Jost Hermand (Bern u.a.: Peter Lang Verlag, 2007), 17–28, tutaj 25: „Die neue aisthetisch.

(35) 138. EWA GRZESIUK. uatwia stworzenie schematu mylowego przypisuj cego ludzkiemu rozumowi nieomylno , podczas gdy niemieckie owiecenie ustami swych prominentnych przedstawicieli okrelao czowieka jako wprawdzie najdoskonalsze wród stworze

(36) , to jednak wyposa one w niedoskonay, acz perfektybilny aparat poznawczy. Rol rozumu oczywicie podkrelano po wielekro , pocz wszy od Leibniza, poprzez Thomasiusa, Wolffa, Baumgartena, Meiera, Kanta, a po Herdera, przy czym wszyscy zgodnie podkrelali, e jest on cech gwarantuj c czowiekowi pierwsze zaszczytne miejsce w hierarchii stworze

(37) i odró niaj c go od zwierz t. To jednak aden z nich nie wierzy we wszechmoc rozumu ludzkiego, a wszyscy ze wspomnianych tutaj mylicieli byli zgodni co do tego, e doskonao jest cech rozumu Boga. Konieczno udoskonalania rozumu czowieka bya spadkiem, jaki pozostawi Leibniz swym uczniom, gdy stwierdzi istnienie swoistej luki w systemie nauk, a zwaszcza w gnoseologii: Skoro ogólnie akceptuje si dwa róda poznania, a mianowicie rozum i zmysy, przy czym rozum to wadza wy sza, a zmysy to wadza ni sza i skoro istnieje gnoseologia rozumowa, to tak e powinna powsta gnoseologia inferior. Niedoskonao rozumu jest zatem konsekwencj dwoistoci wadz poznawczych: tak e dla filozofów owiecenia byo oczywiste: nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu. Wolff wspomina t niezrealizowan przez Leibniza ide , ale nie nadaje jej wymiernego ksztatu, pozostawiaj c j jako wyzwanie dla nast pnych pokole

(38) . Baumgarten nie tylko przyjmuje ide malum metaphysicum za ontologiczny fundament czowieka, lecz tak e proponuje nauk , która b dzie miaa za zadanie doskonali czowieka-twórc i stanowi jedyn w swym rodzaju mo liwo przezwyci ania owego za metafizycznego, cho na moment, w akcie twórczym. Baumgarten pojmie t now logik ni szych wadz poznawczych jako ars analogi rationis, ars pulcre cogitandi39, a twórc , któremu uda si doskonalenie ni szych wadz i którego wa n cech b dzie ingenium venustum40, nazwie felix aestheticus41, co przyniesie jego zwolennikom, zwaszcza Meierowi, ze strony zwolenników Wolffa niechlubny epitet „pi knoduchów/Schöngeister“42. begründete Ästhetik verblieb in der metaphysischen Knebelung und konnte deshalb ihr schöpferisches Potential nicht voll entfalten”. 39 A.G. Baumgarten, Ästhetik, 10: „Aesthetica (theoria liberalium artium, gnoseologia inferior, ars pulchre cogitandi, ars analogi rationis) est scientia cognitionis sensitivae”. 40 Tam e, par. 29, s. 2; par. 39, s. 34. 41 Tam e, par. 27, s. 26. 42 Por. wst p do wspóczesnego wydania: Georg Friedrich Meier, Versuch einer allgemeinen Auslegungskunst, hrsg. von Axel Bühler und Luigi Cataldi Madonna (Hamburg: Felix Meiner,.

(39) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 139. Obecnie tak e w Polsce zdaje si zaznacza renesans Baumgartena. W 2013 r. ukazay si dwie monografie Piotra Kozaka i autorki tego artykuu43, natomiast rok wczeniej ukaza si polski przekad Metafizyki44. Piotr Kozak da si chyba ponie entuzjazmowi i nada swej ksi ce tytu Wychowa Boga45. Na tle idei malum metaphysicum, któr wspomina sam Baumgarten w par. 557 swej Estetyki46, trudno podziela ten entuzjazm. Bez koncepcji malum nie byoby estetyki Baumgartena, która porusza si w ramach mo liwoci poznawczych czowieka, na co wskaza ju Ernst Cassirer47. W par. 12 Baumgarten nazywa zmysy „göttliche Gabe”, Bo ym darem, ale przypisywanie sobie mo liwoci kreacji równej Bogu jest wyrazem pychy czowieka, obcej filozofom niemieckiego owiecenia. Ju Ursula Franke studzia zapa entuzjastów s dz cych, e ka dy mo e sta si felix aestheticus z tego tylko wzgl du, e posiada zmysy – sama dispositio nie przeksztaca si per se w habitus48. W par. 399 Baumgarten nie pozostawia swoim czytelnikom zudze

(40) . Pierwsza zasada wzniosoci brzmi: „Alles Menschliche […] muß dem Göttlichen unterworfen werden”49 – wszystko, co ludzkie, musi by podporz dkowane temu, co boskie. Cel, do którego winien d y twórca doskonal cy swe zmysy, to magnanimitas genere maxima (od par. 412), a Dagmar Mirbach, tumaczka Baumgartena, okrela jako najwy sz form etycznej wielkoci czowieka-twórcy „Gemeinschaft mit dem Göttlichen“50 – wspólnot z tym, co boskie. W d eniu do prawdy czowiek-twórca 1996), XIX: „Wolff hat Meier wohl nicht hochgeschätzt, er scheint in ihm einen „Schöndenker“ gesehen zu haben”. Ponadto autor podpisuj cy si „L.” pisze o nastawieniu Wolffa do nowej dyscypliny: „Wolff, der große Wolff, der die schönen Künste und Wissenschaften wenig kannte, wie oft machte er sich in einen Vorlesungen über die Sprachgelehrten und Schöndenker, wie er sich ausdrückte, lustig”. Vermischte Beyträge zur Philosophie und den schönen Wissenschaften. Ersten Bandes erstes Stück, Breslau 1762: 25. 43 Ewa Grzesiuk, Das Faszinosum Mensch. Das Interesse am Menschen im Nexus von Philosophie, Ästhetik und Literatur in der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts in Deutschland (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013). 44 Alexander Gottlieb Baumgarten, Metafizyka, prze. Jacek Surzyn (K ty: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2012). 45 Piotr Kozak, Wychowa Boga. Estetyka antropologiczna Alexandra Gottlieba Baumgartena na tle myli niemieckiej pierwszej poowy XVIII wieku (Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013). Monografia zwiera przekad wybranych fragmentów Estetyki (s. 307– 346) i Wykady z estetyki (s. 345–369). 46 A.G. Baumgarten, Ästhetik. Lateinisch-Deutsch, Bd. 1, 535. 47 Ernst Cassirer, Freiheit und Form (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1975), 77. 48 Ursula Franke, „Die sinnliche Erkenntnis – was sie ist und was sie soll. Baumgartens Ästhetik-Projekt zwischen Kunstphilosophie und Anthropologie”, Aufklärung 20 (2008), Themenschwerpunkt: Alexander Gottlieb Baumgarten, 73–99, tutaj 97. 49 A.G. Baumgarten, Ästhetik. Lateinisch-Deutsch, Bd. 1, 377. 50 Dagmar Mirbach, „Einführung zur fragmentarischen Ganzheit von Alexander Gottlieb.

(41) 140. EWA GRZESIUK. mo e osi gn w „prawdzie estetykologicznej (veritas aesthetologica)”51 jedynie najwy sz z mo liwych do osi gni cia przez czowieka miar prawdy, która jako taka jest przynale na Bogu, a nieosi galna dla czowieka52. Wskazuj c ‘czowiekowi estetycznemu’ drog , która mo e doprowadzi go w pobli e Boga i cho na moment przezwyci y malum metaphysicum i aktywowa w nim ‘bosk cz stk ’, by w swych dzieach tworzy wasne wiaty, Baumgarten nie pozostawia jednak czowiekowi iluzji, e mo e kiedykolwiek sta si równym ani te. e mo e kiedykolwiek przecign Stwórc . Ko

(42) cz c ten wywód, autorka rozstrzygaj c kwesti , czy cech niemieckiego owiecenia bya wiara we wszechmoc rozumu, musi da odpowied przecz c : niemieckie owiecenie nie wierzyo we wszechmoc rozumu ludzkiego. Ale musi jednoczenie wskaza i na to, e filozofia tworzenia tekstów literackich i pi knego mylenia (ars pulchre cogitandi), bo takie byo pierwotne zao enie Baumgartena, gdy pisa swe dzieo Aesthetica, bya przeznaczona dla doskonalenia si pisarzy i poetów, natomiast pozostaym miertelnikom zalecano czytanie literatury i ogl danie przedstawie

(43) teatralnych (jako form treningu emocjonalnego 53), zakadaj c, e udoskonalanie ni szych wadz poznawczych wpynie na wzrastaj c doskonao intelektu, na ukierunkowanie woli ku temu, co dobre, i na rozwijanie empatii. A w tym wanie tkwi sia niedocenianych wspóczenie nauk humanistycznych.. BIBLIOGRAFIA Adler, Hans. „Utopie und Imagination. A.G. Baumgartens Fiktionstheorie am Rande der Aufklärung”. W Positive Dialektik. Hoffnungsvolle Momente in der deutschen Kultur. Festschrift für Klaus L. Berghahn zum 70. Geburtstag, hrsg. von Jost Hermand, 17–28. Bern u.a.: Peter Lang Verlag, 2007. Alt, Peter-André. Aufklärung. Lehrbuch Germanistik. 2. Auflage. Stuttgart-Weimar: Metzler, 2001. Baumgarten, Alexander Gottlieb. Aesthetica. Scripsit Alexand[er]. Gottlieb Baumgarten. [Frankfurt]: Kleyb, 1750, 1758.. Baumgartens Aesthetica (1750/58)”, w Alexander Gottlieb Baumgarten, Ästhetik. LateinischDeutsch, hrsg. von Dagmar Mirbach (Hamburg: Felix Meiner 2007, XV-LXXX, tutaj LXXII). 51 Tej e prawdzie Baumgarten powi ci nast puj ce paragrafy swej Aesthetica: 427, 440, 441, 443, 555-557, 561-562, 564. 52 Tam e, s. L. 53 Wspóczesne badania nad emocjami wskazuj na to, e mózg ludzki traktuje emocje ukazywane na scenie jako cakiem realne – na tym wanie bazowaa teoria tragedii w XVIII wieku, by wspomnie cho by Lessinga. Por. Manfred Spitzer, Aufklärung 2.0. Gehirnforschung als Selbsterkenntnis (Stuttgart: Schattauer, 2011) (Nachdruck der 1. Auflage Stuttgart 2010), 19–31..

(44) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 141. Baumgarten, Alexander Gottlieb. Ästhetik. Lateinisch-Deutsch. 2 Bde, hrsg. von Dagmar Mirbach. Hamburg: Felix Meiner, 2007. Baumgarten, Alexander Gottlieb. Metaphysica. Historisch-kritische Ausgabe. Übersetzt, eingeleitet und herausgegeben von Günter Gawlick und Lothar Kreimendahl. Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 2011. Polski przekad: Metafizyka, prze. Jacek Surzyn. K ty: Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2012. Baumgarten, Alexander Gottlieb.] Alexander Gottlieb Baumgartens […] Metaphysik, hrsg. von Georg Friedrich Meier. Halle: Hemmerde, 1766. Bayle, Pierre. Historisches und critisches Wörterbuch. Nach der neuesten Auflage von 1740 ins Deutsche übersetzt, auch mit einer Vorrede und verschiednenen Anmerkungen versehen von Johann Christoph Gottsched. Mit einem Vorwort von Erich Beyereuther. Hildesheim: Olms, 1975 (Nachdruck der Ausgabe Leipzig: Breitkopf, 1741–1744). Borchers, Stefan. Die Erzeugung des „ganzen Menschen“. Zur Entstehung von Anthropologie und der Ästhetik an der Universität Halle im 18. Jahrhundert. Berlin, New York: De Gruyter, 2011. Campe, Rüdiger. Der Effekt der Form. Baumgartens Ästhetik am Rande der Metaphysik. W Literatur als Philosophie – Philosophie als Literatur. Hrsg. von Eva Horn, Bettine Menke, Christoph Menke. München: Wilhelm Fink, 2006. Cassirer, Ernst. Die Philosophie der Aufklärung. Hamburg 2007. Przekad polski: Filozofia owiecenia, prze. Tadeusz Zatorski. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2010. Cassirer, Ernst. Freiheit und Form. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1975. Christian Thomasius 1655-1728. Interpretationen zu Werk und Wirkung: mit einer Bibliographie der neueren Thomasius-Literatur, hrsg. von Werner Schneiders. Hamburg: Felix Meiner, 1989. Christian Wolffs eigene Lebensbeschreibung. W Christian Wolff. Gesammelte Werke, hrsg. von Jean École u.a. Abteilung I: Deutsche Schriften, Bd. 10: Biographie, hrsg. von Hans Werner Arndt, 175–176. Hildesheim, New York: Olms, 1980. Coreth, Emmerich, Harald Schöndorf. Philosophie des 17. und 18. Jahrhunderts. 4. Auflage. Stuttgart: W. Kohlhammer GmbH, 2008. Franke, Ursula. „Die sinnliche Erkenntnis – was sie ist und was sie soll. Baumgartens ÄsthetikProjekt zwischen Kunstphilosophie und Anthropologie”. Aufklärung 20 (2008), Themenschwerpunkt: Alexander Gottlieb Baumgarten, 73–99. Gottsched, Johann Christoph. „Erste Gründe der gesammten Weltweisheit”. Teil I. W Johann Christoph Gottsched. Ausgewählte Werke, hrsg. von P[hillip]. M[arshall]. Mitchell, Bd. V,1. Berlin, New York: De Gruyter, 1983. Gottsched, Johann Christoph. „Erste Gründe der Gesammten Weltweisheit. (Praktischer Teil)”. W Ausgewählte Werke, hrsg. von P[hillip] M[arshall] Mitchell. Bd. V,2. Berlin, New York: De Gruyter, 1983. Gottsched, Johann Christoph. „Historische Lobschrift des weiland Hoch- und wohlgebohrnen Herrn Christians, des H.R.R. Freyherrn von Wolf”. W Christian Wolff, Gesammelte Werke, hrsg. von Jean École u.a. Abteilung I: Deutsche Schriften, Bd. 10: Biographie, hrsg. von Hans Werner Arndt. Hildesheim, New York: Olms, 1980. Gottsched, Johann Christoph. Pierwsze prawdy / Caey / FILOZOFII / w których / Wszystkie Filozofskie Nauki / przyzwoitym porzdkiem wyoone i na / dwie czci podzielone s; / Kwoli tym, ktòrzy publiczne w Akade- / Miach lekcye bior. / Napisane / Z przydatkiem krotkiey Historyi Filozof- / skiey, tudziesz potrzebnych figur / i reiestru rzeczy. / przez / JANA KRZYSZTOFA GOTTSCHEDA / Orydnaryinego Logiki i Metafizyki Extraordyna- /.

(45) 142. EWA GRZESIUK. ryinego Poètyki Professora, Wielkiego Xsicego / Kollegium Kollegi, po kilkakro / AKADEMII LIPSKEY REKTORA / Po Polsku tumaczone / z Przedmow J.P. Wawrzyca / Mitzlera de Kolof. /Cz Theoryczna[!] albo uwaajca Edycyi / czwartej poprawioney i pomnoonéy. // w WARSZAWIE/ Drukarni Mitzlerowskiey Roku 1760. Grzesiuk, Ewa. Das Faszinosum Mensch. Das Interesse am Menschen im Nexus von Philosophie, Ästhetik und Literatur in der ersten Hälfte des 18. Jahrhunderts in Deutschland. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013. [Haller, Albrecht von.] Gedichte des Herrn von Haller. Achte Auflage. Zürich: Heidegger und Compagnie, 1762 [1. wyd. 1732]. Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. „Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie. Dritter Teil. Neuere Philosophie. II. Abschnitt: Periode des denkenden Verstandes”. W Werke in zwanzig Bänden, Bd. 20. Frankfurt a.M.: Suhrkamp, 1979. Hinske, Norbert. „Wolffs empirische Psychologie und Kants pragmatische Anthropologie. Zur Diskussion über die Anfänge der Anthropologie im 18. Jahrhundert”. Aufklärung 11 (1996): 99–107. Hinske, Norbert. „Wolffs Stellung in der deutschen Aufklärung”. W Christian Wolff 1679-1754. Interpretationen zu seiner Philosophie und deren Wirkung, hrsg. von Werner Schneiders, 306–319. Hamburg: Felix Meiner, 1983. Hutcheson, Franz. Sittenlehre der Vernunft, aus dem Englischen übersetzt. Erster Band. Leipzig: Wendle 1756, Zweiter Band. Leipzig: Wendle 1756 [=Introduction to Moral Philosophy. Glasgow: [s.n.], 1755]. Kant, Immanuel. Vorrede zur zweiten Auflage Kritik der reinen Vernunft. Riga: Bey Johann Friedrich Hartknoch 1787 (1. Aufl. 1781), XXXVI-XXXVII. Kimpel, Dieter. „Christian Wolff und das aufklärerische Programm der literarischen Bildung”. W Christian Wolff 1679-1754. Interpretationen zu seiner Philosophie und deren Wirkung, hrsg. von Werner Schneiders, 203–236. Hamburg: Felix Meiner, 1983. Kozak, Piotr. Wychowa Boga. Estetyka antropologiczna Alexandra Gottlieba Baumgartena na tle myli niemieckiej pierwszej poowy XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013. Lehmann, Gerhard Kants Tugenden. Neue Beiträge zur Geschichte und Interpretation der Philosophie Kants. Berlin, New York: De Gruyter, 1980. Leibniz, Gottfried Wilhelm. Teodycea. O dobroci Boga, wolnoci czowieka i pochodzeniu za, prze. Magorzata Frankiewicz, Wst p: Jerzy Kopania. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. Meier, Georg Friedrich. Frühe Schriften zur ästhetischen Erziehung der Deutschen. Tl. 1: Das Streben nach den philosophischen Grundsätzen einer neuen deutschen Dichtung. Mit Textkommentar, Zeittafel und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk. Halle/Saale: Hallescher Verlag, 1999; Tl. 2: Der „kleine Dichterkrieg“ zwischen Halle und Leipzig. Mit Textkommentaren, Zeittafeln und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk. Halle/Saale: Hallescher Verlag, 2000; Tl. 3: Philosophische Ästhetik – Literaturtheorie – Neue Deutsche Literatur. Mit Textkommentar, Zeittafeln und einem Nachwort herausgegeben von Hans-Joachim Kertscher und Günter Schenk. Halle/Saale: Hallescher Verlag, 2002. Meier, Georg Friedrich. Versuch einer allgemeinen Auslegungskunst, hrsg. von Axel Bühler und Luigi Cataldi Madonna. Hamburg: Felix Meiner, 1996. [Meier, Georg Friedrich.] Georg Friedrich Meiers … Metaphysik. Erster Theil. Hemmerde, 1755. Mirbach, Dagmar. „Einführung zur fragmentarischen Ganzheit von Alexander Gottlieb Baumgartens Aesthetica (1750/58)”. W Alexander Gottlieb Baumgarten, Ästhetik. LateinischDeutsch, hrsg. von Dagmar Mirbach, XV-LXXX. Hamburg: Felix Meiner, 2007..

(46) NIEMIECKIE OWIECENIE A WIARA WE WSZECHMOC ROZUMU LUDZKIEGO. 143. Mittelstrass, Jürgen. Neuzeit und Aufklärung. Studien zur Entstehung der neuzeitlichen Wissenschaft und Philosophie. Berlin, New York: De Gruyter, 1970. Nach der Sozialgeschichte. Konzepte für eine Literaturwissenschaft zwischen Historischer Anthropologie, Kulturgeschichte und Medientheorie, hrsg. von Martin Huber i Gerhard Lauer. Tübingen: Niemeyer, 2000. Pöcker, Markus. Stasis und Wandel der Rechtsdogmatik. Von der rationalistischen Rechtsvorstellung zu einer rechtstheoretische angeleiteten Dogmatik des Öffentlichen Rechts. Tübingen: Mohr Siebeck, 2007. Rüdiger Campe. Spiel der Wahrscheinlichkeit. Literatur und Berechnung zwischen Pascal und Kleist. Göttingen: Wallstein, 2002. Schiller, Friedrich. Sämmtliche Werke in zwölf Bänden. Band 10. Stuttgart und Tübingen: Cotta, 1838. Schmidt, Jochen. Die Geschichte des Genie-Gedankens in der deutschen Literatur, Philosophie und Politik 1750-1945. Bd. 1: Von der Aufklärung bis zum Idealismus. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1985. Schüßler, Werner, i Christine Görgen. Gott und die Frage nach dem Bösen. Philosophische Spurensuche: Augustin – Scheler – Jaspers – Jonas – Tillich – Frankl. Berlin: Lit Verlag, 2011. Schüßler, „Das Übel als ,privatio boni‘. Herkunft, Bedeutung und Aktualität dieser Lehre”. Prima Philosophia 14/2 (2001): 123–131. Schwaiger, Clemens. Alexander Gottlieb Baumgarten – ein intellektuelles Porträt. Studien zur Metaphysik und Ethik von Kants Leitautor. Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 2011. Simonis, Walter. Schmerz und Menschenwürde. Das Böse in der abendländischen Philosophie. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2001. Spitzer, Manfred. Aufklärung 2.0. Gehirnforschung als Selbsterkenntnis. Stuttgart: Schattauer, 2011 (Nachdruck der 1. Auflage Stuttgart 2010), s. 19-31. Stark, Werner. „Kantiana ohne Kiste. Überraschender Fund in Danzig”. Neue Zürcher Zeitung z 20.12.2000. Thomasius, Christian. Einleitung Zu der Vernunfft=Lehre […]. 5. und correctere Aufflage. Halle: Salfeld, 1719, s. 19. [1. wyd. Halle 1691]. Urbanowska, Irena. Von der Aufklärung bis zur Romantik. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, 2001. Vedder, Björn. Wilhelm Heinse und der so genannte Sturm und Drang. Künstliche Paradiese der Natur zwischen Rokoko und Klassik. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2011. Vermischte Beyträge zur Philosophie und den schönen Wissenschaften. Ersten Bandes erstes Stück. Breslau 1762. Wolff, Christian. Ausführliche Nachricht von seinen eigenen Schrifften die er in deutscher Sprache von den verschiedenen Theilen der Welt-Weisheit herausgegeben auf Verlangen ans Licht gestellet. Franckfurt am Mayn: Andreä und Hort, 1726. Wolff, Christian. Philosophia prima sive ontologia methodo scientific[a] pertractata, qua omnis cognitionis humanae principia continentur. Francofurti et Lipsiae: Renger, 1736. Wolff, Christian. Psychologia empirica methodo scientifica pertractata, qua ea, quae de anima humana indubia experientiae fide constant, continentur et ad solidam universae philosophiae practicae ac theologiae naturalis tractationem via sternitur. Francofurti & Lipsiae: Renger, 1732. Wolff, Christian. Psychologia rationalis methodo scientifica pertractata, quae ea de anima humana indubia experientiae fide innotescunt, per essentiam et naturam animae explicantur, et ad intimiorem naturae ejusque autoris cognitionem profunda proponuntur. Francofurti & Lipsiae: Renger, 1734..

(47) 144. EWA GRZESIUK. Wolff, Christian. Vernünfftige Gedancken von den Kräfften des menschlichen Verstandes und ihrem richtigen Gebrauche in Erkäntniß der Wahrheit, den Liebhabern mitgetheilet. Halle im Magdeb.: Renger, 1744. 12. Aufl. (= Deutsche Logik) Wolff, ChristianǤ Vernünfftige Gedancken von Gott, der Welt und der Seele des Menschen, und allen Dingen überhaupt, Den Liebhabern der Wahrheit mitgetheilet von Christian Freyherrn von Wolffen […]. Halle 1751. [Wolff, Christian.] Herrn Christian Wolfs / Königl. Preuß. Geheimen Raths, … / Natürliche / Gottesgelahrheit / nach beweisender Lehrart / abgefasset. / Zweyter Theil, / Darin die / Wircklichkeit und Eigenschaften / Gottes / Aus dem Begriff des vollkommensten Wesens /und der / Natur der Seele bewiesen, / Wie auch / die Gründe der Gottesverleugnung / Deisterey, Fatalisterey, Spinozisterey / und andern schädlichen Irrthümer / von GOTT / über den Haufen gestossen werden. / Aus der lateinischen Urkunde übersetzt. / Halle: Renger, MDCC XLIIII [1744].. THE GERMAN ENLIGHTENMENT VS. THE FAITH IN THE OMNIPOTENCE OF HUMAN REASONING Summary Based on the texts of philosophers (such as Georg Wilhelm Leibniz, Christian Thomasius, Christian Wolff, Alexander Gottlieb Baumgarten, Georg Friedrich Meier), the author has analyzed the trend that make up the notion of the Enlightenment: the enlightenment paradigm gnoseology imperfections of human cognitive powers that Leibniz called as malum metaphysicum (Théodicée). This assumption contradicts the currently widespread thesis-myth of the faith of the Enlightenment in the omnipotence of human reasoning. This paradigm of Leibniz takes Wolff, his students Johann Christoph Gottsched and A.G. Baumgarten, the founder of aesthetics. Awareness of the imperfections of a human cognitive apparatus on the one hand and the belief in the possibility of its improvement on the other hand has allowed Leibniz to formulate the postulate to create a “logic of sense cognition”, science analogous to a classical logic. This postulate is repeated by Wolff and his students, but only Baumgarten forms the basis of aesthetics, that is called gnoseologia inferior and ars pulchre cogitandi. In the opinion of the author, aesthetics is the only form available to the human being to overcome the metaphysical evil. Translated by Dorota Kdzierawska Key words: German Enlightenment; malum metaphysicum; a myth of the faith in the omnipotence of human reasoning; Georg Wilhelm Leibniz; Christian Thomasius; Christian Wolff; Christoph Gottsched; Alexander Gottlieb Baumgarten; Georg Friedrich Meier..

(48)