Widok Ad perpetuam rei memoriam

O K S . P R O F E S O R Z E J A N U S Z U M A R I A

ēSKIM

Tom 43, numer 2 – 2015

MARIA LIBISZOWSKA-ĩÓàTKOWSKA

AD PERPETUAM REI MEMORIAM

Ksiądz prof. dr hab. Janusz MariaĔski jest od lat związany z Katolickim Uni-wersytetem Lubelskim Jana Pawáa II – najpierw jako student (1965-1968), póĨ-niej jako doktorant (1968-1972), od 1982 r. zatrudniony na Wydziale Nauk Spo-áecznych w Instytucie Socjologii, początkowo w Katedrze Socjologii Religii, od 1984 piastuje funkcjĊ kierownika Katedry Socjologii MoralnoĞci. Tytuá

wy profesora nadzwyczajnego nauk humanistycznych otrzymaá w 1988 r., zaĞ w 1992 r. zostaá profesorem zwyczajnym.

Ks. prof. MariaĔski jest czynnym czáonkiem wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych: Towarzystwa Naukowego KUL (w latach 2001-2003 prezes TN KUL), Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Polskiego Towarzystwa Religioznawczego, Towarzystwa Naukowego Páockiego, Lubel-skiego Towarzystwa Naukowego i in. Przez dáugie lata byá wiceprzewodniczą-cym Sekcji Socjologii Religii PTS. Zasiada w radach redakcji czasopism nauko-wych, m.in. „Universitas Gedanesis”, „PielĊgniarstwo XXI wieku”, „Horyzonty Wychowania”, „Keryks” (czasopismo miĊdzynarodowe wydawane w jĊzyku polskim i niemieckim), „Principia”, „Communio. MiĊdzynarodowy Przegląd Teologiczny”, jest takĪe czáonkiem Komitetu Redakcyjnego serii Socjologa Re-ligii wydawnictwa NOMOS w Krakowie.

W latach 1994-1996 naleĪaá do Rady Gáównej Szkolnictwa WyĪszego. Od 1997 r. jest czáonkiem Komitetu Socjologii PAN (czwartą z rzĊdu kadencjĊ), a od 1999 zasiada w jego Zarządzie. W 2006 r. zostaá czáonkiem Komitetu „Polska w Zjednoczonej Europie” przy Prezydium PAN. W minionej kadencji Ğrodowisko socjologiczne w tajnych i demokratycznych wyborach powierzyáo Mu zaszczytną, ale i odpowiedzialną funkcjĊ w Centralnej Komisji ds. Stopni Naukowych i Tytuáu Naukowego. Od lat wspóápracuje z Centrum Badania Opinii Spoáecznej (CBOS), z OĞrodkiem SondaĪy Spoáecznych OPINIA oraz z Instytutem Statystyki KoĞcioáa Katolickiego SAC. DziĊki Jego wiedzy z za-kresu moralnoĞci, a takĪe docenieniu Jego etycznej postawy jako naukowca w 2010 r. powoáany zostaá na czáonka Zespoáu Dobrych Praktyk Akademickich przy Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa WyĪszego.

Wielokrotnie byá nagradzany w tym przez Prezesa Rady Ministrów, Mini-stra Edukacji Narodowej, MiniMini-stra Zdrowia, a takĪe przez Rektora KUL. W ka-tegorii nauk koĞcielnych otrzymaá prestiĪową nagrodĊ Stowarzyszenia Wydaw-ców Katolickich FENIKS.

Poza pracą dydaktyczną na KUL Ksiądz Profesor byá zatrudniony lub wspóápracowaá z innymi oĞrodkami akademickimi. W latach 1995-1998 wykáadaá w Kolegium Nauk Ekonomicznych i Spoáecznych w OĞrodku Nau-kowo-Dydaktycznym w Páocku, zaĞ od 2001 r. w WyĪszej Szkole Nauk Spo-áecznych w Lublinie. W latach 1992-2002 wspóápracowaá z GdaĔskim Insty-tutem Teologicznym Filii Wydziaáu Teologii KUL oraz, przez kilka lat, z Wy-dziaáem PielĊgniarstwa Akademii Medycznej w Lublinie. W dziaáalnoĞci aka-demickiej daá siĊ poznaü nie tylko jako kompetentny wykáadowca i pory-wający sáuchaczy orator, ale takĪe jako rzeczywisty wychowawca máodzieĪy.

Studenci, doceniając Jego wiedzĊ, osobisty urok oraz postawĊ Īyczliwej otwartoĞci na problemy drugiego czáowieka, od lat niezmiennie wybierają Go na swojego promotora prac magisterskich i doktorskich. Opinie studentów, którzy w swoich ocenach na ogóá nie kierują siĊ koniunkturalizmem, a bywają „do bólu szczerzy”, są najlepszym kryterium kwalifikacyjnym. Ich oceny Pro-fesora MariaĔskiego są peáne superlatyw i pochwaá.

àącznie w wymienionych uczelniach ok. 200 studentów pod Jego nauko-wym kierownictwem otrzymaáo tytuá magistra, a ok. 40 przygotowaáo i obro-niáo rozprawĊ doktorską. Byá teĪ recenzentem wielu rozpraw magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych. Kilku profesorów socjologii dziĊki Jego pozy-tywnej opinii mogáo odebraü ten zaszczytny tytuá z rąk prezydenta RP. Nie-trudno zauwaĪyü, jak wielu polskich socjologów zawdziĊcza Mu swój rozwój naukowy i karierĊ akademicką .

Uczelniana aktywnoĞü dydaktyczna, promotorstwo, recenzje i konsultacje prac studentów i máodszych stopniem pracowników naukowych nie przesáo-niáy Profesorowi MariaĔskiemu istoty dziaáalnoĞci i powoáania pracownika akademickiego, jakim jest wnoszenie istotnego wkáadu w rozwój dyscypliny, którą reprezentuje. Intelektualny i badawczy wkáad prof. Janusza MariaĔ-skiego w rozwój polskiej socjologii religii oraz polskiej socjologii moralnoĞci jest nie do zakwestionowania i nie do podwaĪenia. Jego zasáugi w obu tych dyscyplinach są – w przeliczeniu na liczbĊ liczących siĊ publikacji – ogromne, a oryginalnoĞü i unikatowoĞü koncepcji oraz paradygmatów interpretujących polską rzeczywistoĞü religijną i moralną godna zaliczenia Jego naukowych osiągniĊü w poczet uznanych i uznawanych autorytetów polskiej socjologii.

Autorskie ksiąĪki KsiĊdza MariaĔskiego i mniejsze Jego publikacje zna-cząco rozwijają wspóáczesną myĞl socjologiczną. ĝrodowisko polskich socjo-logów wystawia Mu jak najwyĪsze noty za Jego naukowe kompetencje, orygi-nalnoĞü myĞli i promocjĊ polskiej myĞli socjologicznej poza granicami naszego kraju. Ewidentnym tego dowodem jest wybór KsiĊdza Profesora na 3-letnią kadencjĊ (2011-2014) do najwyĪszych gremiów zasiadających w Komitecie Socjologii PAN po raz czwarty. Na ostatnim, XIV Ogólnopolskim ZjeĨdzie Socjologów w Krakowie (2010) odbyá siĊ benefis jubileuszowy Profesora, zatytuáowany: Uczony, Mistrz, Przyjaciel. W dowód uznania Ğrodowisko pol-skich socjologów przygotowaáo dwie odrĊbne publikacje: dedykowaną Mu ksiąĪkĊ W poszukiwaniu sensu. O religii, moralnoĞci i spoáeczeĔstwie (red. J. Baniak, Kraków: NOMOS 2010, ss. 495) oraz ksiĊgĊ MiĊdzy socjologią

i teologią. Pola zainteresowaĔ i badaĔ naukowych Janusza MariaĔskiego

Teolo-giczny, 2010, ss. 474). Jest to publikacja nie tylko o charakterze biografi-cznym, ale przede wszystkim omawiająca i recenzująca Jego naukową twór-czoĞü i wkáad w rozwój polskiej socjologii, zwáaszcza w obszarach subdys-cyplin religii i moralnoĞci.

W 40-letniej twórczej aktywnoĞü akademickiej Janusz MariaĔski wydaá 40 autorskich ksiąĪek oraz opublikowaá ponad 1000 artykuáów naukowych (za-mieszczonych w pracach zbiorowych oraz w liczących siĊ, punktowanych czasopismach), popularnonaukowych, recenzji i autoryzowanych wywiadów. Publikuje nie tylko w jĊzyku polskim, ale takĪe angielskim, francuskim, nie-mieckim, wáoskim i ukraiĔskim – dotyczy to w sumie 30 artykuáów w takich czasopismach, jak: „Concilium”, Social Compass, Societas”, „Ost-West. Euro-päische Perspektiven”, „Lupe”, „Keryks”, „Internationale Religionspädagogische Rundscau”, „Ill Regno”, „Collectanea Theologica”.

JednakĪe nie liczba ksiąĪek i artykuáów decyduje o naukowych dokona-niach Profesora, lecz przede wszystkim zawarte w tych pracach wartoĞci po-znawcze i oryginalnoĞü myĞli. DziĊki Jego publikacjom dokonuje siĊ w Polsce waĪne, z naukowego punktu widzenia, zjawisko instytucjonalizacji profesjo-nalnej socjologii religii i moralnoĞci, a zwáaszcza utwierdza ranga socjolo-gicznych badaĔ empirycznych nad religijnoĞcią i moralnoĞcią. Wyniki tych badaĔ, realizowanych przez Profesora, począwszy od Jego rozprawy doktor-skiej, siĊgają roku 1972. Prowadząc je systematycznie, zebraá ogromny, po-równywalny materiaá dokonujących siĊ w tym okresie w Polsce przewartoĞ-ciowaĔ, zmian, ale i utrwalenia ciągáoĞci. Z chronologicznie uáoĪonych tek-stów ks. MariaĔskiego wyáania siĊ socjologiczny obraz Īycia religijnego i moralnego polskich katolików, warunkowany – w początkowym okresie ba-daĔ – wpáywami industrializacji i urbanizacji czy – szerzej – modernizacji spoáecznej. KsiĊdza Profesora interesuje przede wszystkim – co zrozumiaáe – rzeczywistoĞü polska w aspekcie religijnoĞci i moralnoĞci, którą z racji roz-egáej wiedzy i erudycji porównuje z rzeczywistoĞcią spoáeczną w innych kra-jach. Systematycznie Ğledzi zachodnioeuropejski dorobek teoretyczny w tym zakresie (zwáaszcza ze sfery jĊzyka niemieckiego). BĊdąc dydaktykiem „z krwi i koĞci”, Ğwiadomym swej nauczycielskiej powinnoĞci, sumiennie przekazuje nie tylko swoim sáuchaczom, ale przede wszystkim czytelnikom wiedzĊ, która staáa siĊ jego udziaáem. Publikacje MariaĔskiego cechuje bogactwo warsztatu naukowego, gruntowna znajomoĞü problematyki zagranicznej i krajowej, tak-Īe tej nie zawsze áatwo dostĊpnej, bo niskonakáadowej. Efektem rozlegáej eru-dycji i kultury narracji są teksty pisane w formie przystĊpnego i logicznego wykáadu, w których rozwaĪania teoretyczne i koncepcyjne oraz wskazania

praktyczne przeplatają siĊ z egzemplifikującymi dany problem wynikami badaĔ empirycznych. Wszystkie publikacje są erudycyjne, nasycone cytatami i odwoáaniami do naukowej literatury krajowej i zagranicznej. Bibliografia za-mieszczana na koĔcu kaĪdej pozycji jest zawsze kilkunastostronicowa, daje peány przegląd – od klasyków, po wydawnicze nowoĞci. Jego wáasne tezy są mocno osadzone w historii i wspóáczesnej myĞli socjologicznej.

Wszystko to z myĞlą o krzewieniu wiedzy i niekoĔczącej siĊ misji eduka-cyjnej. Przesáaniem publikacji KsiĊdza Profesora nie jest, oczywiĞcie, tylko dydaktyzm czy odtwórcza prezentacja nagromadzonej wiedzy. Odwoáania do literatury sáuĪą Profesorowi za kanwĊ do osobistej narracji i prezentacji Jego wáasnych przemyĞleĔ. Proponowana czytelnikom interpretacja wyników badaĔ wáasnych lub jedynie przywoáywanych jest redagowana zawsze z pozycji Jego autorskiej konwencji interpretacyjnej.

Ksiądz Profesor MariaĔski naleĪy do naukowców, którzy wyraĨnie przy-czynili siĊ do poznania wspóáczesnej kultury religijnej i moralnej spoáeczeĔ-stwa polskiego, a takĪe kondycji duchowo-egzystencjalnej Polaków. Ta osta-tnia problematyka szczegóáowo opisana w ksiąĪce W poszukiwaniu sensu

Īycia. Szkice socjologiczno-pastoralne (Lublin 1990) kreĞli duchowy portret

Polaków przez pryzmat potrzeb sensu Īycia, wprowadza w te rejony „ludzkiej duszy”, do których rzadko zapuszczają siĊ socjologowie. RozwaĪania o cha-rakterze teoretycznym znajdują swoje potwierdzenie w materiale empirycz-nym. Obraz polskiego spoáeczeĔstwa kreĞlony przez czterdzieĞci lat twórczej aktywnoĞci Profesora ukazuje nasze spoáeczeĔstwo w dynamice rozwojowych przemian.

WieloĞü przyswojonej literatury z róĪnych „póáek” – od ortodoksyjnego katolicyzmu, przez naukowy obiektywizm, po dogmatyczny marksizm i meto-dologiczny scjentyzm, a takĪe záoĪonoĞü problematyki, jaką stanowi religia, podstawowy przedmiot Jego naukowych penetracji, wydają siĊ byü przyczyną swoistego rozdarcia na ogóá w dwutorowym postrzeganiu opisywanej rzeczy-wistoĞci. ĝwiadczą o tym tytuáy ksiąĪek, zawierające cezurĊ „miĊdzy”: tra-dycją i ponowoczesnoĞcią (1995, 1997), nadzieją i zwątpieniem (1998), seku-laryzacją i ewangelizacją (2003), sekularyzacją i desekularyzacją (2006). Owa dychotomia opisu sytuacji religii we wspóáczesnym Ğwiecie nie jest typowa tylko dla tego socjologa. W Jego publikacjach natomiast jest Ğwiadomie mocno akcentowana. Powodem są perfekcjonizm i rzetelnoĞü w prezentacji wszystkich stanowisk obecnych w literaturze przedmiotu. Na ogóá jest tak, Īe autorzy poruszają siĊ w obrĊbie jednego paradygmatu, którego racji dowodzą lub bronią odwoáaniami do stosownych wskaĨników. Zestawiając ich odmienne

poglądy, MariaĔski „punktuje” záoĪonoĞü i wieloaspektowoĞü problematyki religii oraz róĪnorodnoĞü jej interpretacyjnych opisów. Na kanwie dialogo-wego zderzenia rozbieĪnych odczytów podobnej rzeczywistoĞci, waĪąc argu-menty i racje cytowanych autorów, stara siĊ maksymalnie obiektywnie przed-stawiü wspóáczesne dylematy wielopostaciowej rzeczywistoĞci religijnej i zna-leĨü dla nich adekwatną teoriĊ interpretacyjną. ZáoĪonoĞü sytuacji, dynamizm, wielokierunkowoĞü przemian, nieprzejrzystoĞü wymykająca siĊ jednoznacz-nym pojĊciom i weryfikacyjnym koncepcjom powodują, Īe woli siĊ On opo-wiedzieü za pluralizmem teorii niĪ za eklektycznym zestawieniem wybranych elementów z róĪnych koncepcji. KaĪda z teorii pozwala w jakimĞ stopniu opisywaü Ğwiat religijny, dotrzeü do jakichĞ waĪnych czĊĞci skáadowych, spoj-rzeü na nie z innej perspektywy. Oznacza to, Īe za pomocą jednej teorii nie da siĊ wyjaĞniü záoĪonoĞci i wieloaspektowoĞci wszystkich faktów religijnych. Zdaniem MariaĔskiego dla peániejszego zrozumienia postaw i zachowaĔ reli-gijnych naleĪy áączyü róĪne perspektywy badawcze. Profesor MariaĔski jest zdania, Īe wspóáczesne przemiany religijnoĞci trzeba interpretowaü w Ğwietle wielu teorii.

W swoich studiach nad religijnoĞcią i moralnoĞcią Profesor MariaĔski zmie-rza nie tylko do opisu i wyjaĞnienia, ale takĪe do uogólnieĔ i syntez. Jedną z bardziej noĞnych jest koncepcja sekularyzacji i pluralizmu postaw wspóá-czesnych polskich katolików. Jako jeden z pierwszych w naszym kraju Pro-fesor pisaá o róĪnych przejawach ponowoczesnej religijnoĞci i moralnoĞci, próbowaá te procesy przemian badaü i interpretowaü. W sferze wyborów Ğwiatopoglądowych i etycznych dostrzega silne procesy indywidualizacji i prywatyzacji wiary oraz wartoĞci i norm moralnych, a takĪe wskazuje na emancypacjĊ i autonomizacjĊ moralnoĞci spod wpáywów religii.

WspóáczesnoĞü, którą znamionuje postmodernizm, demokracja i Ğwiatopo-glądowy pluralizm w praktyce oznacza dobrowolnoĞü i samodzielnoĞü indywi-dualnych wyborów. MariaĔski taki stan rzeczy nazywa „przymusem wybie-rania” takĪe toĪsamoĞci religijnej, przymusem ksztaátowania wáasnej biografii. Oznacza to, Īe jednostki samodzielnie kreują wáasne Īycie religijne (ducho-we). Selektywnie wybierają tylko te treĞci, formy zachowaĔ, normy i wartoĞci, które im odpowiadają. Kryterium selektywnoĞci jest z reguáy swoista przy-datnoĞü religii do Īycia indywidualnego. Obok parametru religijnoĞci koĞcielnej o róĪnych wymiarach konsekwencyjnych w obszarach wiary, wiedzy, praktyk, moralnoĞci, wspólnotowej identyfikacji z KoĞcioáem w publikacjach MariaĔskiego znajdujemy sformuáowania dookreĞlające postawy wobec religii, jako religijnoĞü: niekoĞcielną, pozakoĞcielną, bezdomną, selektywną,

zindywi-dualizowaną, nonkonformistyczną, eklektyczną, prywatną, poáowiczną, alter-natywną, quasi-religijną, parareligijną, fragmentaryczną, synkretyczną, odin-stytucjonalizowaną, wybiórczą, a takĪe jako nową duchowoĞü – co pod-trzymuje ogólną tezĊ, Īe „religia nie traci na znaczeniu, lecz jedynie zmienia swoje ksztaáty”. Z chwila, gdy definitywnie straci znaczenie, jej miejsce za-jmie sekularyzacja jako zaprzeczenie religijnoĞci. Teza o sekularyzacji wspóá-czesnych spoáeczeĔstw, noĞna jeszcze w latach siedemdziesiątych minionego wieku, nie zostaáa pozytywnie zweryfikowana. Sfalsyfikowana teza o seku-laryzacji zamieniáa siĊ w swoją antytezĊ, czyli desekularyzacjĊ, powrót religii do zsekularyzowanych miast, rozwój nowych form duchowoĞci i mistycyzmu. Koncepcja desekularyzacji jest paradygmatem rozwijanym przez ks. Maria Ĕ-skiego zwáaszcza w Jego ksiąĪce Sekularyzacja i desekularyzacja w

nowoczes-nym spoáeczeĔstwie (Lublin: Wydawnictwo KUL 2006). Janusz MariaĔski,

kwestionując linearny model sekularyzacji oraz tezĊ o zanikaniu instytucjo-nalnej religii w warunkach nowoczesnoĞci, uwaĪa, Īe wspóáczeĞnie zasadnie moĪna dowodziü procesów desekularyzacji, rozumianej jako: przejĞcie od religijnoĞci koĞcielnej do pozakoĞcielnej oraz jako proces indywidualizacji religijnej. Indywidualizacja religii oznacza – wedáug Janusza MariaĔskiego, Īe jednostka konstruuje swoje religijne uniwersum w sposób autonomiczny, we-dáug wáasnych preferencji i reguá. Nowoczesny czáowiek nie podaje siĊ, nawet w sprawach ĞciĞle religijnych, reĪyserii zinstytucjonalizowanej religii. „Reli-gia w takiej czy w innej formie jest elementem nie do wykreĞlenia ze spoáeczeĔstwa. Nie jest przejĞciową fazą w rozwoju ludzkoĞci, niedopasowaną do wspóáczesnych spoáeczeĔstw, lecz uniwersalną cechą ludzkiej kondycji. Desekularyzacja staje siĊ powoli faktem globalnym, podobnie jak staáa siĊ nim uprzednio sekularyzacja” – twierdzi w przywoáanej tu ksiąĪce.

Studiowanie dzieá ks. prof. Janusza MariaĔskiego z zakresu socjologii mo-ralnoĞci, a zwáaszcza Jego Socjologii moralnoĞci (2006) pozwala oceniü wagĊ dorobku Jego rozwaĪaĔ teoretycznych i badaĔ empirycznych, a w szczegól-noĞci Jego rolĊ w przeáamywaniu ideologicznych i religijnych uprzedzeĔ oraz opór w wobec socjologicznych badaĔ nad moralnoĞcią i w tworzeniu warun-ków wspóápracy naukowej „ponad podziaáami”. Badanie przez socjologów spoáecznych uwarunkowaĔ moralnoĞci nie oznacza redukowania moralnoĞci do kategorii spoáecznych i socjologicznych Ĩródeá. Rozpatrywanie spoáeczno- -kulturowego zróĪnicowania oraz zmiennoĞci historycznej wartoĞci, ocen i norm moralnych wiąĪe siĊ z problematyką sporów miĊdzy zwolennikami relatywizmu i uniwersalizmu moralnego. Przedstawiając szeroko i rzetelnie argumentacje jednych i drugich, MariaĔski przeciwstawia siĊ

socjologicz-nemu, kulturowemu i historycznemu relatywizmowi w wersji skrajnej, a zara-zem opowiada siĊ za „relacjonizmem socjologicznym”, który przyjmuje, Īe strukturalnemu zróĪnicowaniu zbiorowoĞci spoáecznych i ich przemianom odpowiadają róĪnice i zmiany w ukáadach wartoĞci i norm moralnych, nie musi on jednak áączyü siĊ z negacją istnienia zjawisk moralnych o charakterze uniwersalnym.

Profesor Janusz MariaĔski wypracowaá wáasny model socjologii religii i socjologii moralnoĞci, tym samym przyczyniá siĊ do ugruntowania tych obu subdyscyplin w nie tylko na gruncie socjologii polskiej, ale i Ğwiatowej. Socjo-logiczna koncepcja Jego autorstwa, sukcesywnie tworzona w ciągu czterdziestu lat pracy twórczej, wykrystalizowaáa siĊ w zwartą, logicznie ustrukturalizowaną teoriĊ z precyzyjnie zdefiniowanymi pojĊciami, rozbudowanymi twierdzeniami oraz rzetelnym warsztatem metodologicznym i badawczym.

Publikacje Janusza MariaĔskiego, które na staáe juĪ weszáy do kanonu obo-wiązkowych lektur na kierunkach nauk spoáecznych, są wysoko oceniane nie tylko w Ğrodowisku socjologów, takĪe przez pedagogów i teologów za rzetelnoĞü analiz empirycznych oraz obiektywnoĞü teoretycznych konkluzji z nich wynikających. Autorska teoria socjologii religii i socjologii moralnoĞci Janusza MariaĔskiego zostaáa juĪ na staáe wpisana do annaáów polskiej socjologii.

Omówione w tej krótkiej charakterystyce naukowe dokonania ks. prof. Janu-sza MariaĔskiego, uwypuklające oryginalny i znaczący Jego wkáad w rozwój polskiej socjologii religii i socjologii moralnoĞci dowodzą nie tylko tytanicz-nej pracowitoĞci Jubilata, lecz przede wszystkim niespoĪytej naukowej pasji, której efekty tak wysoko cenione są przez Ğrodowisko nie tylko polskich socjologów.

W imieniu wáasnym i Ğrodowiska polskich socjologów religii wyraĪam za to wszystko stokrotne podziĊkowania szacownemu i drogiemu Jubilatowi.