Komitet Polityczny Rady Ministrów w latach 1921-1926: zarys problematyki

Marek Jabłonowski

Komitet Polityczny Rady Ministrów w

latach 1921-1926: zarys problematyki

Echa Przeszłości 10, 287-303

ECHA PRZESZŁOŚCI X, 2009 PL ISSN 1509-9873

Marek Jabłonowski

Instytut Dziennikarstwa Uniwersytet Warszawski

Instytut Nauk Politycznych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

KOMITET POLITYCZNY RADY MINISTRÓW

W LATACH 1921-1926.

ZARYS PROBLEMATYKI

Pierw sze la ta Drugiej Rzeczypospolitej to jeden z ciekaw szych okresów w najnowszej historii Polski, zdaniem T adeusza Jędruszczaka przede w szy st­ kim dlatego, iż „społeczeństwo polskie pokazało w ówczas sw e możliwości działania n a rzecz ogółu, w interesie najw yższych wartości”1.

Pierw szy okres zm agań na dyplom atycznych salonach i polach bitew o zachow anie niepodległości p aństw a i w ytyczenie jego granic zakończył się w spaniałym i zw ycięstw am i, co przyczyniło się do rozwoju świadom ości naro­ dowej i państwowej Polaków2. N ie oznaczało to jednak, iż zręby p aństw a zostały zbudowane, a jego bezpieczeństw o zapew nione - kraj m u siał staw ić czoła licznym i niezw ykle skom plikowanym wyzwaniom . M iędzy innym i n a ­ leżało wypracować k szta łt ustrojowy p aństw a oraz zapew nić bezpieczeństw o, tak w w ym iarze zew nętrznym , jak i w ew nętrznym . P olska została chłodno przyjęta przez sw ych europejskich sąsiadów, za szczególnie istotn e uznać należy zagrożenia wynikające z jej geopolitycznego położenia. Przed rządem niepodległej Rzeczypospolitej piętrzyły się liczne problemy. N akazem chwili stało się sprawne i fachowe zarządzanie państw em . Świadom ość konieczności

1 P o w sta n ie I I R zeczypospolitej. W ybór d o k u m e n tó w 1 8 6 6 -1 9 2 5 , pod re d . H. J a n o w s k ie j, T. J ę d ru s z c z a k a , W a rsz a w a 1981, s. 20.

2 T em ato w i p ierw szy ch la t n iepodległości pośw ięcono w iele p ra c w polskiej h isto rio g ra fii. W śró d p o d ejm u jący ch tę p ro b le m a ty k ę b y li m .in .: A n d rzej A jn en k iel, M ich ał B o b rzy ń sk i, N o r­ m a n D av ies, M a ria n M a re k D rozdow ski, A n d rzej G a rlic k i, H e n ry k J a b ło ń s k i, T ad eu sz J ę d ru s z - czak, W ła d y sław K onopczyński, J e r z y K ra s u s k i, M a ria n K u k iel, S ta n is ła w K u trz e b a , Z bigniew L a n d a u , P io tr Ł ossow ski, J a n u s z P a jew sk i, W ła d y sław P obóg-M alinow ski, A d a m P ró c h n ik , A n d rzej R oszkow ski, P io tr S ta w eck i, J e r z y T om aszew ski, J a n Tomicki, R o m an W ap iń sk i, H e n ­ r y k Z ieliń sk i, J a n u s z Z arn o w sk i i w ie lu innych.

poszukiw ania rozw iązań zw iększających efektyw ność procesów wypracowy­ w ania i podejm owania decyzji była obecna w polskiej m yśli polityczno-ustro- jowej od pierw szych lat niepodległości3. O bszarem takich poszukiw ań, podob­

nie jak w innych państw ach, w sposób natu ralny była działalność władz wykonawczych, a zw łaszcza rządu4.

Jed n ą z instytucji mających kluczowe znaczenie w procesie wypracowy­ w ania decyzji w ładzy wykonawczej w dobie rządów parlam entarnych był K om itet Polityczny Rady Ministrów. Powołany w roku 1921 zakończył sw ą aktywność je sie n ią 1926 r. i takie też są cezury prezentowanego m ateriału. Z agadnienia pow ołania K om itetu, zm ian jego struktury i składu personalne­ go, a przede w szystkim w kładu w proces w ypracowywania w ielu decyzji przez rząd Rzeczypospolitej do tej pory pozostaw ały n a uboczu zainteresow ań historyków i politologów5.

* * *

Podstaw y organizacyjne aparatu państw ow ego zaczęły k ształtow ać się na ziem iach polskich już za czasów Rady Regencyjnej. W styczniu 1918 r. powołała ona osiem m in isterstw i dwa urzędy, które w październiku zostały przekształcone w M inisterstw o Spraw Zagranicznych i M inisterstw o Spraw Wojskowych. Po odzyskaniu niepodległości liczba m in isterstw u legła zw ięk­ szeniu. U staw a zasadnicza pozostaw iała do oddzielnego uregulow ania liczbę, zakres działalności i w zajem ne stosunki poszczególnych resortów. W ładysław Komarnicki, om awiając ustrój państw ow y Polski, akcentował, że gabinet był powoływany i odwoływany przez Prezydenta, który w kw estii powoływania szefa rządu m iał całkow itą form alną swobodę, m u siał liczyć się n atom iast z aktualnym układem sił w Sejm ie, który zw ykłą w iększością głosów mógł zażądać u stąp ien ia m in istra lub całego gabinetu. Oznaczało to, że Sejm jako instytucja odgrywał jed n ą z czołowych ról politycznych w zakresie kreow ania kierunków realizowanej polityki6.

3 P a tr z m .in. o p ra co w a n ie F. K onecznego, D zieje a d m in is tr a c ji w Polsce, W arsz a w a 1999 (wyd. 1 W a rsz a w a 1924), a ta k ż e ro z w a ż a n ia n a te n te m a t G. R ydlew skiego, R z ą d o w y system

d ecyzyjn y w Polsce. S tu d iu m p o lito lo g iczn e okre su tra n sfo rm a cji, W arsz a w a 2002, s. 9 i n.

4 N a te m a t niezw y k le złożonych, ro zleg ły ch i zró żn ico w an y ch u k ład ó w w a rto ści, z asa d , n o rm , in s ty tu c ji, p ro c e d u r d z ia ła n ia w o d n ie s ie n iu do w ła d z y w y k o n aw cze j p a tr z m .in .: A. A jn en k iel, A d m in is tr a c ja w Polsce, W a rsz a w a 1977; A d m in is tr a c ja i p o lity k a . Proces d ecyzyj­

n y w a d m in is tr a c ji p u b lic z n e j, pod re d . L. H ab u d y , W rocław 200 0 ; F. K oneczny, op. cit.;

J . M alec, D. M alec, H isto ria a d m in is tr a c ji i m y ś li a d m in is tr a c y jn e j, K rak ó w 2000; G. R ydlew - ski, op. cit.; E. Z ieliń sk i, A d m in is tr a c ja rz ą d o w a w Polsce, W arsz a w a 2001.

5 Szerzej n a te n te m a t p a trz : O N iep o d le g łą i g ra n ice, t. 5: P rotokoły K o m ite tu P o lityc zn e ­

go R a d y M in is tr ó w 1 9 2 1 -1 9 2 6 , w s tę p , w ybór, oprac. i przy g o t. M. Ja b ło n o w sk i, W. J a n o w s k i,

W a r s z a w a -P u łtu s k 2004.

6 W. K o m arn ick i, U strój p a ń s tw o w y P o lski w spółczesnej. G eneza i sy ste m , W ilno 1937, s. 3 7 -3 8 o raz idem , U strój p a ń s tw o w y w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 3 9 , L o n d y n 1951 [n a p ra w a c h ręk o p isu ], s. 10-11. J a k z a u w a ż a ją J . B a rd a c h , B. L eśn io d o rsk i, M. P ie tr z a k (H isto ria p a ń s tw a i p r a w a

orze-K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 8 9

W ram ach gabinetu dominujące stanow isko, co oczywiste, przypadało Prezesow i Rady Ministrów, n a w niosek którego m inistrow ie byli m ianow ani i odwoływani, i którego u stąp ienie powodowało odwołanie całego rządu. On był szefem gabinetu, przewodniczył posiedzeniom Rady i zapew niał jednoli­ tość prowadzonym pracom. Rada M inistrów sp ełn ia ła funkcje polityczne i adm inistracyjne. Rząd podejmował działania kolegialnie na forum Rady Ministrów, a poszczególni m inistrow ie podejmowali też decyzje sam odzielnie w ram ach przysługujących im kom petencji7.

Prace gabinetu organizował i prowadził premier. Jak dowodzi M ichał Pietrzak, dysponował on istotn ą swobodą. R egulam iny obrad Rady M inistrów nie narzucały m u określonych ram postępowania. Od osobowości i siły woli prem iera zależało, czy upraw nienia sw e potrafi w ykorzystać do prowadzenia własnej polityki i narzucania Radzie M inistrów takiego a nie innego kierun­ ku działań. Bez P rezesa Rady M inistrów m inistrow ie nie m ogli podejmować uchwał. Do jego kompetencji należało u sta lan ie trybu prowadzenia dyskusji, decydował on także o głosow aniach bądź o zdejm owaniu poszczególnych k w e­ stii z porządku obrad. W razie niem ożności u czestn iczen ia w obradach pow ie­ rzał przewodnictwo określonem u zastępcy z grona członków Rady Mini- strów8. W latach 1919-1 9 2 2 gabinet obradował z dużą częstotliw ością (proces ten obrazuje tab ela 1), potem liczba odbywanych posiedzeń zm niejszała się.

T a b e la 1. P o s ie d z e n ia R a d y M in istró w R P w la ta c h 1 9 2 1 -1 9 2 5

R ok L iczb a po sied zeń R a d y M in istró w 1919 128 1920 121 1921 151 1922 131 1923 88 1924 58 1925 57

Źródło: M. P ie trz a k , R z ą d y p a rla m e n ta rn e w Polsce w la ta c h 1919-1926, W arsza w a 1969, s. 216.

n ia rządów. [...] U g ru p o w an ia sejmowe cechow ała niechęć do kom prom isów i ponoszenia odpowie­ dzialności przed w yborcam i za działalność g ab in etu . Do przew ro tu m ajow ego tylko 5 rządów opiera­ ło się n a koalicjach stro n n ictw sejmow ych (3 g ab in ety W. W itosa, g ab in et Leopolda S kulskiego i A le k sa n d ra Skrzyńskiego). P ozostałe 8 stanow iły g ab in ety p o z ap a rla m en tarn e [...]. P re m ie r i m inistrow ie tak ic h rządów nie n ależeli do u g ru p o w ań sejmowych. R ealizacja funkcji w ykonaw czych przez gab in ety p o z ap a rla m en tarn e p o d d an a z o stała szczegółowej reg lam e n tacji przez sejm. W ykazy­ w ał on skłonność do p rz ek sz tałc an ia ich w sw oją kom isję w ykonaw czą pozbaw ioną sam odzielności fun k cjo n aln ej”. N a te n te m a t p a trz ta k ż e p ra c a zbiorow a K onstytucje p olskie. S tu d ia m o n ograficz­

ne z dziejów p olskiego k o n stytu cjo n a lizm u , pod red . M. K alla sa , W arszaw a 1990, t. 2, s. 8 9 -9 0 .

7 W. K o m arn ick i, U strój p a ń s tw o w y P o ls k i... N a te n te m a t p a trz ta k ż e in te re s u ją c y m a te ­ r ia ł M. G ąsiorow skiego, W ła d za w y ko n a w c za (z za g a d n ie ń k o n sty tu c y jn y c h ), „G az e ta A d m in i­ s tra c ji i Policji P a ń stw o w ej” 1924, n r 34, cz. 1, s. 1 -2 ; n r 39, cz. 2, s. 1 -2 .

W posiedzeniach Rady m inistrow ie w inni byli uczestniczyć osobiście. Kiedy m in ister nie mógł być obecny, reprezentow ał go jeden z podsekretarzy stan u lub dyrektor departam entu. Ponadto w posiedzen iach m ogli brać udział prezesi urzędów centralnych i osoby zaproszone przez prem iera na prośbę członków gabinetu, a także urzędnicy niższych szczebli referujący

konkretne zagadnienia9. Decyzje w formie uchw ał Rada M inistrów podejmo­

w ała w iększością głosów. Przy ich równej liczbie decydował głos prem iera lub przewodniczącego obrad. Z posiedzeń Rady sporządzano syntetyczny protokół podpisywany przez prem iera i sekretarza.

Od pierw szych m iesięcy niepodległości zastanaw iano się, jak usprawnić i nadać w ięk szą dynam ikę obradom Rady Ministrów. Celem przyspieszenia i u spraw nienia prowadzonych prac w sierpniu 1919 r. powołano K om itet Ekonomiczny. Do pow ierzonych m u zadań n ależało opracow yw anie jed n oli­ tych w ytycznych dla polityki ekonom icznej rządu. Spodziew ano się rów nież, że będzie on zapobiegać prow adzeniu przez poszczególnych m in istrów od­

rębnej polityki w tym za k resie1 0. Rok później powołano biura: Propagandy

Zagranicznej i Propagandy W ewnętrznej dla konkretnych i określonych w czasie zadań zw iązanych z prowadzonym i działaniam i w ojennym i z Rosją

b olszew ick ą11.

Organizującym i planującym kolejne posiedzenia Rady M inistrów nieob­ ca też b yła m yśl o u sp raw n ien iu prac i p od n iesien iu ich efek tyw n ości w od n iesien iu do zagad n ień politycznych i społecznych. P ierw sze próby w tym zakresie podejmowano już u schyłku 1919 r., kiedy to w okresie p rzesilen ia gabinetow ego 27 listopad a w Sejm ie przedstaw iono w niosek i przeprowadzono dyskusję o ustanow ienie: „w celu sprawnego funkcjonowa­ n ia gabinetu ściślejszego kom itetu m inistrów, w którego skład wchodzą: 1. prezydent i 2. w iceprezydent gabinetu oraz m inistrow ie spraw: 3. w e­

wnętrznych, 4. zagranicznych, 5. skarbu tudzież 6. Wojska”1 2. Wobec podania

się do dymisji gabinetu Ignacego J. Paderew skiego spraw a nie nabrała dal­

szego b iegu1 3.

Do pow ołania ciała o takim charakterze powrócił A leksander Ponikow­ ski. D nia 6 października 1921 r. jego gabinet w 14. punkcie obrad, po prze­

9 Ib id em , s. 217. W p o sie d ze n ia c h R ady M in istró w m ógł rów nież ucze stn iczy ć n a c z e ln ik p a ń s tw a , a n a s tę p n ie P re z y d e n t, ja k k o lw ie k bez p ra w a głosu. W czerw cu 1926 r. w zm ocniono re lacje P r e z y d e n ta z rz ą d e m - m ógł on z aż ąd a ć, b y d a n a s p ra w a b y ła p rz e d m io te m o b ra d g a b in e tu zw ołanego a d hoc w obecności P re z y d e n ta RP. A. A jn e n k ie l (P rezyd en ci P o ls k i, W ar­ sz a w a 1991, s. 57) tw ierd z i, że pojaw iło się w ów czas o k re śle n ie - R a d a G ab in eto w a.

10 M. P ie trz a k , op. cit., s. 2 1 7 -2 1 8 .

11 Szerzej: M. Ja b ło n o w sk i, P o w o ła n ie B iu r a P ro p a g a n d y Z a g r a n ic zn e j w 1920 r , [w:]

D a w n a i n o w a R o sja (z d o św ia d c ze ń tra n sfo rm a cji strojow ej). S tu d ia ofia ro w a n e Profesorow i J a n o w i S o b c za k o w i w s ie d e m d zie s ią tą rocznicę u ro d z in , pod re d . R. Ju rk o w sk ie g o i N. K a sp a r-

k a , W arsz a w a 2002, s. 396 i n. o raz L. Sm o lak , P ro p a g a n d a w w ojnie p o lsk o -ro sy jsk ie j (14 lu ty

1919 - 18 p a ź d z ie r n ik a 1920), [m ps W D iN P UW ] W arsz a w a 2006, s. 544 i n..

12 S e jm . S p r a w a p rz e s ile n ia ga b in eto w eg o , „ G az e ta W a rsz a w sk a ” 1919, n r 325, s. 1.

13 A. K osicka, G a b in e t P a d erew skieg o 16 I 1919 - 9 X I I 1919, [w:] G a b in e ty D r u g ie j

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 9 1

prowadzonej dyskusji i naniesieniu kilku poprawek, podjął uchwałę: O usta­

nowieniu Kom itetu Politycznego R ady M inistrów w celu opracowywania wy­

tycznych polityki zagranicznej i wewnętrznej rządu14.

Komitet w swej działalności miał kierować się czteropunktowym regula­ minem:

„1. Komitet Polityczny Rady Ministrów stanowią: Prezes Rady Mini­ strów jako przewodniczący, Ministrowie: Spraw Zagranicznych, Spraw We­ wnętrznych, Skarbu oraz jeden z Ministrów wybrany przez Radę Ministrów w charakterze członków stałych.

W posiedzeniach Komitetu biorą udział poza tym ci Ministrowie, którzy nie są członkami stałymi Komitetu, gdy będą rozpatrywane sprawy dotyczą­ ce ich resortu.

2. Komitet Polityczny opracowuje dla Rady Ministrów zasady polityki zagranicznej i wewnętrznej Rządu.

3. Sprawy na Komitet Polityczny wprowadza Prezes Rady Ministrów z własnej inicjatywy lub na wniosek jednego z Ministrów. Prezes Rady Mini­ strów władny jest każdy wniosek na Radzie Ministrów poddać uprzednio rozpoznaniu Komitetu Politycznego.

4. W zastępstwie nieobecnego Prezesa Rady Ministrów na posiedzeniach Komitetu przewodniczy jeden z Ministrów - stałych członków Komitetu uproszony przez Prezesa Rady Ministrów”15.

W posiedzeniach Komitetu mógł uczestniczyć Prezydent RP. Miało to miejsce w sytuacjach, gdy rozpatrywano kwestie o kluczowym, w jego opinii, znaczeniu z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Dotyczyło to np. sy­ tuacji na kresach wschodnich w 1924 r. czy zatargu polsko-gdańskiego w 1925 r.

Podjęcie uchwały 6 października oznaczało, że w składzie Komitetu zna­ leźli się: Antoni Ponikowski - jako przewodniczący oraz Konstanty Skirmunt, Stanisław Downarowicz i Jerzy Michalski. Zgodnie z punktem pierwszym regulaminu Rada Ministrów podjęła decyzję, by na stałego członka Komitetu wybrać ponadto ministra poczt i telegrafów Władysława Stesłowicza16.

Do regulaminu Komitetu Politycznego Rady Ministrów opracowano prze­ pisy wykonawcze. Stałe posiedzenia Komitetu powinny odbywać się raz na tydzień, nadzwyczajne zaś miały być zwoływane w miarę potrzeb przez pre­ miera wedle jego uznania, względnie na życzenie jednego ze stałych człon­ ków Komitetu. Stali członkowie Komitetu, analogicznie do posiedzeń Rady Ministrów, mogli powierzać zastępstwo na posiedzeniach wyznaczonym przez nich podsekretarzom stanu, względnie dyrektorom departamentów. Mini­ strom biorącym udział w posiedzeniach przysługiwało prawo zapraszania na 14 A A N PR M , rk t. 21, t. 3 o raz P ro to k o ły P o sie d z eń RM , t. 16, k. 14b. P a tr z p rotokół n r 116 z 6 p a ź d z ie rn ik a 1921, p k t 14.

15 Ib id em . P ie rw s z a w e rs ja r e g u la m in u p o w s ta ła 18 p a ź d z ie rn ik a 1921.

16 AAN, P ro to k o ły P o sie d z eń RM , t. 16, k . 146; p a trz p ro to k ó ł n r 116 z 6 p a ź d z ie rn ik a 1921. R ad a M inistrów om aw iała w niosek w p k t 14 posiedzenia, ta m tak że (s. 35) ja k o załączn ik 11 p ro je k t u ch w ały o u s ta n o w ie n iu K o m itetu .

obrady swoich współpracowników celem technicznego referowania omawia­ nych kwestii.

Prezes Rady Ministrów powołał sekretarza mającego sprawować czynno­ ści związane z obsługą prac Komitetu. Był on obecny na posiedzeniach Komi­ tetu i miał sporządzać z nich sprawozdania, które następnie były aprobowa­ ne przez przewodniczącego. Do obowiązków sekretarza należało ponadto: przedkładanie premierowi, w porozumieniu z zainteresowanymi szefami re­ sortów, planu prac Komitetu oraz redagowanie powziętych decyzji. Po apro­ bacie premiera były one przekazywane stałym członkom Komitetu i innym uczestnikom danego posiedzenia do realizacji, względnie do wiadomości. Przedkładano je także zainteresowanym resortom, celem definitywnej redak­ cji prawnej tych postanowień Komitetu, które planowano w formie wniosków przedłożyć Radzie Ministrów. W 1921 r., w momencie inauguracji prac Komi­ tetu, powołano na stanowisko sekretarza wicedyrektora Departamentu Dy­ plomatycznego MSZ - Kajetana Dzierżykraja-Morawskiego. Jego zastępcą został Tadeusz Romer. Praktycznie nie uczestniczyli oni w dalszych pracach Komitetu. Pierwszy z wymienionych pojawia się jako jego potencjalny czło­ nek w trzecim gabinecie Wincentego Witosa (patrz tabela 2). Po krótkim okresie pracy na stanowisku sekretarza, zapewne przejściowo, radcy Jerzego Buzka, w styczniu 1922 r. funkcję tę objął Władysław Paczoski i sprawował ją do 1926 r. Jedynie kilkakrotnie zastępowali go Stefan Hołyński i Stani­ sław Augerman. Członkowie Rady Ministrów zostali zobowiązani do udziele­ nia sekretarzowi Komitetu wyjaśnień i pomocy technicznej w sprawach pozo­ stających w związku z pracami Komitetu i redakcją jego uchwał17.

Z każdego posiedzenia sekretarz sporządzał protokół, według jednolitej formuły. Był on następnie odczytywany i zazwyczaj podpisywany przez pre­ miera i sekretarza. Większość protokołów ma formę maszynopisów, w kilku jednakże przypadkach zachowały się rękopisy sporządzone bezpośrednio

przez premiera. Przechowywano je w Prezydium Rady Ministrów.

Obrady prowadził zazwyczaj premier, choć zdarzały się odstępstwa od tej reguły18. Czas trwania spotkań różnił się zasadniczo w zależności od tempe­ ramentu prowadzącego obrady i dyscyplinowania przezeń dyskutantów. Przykładowo Grabski opowiadał się za krótkimi, roboczymi spotkaniami, a Bartel był zwolennikiem szerszych dyskusji. Niekiedy obrady posiedzeń przeciągały się na 2 dni (np. posiedzenie nr 128 przeprowadzono w dniach 18-19 czerwca 1925 r.). Uogólniając, można stwierdzić, że zgodnie z przyjętym regu­ laminem, posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów z reguły odby­ wały się raz w tygodniu o rozmaitych porach. Zasadą było referowanie podsta­ wowych kwestii, dyskutowanie ich i przyjmowanie syntetycznych wniosków.

17 AAN PR M , rk t. 21, t. 3.

18 P rzy k ład o w o A. P o n ik o w sk ieg o z a s tą p ił 2 s ty c zn ia 1922 r. m in is te r poczt i te le g ra ­ fów W. Stesłow icz, a K. B a r tla 17 lip ca 1926 r. - m in is te r sp ra w w e w n ę trz n y c h K. M ło d zia­ now ski.

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 9 3

Istotne zmiany w regulaminie zaszły w roku 1925. Uchwałą z 25 marca Rada Ministrów uzupełniła przepisy § 11 regulaminu swych obrad o postano­ wienie, że dla celów:

„1) przygotowawczego rozpatrywania i opiniowania dla Rady Ministrów spraw dotyczących programu i ogólnych zasad polityki wewnętrznej i zagra­ nicznej Rządu oraz spraw o charakterze politycznym, co do których prezes Rady Ministrów przed poddaniem ich decyzji Rządu uzna za właściwe zasię­ gnąć opinii Komitetu Politycznego;

2) wydawania opinii w sprawach o charakterze politycznym, należących do zakresu działania poszczególnych ministrów - istnieje Komitet Polityczny Rady Ministrów.

Skład stałych członków Komitetu Politycznego Rady Ministrów ustala każdorazowo Rada Ministrów.

Dla spraw pierwszorzędnego znaczenia państwowego lub spraw wyma­ gających w danej chwili specjalnej uwagi Rządu powołane być mogą sekcje Komitetu Politycznego Ministrów. Skład tych sekcji ustala każdorazowo Rada Ministrów. Sekcje Komitetu Politycznego Ministrów działają na podsta­ wie przez Radę Ministrów uchwalanych regulaminów, które winny określać zakres działania i sposób urzędowania sekcji. Sekcji Komitetu Politycznego może przewodniczyć, jako stały przewodniczący, minister wyznaczony przez prezesa Rady Ministrów.

W posiedzeniach Komitetu Politycznego i sekcji Komitetu Politycznego biorą udział ministrowie niebędący stałymi członkami, gdy są rozpatrywane sprawy dotyczące ich zakresu działania”19.

Na podstawie powyższego zapisu Rada Ministrów na tym samym posie­ dzeniu powołała Sekcję Komitetu Politycznego (SKP) dla spraw województw wschodnich oraz dla spraw mniejszości narodowych. Uchwalono także jej regulam in20, który później był zm ieniany uchwałami: z 26 czerwca21 i 2 grudnia 1925 r.22 oraz 11 maja 1926 r.23 Zakładano, że Sekcja będzie podejmowała kwestie, do których rząd Grabskiego przykładał nadzwyczajną wagę, a więc województw wschodnich (stanisławowskie, lwowskie, tarnopol­ skie, wołyńskie, poleskie, nowogródzkie), okręgu administracyjnego wileń­ skiego oraz kwestie narodowościowe. Chodziło w pierwszej kolejności o przy­ gotowanie i wstępne rozpatrzenie zagadnień dotyczących programu politycz­ nego i ogólnych zasad polityki organizacyjnej i personalnej oraz ekonomicz­ nej rządu, a także wniosków ustawodawczych istotnych dla wspomnianych obszarów tematycznych.

19 AAN, P ro to k o ły P o s ie d z eń RM, t. 28, k . 874; p a tr z p ro to k ó ł n r 14 o raz t. 33, k . 3 2 4 -3 2 5 ; p a trz p ro to k ó ł n r 30 z 11 m a ja 1926.

20 Ib id em , t. 28, k . 8 9 4 -8 9 7 .

21 Ib id em , t. 29, k . 7 1 5 -7 1 6 ; p a trz p ro to k ó ł n r 27.

22 Ib id em , t. 31, k. 270; p a trz p ro to k ó ł n r 50.

Paragraf pierwszy regulaminu Sekcji głosił, że w jej skład, w charakte­ rze członków stałych, wchodzą: minister wyznaczony przez Prezesa Rady Ministrów jako przewodniczący oraz ministrowie: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, spraw wojskowych, sprawiedliwości, wyznań religij­ nych i oświecenia publicznego oraz reform rolnych. Prezes Rady Ministrów uczestniczył w posiedzeniach SKP według własnego uznania, inni ministro­ wie zaś wtedy, gdy przedmiotem obrad były sprawy dotyczące ich zakresu działania. Ministrów na posiedzeniach SKP mogli zastępować podsekreta­ rze stanu bądź w charakterze stałych członków z głosem stanowczym, bądź w charakterze zastępców jednorazow ych z głosem stanow czym tylko w sprawach dotyczących zakresu działania danego ministra. Rada M ini­ strów mogła powołać w skład Sekcji także rzeczoznawców, specjalistów w danym zakresie24.

Pierwszym przewodniczącym SKP został Stanisław Thugutt. Szczególnie intensywną działalność Sekcja rozwinęła w okresie rządów gabinetu Grab­ skiego25.

Dzień 12 maja 1926 r. nie stanowił cezury w działalności Komitetu Poli­ tycznego Rady Ministrów, choć dynamika jego prac została wyraźnie wyha­ mowana. Do zadań Komitetu i jego Sekcji oraz zatrudnianych ekspertów odnoszono się na posiedzeniach Rady Ministrów odbywających się w czerw­ cu, a 1 lipca 1926 r. powołano na członków Komitetu premiera oraz mini­ strów: spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych, spraw wojskowych, spra­ wiedliwości, a także wyznań religijnych i oświecenia publicznego26. Po okre­ sie kierowania rządem przez Kazimierza Bartla, gabinet Józefa Piłsudskiego 8 października 1926 r. powołał kolejny skład Komitetu Politycznego w skła­ dzie: premier i minister spraw wojskowych oraz ministrowie: spraw wewnętrz­ nych, spraw zagranicznych oraz skarbu27. Zachowane materiały archiwalne nie dają podstaw, by stwierdzić, że w tym składzie Komitet odbył choćby jedno posiedzenie. Ponadto uchwałą z 16 czerwca 1926 r. Rada Ministrów postanowi­ ła, że wspomniani rzeczoznawcy SKP mają być czynni przy Ministrze Spraw Wewnętrznych28. Latem, po przeprowadzonych konsultacjach, podjęto decy­ zję o likwidacji Sekcji Komitetu Politycznego dla spraw województw wschod­ nich i dla spraw mniejszości narodowych oraz o nadaniu jej ekspertom cha­ rakteru rzeczoznawców przy Komitecie Politycznym Rady Ministrów, które­ 24 Ib id em , t. 28, k. 8 9 4 -8 9 7 . N a rzeczoznaw ców pow ołano: L eo n a W asilew skiego (szefa D elegacji P olskiej K om isji M ieszan ej d la w y z n ac z en ia g ra n ic y p o lsk o -ru m u ń sk iej), A le k s a n d ra Z w ierzy ń sk ieg o (p o sła z W ilna) o raz dr. H e n ry k a L o e w en h e rza (a d w o k a ta ze Lwowa).

25 P o lity k a o b ra d i u s ta le ń S ekcji K o m ite tu P olitycznego d la w ojew ództw w sch o d n ich o raz d la sp ra w m n iejszo ści n aro d o w y ch z u w a g i n a z a k re s w y k ra cz a ją cy p o za ra m y n in ie jsz ej p racy w in n a zo stać p rz e d s ta w io n a w form ie oddzielnego o p raco w an ia.

26 AAN, P ro to k o ły P o sie d z eń RM , t. 33, k . 5; p a trz p ro to k ó ł n r 48 z 1 lip c a 1926, p k t 10.

27 Ib id em ,t. 35, k . 389; p a trz p ro to k ó ł n r 74 z 26 lis to p a d a 1926.

28 Ib id em , t. 33, k. 4 3 8 -4 3 9 ; p a trz y p ro to k ó ł n r 45. N ależy p o n a d to odnotow ać, że poseł A le k s a n d e r Z w ierzy ń sk i w p iśm ie s k ie ro w a n y m do p re m ie ra z d n ia 6 lis to p a d a 1926 r. zgłosił rezy g n ację ze s ta n o w is k a rzeczoznaw cy.

K om itet P olityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 9 5

mu odtąd podlegały kwestie należące poprzednio do Sekcji. Rada Ministrów 26 listopada 1926 r. podjęła w tej sprawie odpowiednią uchwałę29.

T a b e la 2. P o s ie d z e n ia K o m ite tu P o lity czn eg o R a d y M in istró w w la ta c h 1 9 2 1 -1 9 2 6

Lp. G a b in e t L ic zb a po sied zeń

1. I A n to n ie g o Ponikow skiego 17

2. I I A n to n ieg o Ponikow skiego 4 3. A r tu r a S liw iń sk ieg o -4. J u l i a n a Ig n a ce g o N o w ak a 15 5. W ła d y sław a E u g e n iu s z a S ikorskiego 12 6. II W in cen teg o W itosa 18 7. W ła d y sław a G ra b sk ieg o 69

8. A le k s a n d ra h r. S k rzy ń sk ieg o -9. I I I W in cen teg o W itosa

-10. I K a zim ierz a B a r tla 3

11. II K a zim ierz a B a r tla -R a ze m 138

Ź r ó d ło : O N ie p o d le g łą i g r a n ic e , t. 5: P r o to k o ły K o m ite tu P o lity c z n e g o R a d y M in is tr ó w 1 9 2 1 -1 9 2 6 , w stę p , wybór, oprac. i p rzygot. M. Ja b ło n o w sk i, W. J a n o w s k i, W a r s z a w a -P u łtu s k

2004.

Ostatnie ślady problematyki związanej z Komitetem w protokołach po­ siedzeń Rady Ministrów odnajdujemy jesienią 1926 r., kiedy to, już w okresie sprawowania funkcji premiera przez marszałka Józefa Piłsudskiego, podjęto uchwały w sprawie powołania nowych stałych członków30, a następnie rze- czoznawców3 1. W tym czasie posiedzeń Komitetu Politycznego już nie zwoły­ wano. Być może przyczyną tego była - choć to jedynie przypuszczenie - znana niechęć marszałka do posługiwania się tego rodzaju gremiami32. 29 Ib id em , t. 35, k . 4 9 5 -4 9 6 ; p a tr z p ro to k ó ł n r 74 z 26 lis to p a d a 1926. U c h w a ła głosiła: „1. rzeczoznaw cy po w o łan i u c h w a łą R ad y M in istró w z 15 lip c a 1925 r. do p ra c p rz y Sekcji K o m ite tu P o lity czn eg o d la sp ra w w ojew ództw w sch o d n ich i d la sp ra w m n iejszo ści n aro d o w y ch b ę d ą sp e łn ia ć sw oje p ra c e d la K o m ite tu Po lity czn eg o R ad y M in istró w ; 2. rzeczo zn aw cy czynni s ą p rz y M in istrz e S p ra w W ew n ętrzn y ch ; 3. M in is te r S p ra w W ew n ę trzn y c h p rz e d s ta w i K o m ite­ to w i P o lity c z n em u R a d y M in istró w do z a tw ie rd z e n ia p ro je k t z m ia n r e g u la m in u p ra c rzeczo­ znaw ców ; 4. w m iejsce p o sła A le k s a n d ra Z w ierzy ń sk ieg o R a d a M in istró w pow ołuje n a rzeczo­ zn aw cę Dr. T ad e u sz a H ołów kę z W arsz a w y ”.

30 Ib id em , t. 39, k . 182; p a trz p ro to k ó ł n r 67 z 8 p a ź d z ie rn ik a 1924, p k t 3.

31 Ib id em , t. 39, k . 389 o raz 4 9 4 -4 9 6 ; p a tr z p ro to k ó ł n r 74 z 26 lis to p a d a 1926, p k t 24 o raz z a łą c z n ik 25.

32 25 p a ź d z ie rn ik a 1926 r. u k a z a ło się ro z p o rz ą d ze n ie P re z y d e n ta R P pow ołujące K o m itet O b ro n y P a ń s tw a (Dz.U . R P 1926, n r 108, poz. 633). W listo p a d z ie 1926 r. m a rs z a łe k zw ołał je d y n e z n a n e p o sie d ze n ie KOP. P a tr z szerzej: Z a r y s d ziejó w w ojskow ości p o ls k ie j w la ta c h

1 8 6 4 -1 9 3 9 , pod re d . n a u k . P. S taw eck ieg o , W a rsz a w a 1990, s. 510 o raz P. S ta w e ck i (w stę p

i oprac.), P rotokół pierw szeg o p o sie d ze n ia K o m ite tu O brony P a ń s tw a z d n ia 2 3 lis to p a d a 1926, „ K w a rta ln ik H isto ry c zn y ” 1989, n r 3, s. 7 3 -8 5 , a ta k ż e W . S u leja, J ó z e f P iłs u d s k i, K rak ó w 1995, s. 323.

Pomimo poszukiwań źródłowych, nie udało się odnaleźć materiałów, które zre­ asumowałyby i zamykały działalność Komitetu Politycznego Rady Ministrów33.

Podstawowe dane dotyczące składu personalnego oraz posiedzeń Komite­ tu Politycznego Rady Ministrów zawierają tabele 2 i 3. Aktywność Komitetu obejmuje okres funkcjonowania jedenastu gabinetów, od października 1921 r. do sierpnia 1926 r., kiedy to zwołano go 138 razy. Nie wszyscy premierzy w sposób identyczny posługiwali się tym instrumentem. W kwestiach, jakie pojawiały się na forum Komitetu Politycznego Rady Ministrów, odnajdujemy nie tylko kalendarium bieżących wydarzeń, ale także zainteresowania po­ szczególnych polityków i rysy ich charakterów. Gama podejmowanych zagad­ nień jest niezwykle rozległa. Są tam liczne, często szczegółowe i obudowane różnorodnymi załącznikami, materiały dotyczące uwarunkowań sytuacji we­ wnętrznej i zewnętrznej państwa, zwłaszcza w odniesieniu do bezpośrednich sąsiadów Polski, analizy sytuacji politycznej, propozycje rozwiązań, opisy wydarzeń o charakterze międzynarodowym i lokalnym. Lektura protokołów Komitetu skłania do wniosku, że w toku obrad podejmowano zasadnicze sprawy o charakterze politycznym i społecznym, jakie wyłaniały się w okre­ sie sprawowania rządów przez kolejne gabinety lat 1921-1926:

A n to n i P o n ik o w sk i w trakcie dwukrotnego sprawowania funkcji pre­ miera 21 razy zwoływał posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów. Dwukrotnie w skład Komitetu powołano ministra poczt i telegrafów Włady­ sława Stesłowicza34. Ponadto na wniosek ministra b. dzielnicy pruskiej Józefa Wybickiego 9 stycznia 1922 r. powołano go do tego gremium35. Zwraca uwagę

33 W niosków teg o ro d z a ju n ie w y s u w a ła np. sp e c ja ln a K o m isja T rzech, p o w o łan a w sty cz­ n iu 1926 r. w celu o p ra co w a n ia p ro je k tu re fo rm y a d m in is tra c ji p ań stw o w ej; p a trz : S p r a w o z d a ­

nie K o m isji p o w o ła n e j p r z e z p . P rezesa R a d y M in is tr ó w do o p ra co w a n ia p r o je k tu reorganizacji a d m in is tr a c ji p a ń stw o w e j, W arsz a w a , 13 lu te g o 1926 [d ru k n a p ra w a c h rę k o p isu ]. W sk ład

K om isji w chodzili profesorow ie: M ich ał B o b rzy ń sk i, S ta n is ła w K a sz n ic a i S ta n is ła w Sm ólski.

34 AAN, P ro to k o ły P o sie d z e ń RM , t. 16, k . 783b; p a tr z p ro to k ó ł n r 3 4 z 16 m a rc a 1922, p k t 3.

35 Ib id em , k . 89b i 100; p a tr z p ro to k ó ł n r 4 z 9 s ty c z n ia 1922, p k t 7 o raz z a łą c z n ik n r 6. W n io sek m in is tr a stw ie rd z a ł m .in .: „W edług u c h w ały R a d y M in istró w z d n ia 6 p a ź d z ie rn ik a 1921 o u s ta n o w ie n iu K o m ite tu P o lity czn eg o R a d y M in istró w - K o m ite t te n sta n o w ią : P re z e s R ad y M inistrów , M in istro w ie S p ra w Z ag ra n ic zn y ch , S p ra w W ew n ę trzn y c h i S k a rb u , o raz je d e n z M in istró w w y b ra n y p rzez R ad ę. K o m ite t opracow uje d la R a d y M in istró w z a s a d y polity k i w e w n ę trz n e j i za g ra n ic z n ej R ządu.

J e d n y m z n a jw aż n ie jsz y c h z a g a d n ie ń n a sz ej p o lity k i w e w n ę trz n e j i z a g ra n ic z n ej j e s t s p r a ­ w a n iem iec k a. T ery to ria ln ie , rzeczow o i fo rm a ln ie z w ią z a n ą je s t o n a z b y łą d z ie ln ic ą p r u s k ą ta k ściśle, że u k s z ta łto w a n ie p o lity k i w s to s u n k u do N iem iec i N iem ców n ie m oże n a s tą p ić w o d e rw a n iu od sta łe j i ciągłej oceny u k ła d u sił re a ln y c h , o raz sto su n k ó w fak ty c zn y ch , s k ła d a ją ­ cych się n a sp ra w ę n ie m ie c k ą w tej dzielnicy. P o n iew aż ocena t a n ie m oże obejść się bez d o św iad czeń i w sk az ó w e k M in is tra b. D zielnicy P ru s k ie j, k tó ry n a d a l sp ra w u je n a c z e ln y z a rz ą d sp ra w w e w n ę trz n y c h dzielnicy, p rz eto K o m ite t P o lity czn y R a d y M in istró w w in ie n w sk ład zie sw ym z a w ie rać ta k ż e i M in is tra b. D zielnicy P ru s k ie j. Z ty c h te d y pow odów w noszę o pow zięcie n a stę p u ją c e j u chw ały: S k ła d K o m ite tu P o litycznego R a d y M in istró w u s ta lo n y w re g u la m in ie K o m ite tu P o lity czn eg o n a p o d sta w ie u c h w ały R ad y M in istró w z d n ia 6 p a ź d z ie rn ik a 1921 ro z sze rz a się p rzez p ow ołanie d o ń M in is tra b. D zielnicy P ru s k ie j”.

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 9 7

fakt, iż w tym okresie Komitet zajmował się przede wszystkim stabilizacją terytorium państwa, sytuacją na wschodzie kraju, zwłaszcza kwestiam i Litwy Środkowej, przejęciem przez polską administrację (ustanowienie zarządu) Górnego Śląska czy stosunkami z sąsiadami (Niemcami, Rosją bol­ szewicką, Czechosłowacją), nie brak też spraw związanych z sytuacją we­ wnętrzną, przykładowo podejmowano tematy: Straży Kresowej, zamachu na Piłsudskiego we Lwowie, funkcjonowania samorządów czy ustawy o stanie wyjątkowym.

A rtu r Ś liw iń sk i w okresie swej krótkiej misji szefa gabinetu (Naczelnik Państwa powołał rząd 28 czerwca, Sejm 7 lipca go obalił) nie zwoływał posiedzeń Komitetu.

J u lia n I. N o w a k w ciągu pięciu miesięcy sprawowania funkcji szefa rządu 15 razy zwoływał posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów. W jego skład powołano 24 sierpnia 1922 r. ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego Kazimierza W. Kumanieckiego36. W tym okresie sprawa Wileńszczyzny zeszła niejako na drugi plan zainteresowania Komite­ tu, choć przedyskutowano na przykład zagadnienie ufortyfikowania Wilna, a problemem o pierwszorzędnym znaczeniu stały się sprawy związane z wydarzeniami w Galicji Wschodniej i łączących się z tym terenem kwestii szkolnictwa, uniwersytetu ukraińskiego, spraw wyznaniowych, w tym arcybi­ skupa Szeptyckiego czy języka urzędowego. Z innych zagadnień zwraca uwa­ gę przedyskutowanie sprawy konkordatu ze Stolicą Apostolską.

W ła d ysła w E. S ik o r sk i praktycznie rozpoczął swoją misję jako premier od posiedzenia Komitetu w dniu 16 grudnia 1922 r. W ciągu pięciu kolejnych miesięcy Komitet zbierał się jeszcze 11 razy. W jego skład 19 grudnia 1922 r. powołano ministrów: spraw wojskowych (Kazimierz Sosnkowski) oraz spra­ wiedliwości (Wacław Makowski)37. W protokołach pierwszych posiedzeń znaj­ duje się odezwa do obywateli z 16 grudnia 1922 r. oraz sprawa eksportacji zwłok prezydenta Gabriela Narutowicza. Tam też odnajdujemy upoważnienie Rady Ministrów dla premiera, by w porozumieniu z Komitetem mógł wyda­ wać rozporządzenia oparte na art. 124 Konstytucji, a wprowadzające zawie­ szenie praw obywatelskich na oznaczonym obszarze. Rozporządzenia takie miały być następnie przedstawiane do zatwierdzenia Sejmowi. Zwraca uwa­ gę, że pod obrady Komitetu premier wnosił liczne sprawy dotyczące szeroko pojętych stosunków międzynarodowych Polski, jak np.: rokowań polsko-nie­ mieckich w różnych kwestiach (gospodarcze, optanci); sprawozdań Głównego Urzędu Likwidacyjnego; zagadnień polsko-litewskich (problem Kłajpedy) czy konkordatu ze Stolicą Apostolską.

W in c e n ty W ito s w ciągu siedm iu m iesięcy spraw ow ania władzy 18-krotnie zwoływał posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów. W jego rządzie byli obecni prominentni przedstawiciele prawicy, co też znala­

36 Ib id em , t. 19, k. 54b; p a tr z p ro to k ó ł z 24 s ie rp n ia 1922, p k t 2.

zło odzwierciedlenie w składzie Komitetu, w którym 29 maja 1923 r. znalazł się minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego (Stanisław Głąbiń- ski, potem Stanisław Grabski)38, a 31 października 1923 r., po reorganizacji gabinetu, wicepremier (Wojciech Korfanty)39. Wydaje się, że Witos przedsta­ wiał pod obrady Komitetu problemy wynikające przede wszystkim z bieżą­ cych potrzeb politycznych, choć można też wyodrębnić kilka bloków zagad­ nień: sprawy Galicji Wschodniej, w tym kwestie wyznaniowe i związane z powrotem do Polski metropolity Szeptyckiego, problematyka wewnętrznej polityki rządu (szkolnictwo mniejszościowe, język urzędowy, likwidacja obo­ zów dla internowanych, polityka wobec Żydów, pozyskiwanie odpowiednich pomieszczeń na potrzeby MSZ), stosunki zewnętrzne (uznanie ZSRR, kwestia rokowań polsko-niemieckich) czy problemy związane z narastaniem oporu społeczeństwa wobec polityki gabinetu (sytuacja strajkowa na kolei).

W ła d y sła w G rab sk i był premierem, który w okresie stosunkowo dłu­ giego kierowania gabinetem, bez mała przez dwa lata, uznawał Komitet za istotne, polityczne narzędzie szefa rządu i regularnie zwoływał posiedzenia - łącznie 69 razy. W tym czasie w skład Komitetu (14 stycznia 1924 r. i 8 kwietnia 1925 r.) powołano kolejnych ministrów wyznań religijnych i oświecenia publicznego (Bolesław M iklaszewski, Stanisław Grabski)40. Wśród szerokiego wachlarza podejmowanych przez Komitet kwestii warto zwrócić uwagę na zagadnienia zabezpieczenia wschodnich terenów Rzeczypo­ spolitej i wypracowania nowej polityki na Kresach. Z jednej strony zaowoco­ wało to powołaniem Korpusu Ochrony Pogranicza, z drugiej - wspomnianej już, wyspecjalizowanej Sekcji Komitetu monitorującej problematykę mniej­ szości i ziem wschodnich. Podejmowano więc kwestie narodowych mniejszo­ ści (żydowskiej, niemieckiej, w tym likwidacji majątków), nietykalności po­ selskiej, polityki edukacyjnej, stosunków państwo-Kościół, wielu ustaw (np.: o reformie rolnej, o osadnictwie wojskowym) czy zagadnień armii (manewry 1925 r.). Szeroko reprezentowane były kwestie z zakresu stosunków ze­ wnętrznych, m.in. relacje z sąsiadami (Niemcy, Rumunia, Czechosłowacja - Jaworzyna Spiska, Litwa, Łotwa, Estonia) i sojuszniczą Francją, konflikt z Wolnym Miastem Gdańskiem, konkordat czy wymiana więźniów politycz­ nych z ZSRR41.

A le k sa n d e r hr. S k r z y ń sk i w okresie ponad pięciu miesięcy sprawowa­ nia władzy nie zwoływał posiedzeń Komitetu Politycznego Rady Ministrów. Być może wynikało to z krytycznej oceny jego pracy, którą premier miał możliwość obserwować i oceniać jako członek Komitetu, pełniąc funkcję m ini­

38 Ib id em , t. 22, k. 658; p a tr z p ro to k ó ł n r 27 z 29 m a ja 1923, p k t 3.

39 Ib id em , t. 24, k. 466; p a tr z p ro to k ó ł n r 71 z 31 p a ź d z ie rn ik a 1923, p k t 1.

40 Ib id em , k . 64; p a tr z p ro to k ó ł n r 4 z 14 s ty c zn ia 1924, p k t 13 o raz t. 29, k. 19, p a trz p ro to k ó ł n r 16 z 8 k w ie tn ia 1925, p k t 16.

41 P rzy k ład o w o m in is te r W. S ik o rsk i 10 lis to p a d a 1924 r. s k ła d a ł s p ra w o z d an ie z p o b y tu w P a ry ż u , gdzie u d a ł się n a z a p ro sz e n ie fran c u sk ie g o m in is tr a w ojny „za z g o d ą K o m ite tu Po lity czn eg o ”, p a trz P o w sta n ie I I R zeczyp o sp o litej..., s. 289.

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 2 9 9

stra spraw zagranicznych w gabinetach Sikorskiego i Grabskiego. W protoko­ łach posiedzeń Rady Ministrów można odnaleźć jednakże zmiany w regula­ minie Sekcji Komitetu Politycznego42, a także dokonywane tam przesunięcia personalne43.

W in cen ty W itos w czasie, gdy po raz trzeci sprawował funkcję premie­ ra, nie zdołał zwołać posiedzenia Komitetu Politycznego Rady Ministrów, natomiast Rada Ministrów - o czym już wspomniano - zmieniła regulamin Komitetu oraz jego Sekcji44.

K a zim ierz B a r te l po objęciu stanowiska premiera, jak się wydaje, był zainteresowany utrzymaniem Komitetu Politycznego Rady Ministrów w ist­ niejącym kształcie. Jego posiedzenia były zwoływane trzykrotnie. W okresie rządów Bartla przedyskutowano m.in. kwestie: zadłużenia i trudności Wolne­ go M iasta Gdańska oraz wynikające z tego konsekwencje dla Polski, rokowań w sprawie umowy handlowej z Niemcami i wypracowania wytycznych dla delegacji polskiej, wytycznych dla władz w sprawie stosunku do mniejszości narodowych oraz przygotowań polskiej delegacji na kolejną sesję Zgroma­ dzenia Ligi Narodów. Zwraca uwagę aktywność m inistra spraw wewnętrz­ nych K. Młodzianowskiego we wnoszeniu powyższych zagadnień pod obra­ dy Komitetu, jak i na jego forum. Z inicjatywy szefa rządu podjęto także uchwały w sprawie rzeczoznawców powołanych dla spraw województw wschodnich oraz mniejszości narodowych przy SKP45, a także w sprawie składu Komitetu46.

W chwili powołania Komitetu Politycznego Rady Ministrów premier zy­ skał skuteczne narzędzie wstępnego rozpatrywania i opiniowania spraw do­ tyczących programu oraz zasad polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, a także wszystkich innych, które uznawał za właściwe poddać konsultacji przed poddaniem ich decyzji rządu. W 1925 r. Władysław Grabski zdecydo­ wał się na rozszerzenie formuły Komitetu, powołując Sekcję Komitetu Poli­ tycznego dla spraw województw wschodnich i dla spraw mniejszości narodo­ wych. Uznawał, że obie te kwestie wymagały w tamtym czasie specjalnej uwagi. W najszerszym zakresie Komitetem posługiwali się Grabski, Witos, Ponikowski, Nowak i Sikorski. W okresie funkcjonowania - liczonych dniami - gabinetów Śliwińskiego, trzeciego Witosa, a także Skrzyńskiego nie zwoły­ wano jego posiedzeń. Kres formuły nadszedł wraz z pierwszymi gabinetami po zamachu majowym.

42 Ib id em , t. 31, k . 261; p a tr z p ro to k ó ł n r 47 z 24 lis to p a d a 1925, p k t 4; t. 31, k . 270; p a trz pro to k ó ł n r 50 z 1 g ru d n ia 1925, p k t 6.

43 Ib id em , t. 32, k . 327; p a tr z p ro to k ó ł n r 10 z 19 lu te g o 1925, p k t 1. W sk ła d sekcji pow ołano m in is tr a N o rb e rta B arlickiego.

44 Ib id em , t. 33, k . 3 2 4 -3 2 5 ; p a trz p ro to k ó ł n r 30 z 11 m a ja 1926, p k t 3 i 4.

45 Ib id em , k . 438 o raz 446; p a tr z p ro to k ó ł n r 45 z 16 czerw ca 1926, p k t 4.

Tabela 3. C z ło n k o w ie R ad y Mini str ów RP w lat ach 1 9 2 1 -1 9 2 6 w c h o d z ą c y w sk ła d K o m ite tu P o li ty c z n e g o R ad y M in is tr ó w (ta b li ca p o g lą d o w a ) S e k re ta rz K P R M K a je ta n D z ie rż y k ra j--M o ra w sk i Jer zy B u z e k (o d 22 X I 1 9 2 1 ) W ła d y sł a w P a c z o s k i (o d 2 I 1 9 2 2 ) M in is tr o w ie w y b ie ra n i ja k o czł onkowie s ta li K P R M W ła d y sł a w S te sł o w ic z (o d 6 X 1 9 2 1 ) Józef W y b ic k i (o d 9 I 1 9 2 2 ) W ła d y sł a w S te sł o w ic z (o d 16 II I 1 9 2 2 ) K a z im ie rz W ła d y sł a w K u m a n ie c k i (o d 24 V II I 1 9 2 2 ) W ac ła w M a k o w sk i (o d 19 X II 1 9 2 2 ) S tanisław G łą b iń s k i (o d 29 V 1 9 2 3 ) W o jc ie ch K o rf a n ty (o d 31 X 1 9 2 3 ) M in is te r S k a rb u Je rz y M ic h a ls k i K a z im ie rz Z a c z e k (o d 3 V II 1 9 2 2 ) Z y g m u n t J a s tr z ę b s k i (d o 2 I 1 9 2 3 ) B o le sł a w M a rk o w s k i (o d 2 do 13 I 1 9 2 3 ) W ła dys ła w G ra b s k i (o d 1 V II 1 9 2 3 ) H u b e rt Ig n a c y L in d e (d o 1 IX 1 9 2 3 ) W ła d y sł a w K u c h a rs k i M in is te r S p ra w W e w n ę tr z n y c h S ta n is ła w D o w n a ro w ic z A n to n i K a m ie ń s k i (d o 11 X II 1 9 2 2 ) L u d w ik D a ro w s k i W ła d y sł a w E u g e n iu sz S ik o rs k i W ła dys ła w K ie rn ik M in is te r S p ra w W o js k o w y c h K a z im ie rz S o sn k o w sk i (o d 19 X II 1 9 2 2 ) A le k sa n d e r O s iń s k i (d o 12 V I 1 9 2 3 ) St anisław S z e p ty c k i M in is te r S p ra w Z a g ra n ic z n y c h K o n s ta n ty S k ir m u n t G a b ri e l N a ru to w ic z (d o 9 X II 1 9 2 2 ) Ju li an I. N o w a k A le k s a n d e r hr . S k rz y ń s k i Marian S e y d a (o d 27 X 1 9 2 3 ) R o m an D m o w sk i G a b in e ty P rz e w o d n ic z ą c y K P R M I An to n ie g o P o n ik o w sk ie g o 19 IX 1 9 2 1 -5 II I 1 9 2 2 II An to n ie go P o n ik o w sk ie g o 10 II I - 6 V I 1 9 2 2 A rt u ra Ś li w iń sk ie g o 28 V I 19 22 - (3 1 ) 7 V II 1 9 2 2 Ju li a n a Igna ceg o N o w a k a 31 V II 19 22 - (1 6 ) 14 X II 1 9 2 2 W ła d y sł a w a E u g e n iu s z a S ik o rs k ie g o 16 X II 19 22 - 26 V 1 9 2 3 II W in c e n te g o W it o sa 28 V 19 23 - 15 X II 1 9 2 3

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1 9 2 1 -1 9 2 6 . 3 0 1 fe "1 IN s ^ ^ 03 k i—( >> O h T3 N Cd O (M kT1 °3 rH O bO M Th fe 2?°^ 5 £ ° Cd (D i—I Tc Nh <D 03 , _{cd T h} rQ lO_{Cd GS]} r h ^ O i-l ^2; cd'—1 ^00 *2^_c33 -+J in co ,^ 2 !-j 3 £> ^ o^_ S S o ^ ° 2, ^ 0-4 ^ ^o l-3 <c 'O co Oj 23 Oj e eę §3 Oh a o o r O >o Cd <N 05 O 1H %X ^ 2 cd o -c N >; O $ O O ^ n £ R E ^ ^ — cd o £rH X3 O ^ ^23 | s Wl-H -ax s 2 S O K i N 13 »o aa 23 ’C?05 -2-1_h-H tó> >> o Ó 13 i* J -S ji_{03 (13} & £

js s

fe cd S £ <D o ! s N *N ,2 ^ •ph Th N ^ <N |j j| 2 S-S» N £ t> - o H M O _{t j} WJ w gsj cd 03 E ® -S w ✓—«. | s •I.S .2 m £ R & o r2 -jjtj CE w o l-3 co £ 2? 0-1 £> pqn e?-“ b |

3

s

5 J cd « tSJ ^ Th ^•^23 ^ ^ 2 D Oin '■ d scd i— i 3 P>R Cd N P * » w 'CJ rj V< i— | K *_{0) - N cd} ’c?a> o J ^ 2 ź 3,-2 0 cd sS₀ bb ’bb_w o Ą_C3 £;

o

o *3 N© bJjOl <D 05 & x 2 g s « r2 05_{03 1—1} £ X ZO (M ° 2 bo cd.SR cd i J e«> < “ 2 Jhi—i O <M R CO > <N h> oj O tH bo^ 0) P* cd ^ co <N ^cd 05 +J 3 > «Th cd ^-s I 'S co *ag_{cd 2} R 2 > ub cd r£ co tn CS] cd 05 pq i—i N Jh I—i R> cd +3 co b oi cd oj pq -h <$ X N k> cd n M . J a b ło n o w s k i, W . J a n o w s k i, W a rs z a w a -P u łt u s k 2 0 0 4 .

* * *

Pomiędzy 1921 a 1926 r. w Komitecie Politycznym Rady Ministrów dzia­ łało czynnie około 70 polityków. Skłania to do refleksji na tem at znaczenia kadr w administracji rządowej czy raczej kształtującej się elity władzy Dru­ giej Rzeczypospolitej. Nie ulega wątpliwości, że zwłaszcza na tym szczeblu administracji od motywacji, zdolności do działań wspólnych, sprawności, w ie­ dzy, a także mentalności zależał w istotnym stopniu proces przygotowywania i podejmowania decyzji47. Z drugiej strony należy pamiętać, iż w naukach społecznych jeden z dominujących poglądów głosi, że cechą wyróżniającą elitę władzy jest jej stosunek do władzy państwowej. Członkowie elity kumu­ lują wpływ polityczny i m anipulują nim po to, by przekształcać go w zwierzchnią władzę państwową. W warunkach odradzającej się państwo­ wości polskiej okres pomiędzy listopadem 1918 a majem 1926 r. był szczegól­ nie interesujący z tego punktu widzenia48.

Elita władzy Drugiej Rzeczypospolitej powstawała w miarę zachodzących w kraju przemian, a także wypracowywanych kompromisów politycznych. W grupie tej - której przedstawicieli odnajdujemy w tabeli 2 - znaleźli się przedstawiciele wszystkich zaborów, stronnictw i sił politycznych, wybitni naukowcy, oficerowie byłych armii zaborczych i urzędnicy rządów Rady Re­ gencyjnej. Wydaje się, że można zaryzykować twierdzenie, iż w tym okresie powstająca w dużym stopniu żywiołowo elita władzy była stosunkowo szero­ ka i otwarta dla wszystkich pragnących brać udział w odbudowie i budowie państwowości polskiej. Proces jej wstępnego krystalizowania się zbiegał się z formalnym funkcjonowaniem Komitetu Politycznego Rady Ministrów. W grupie tej zwraca uwagę znaczna liczba działaczy prawicy i centrum. Nie może to dziwić. W tym czasie dysponowali oni największym doświadczeniem i przewagą głosów w Sejmie. Ponadto wielu cieszyło się znaczącym prestiżem społecznym zdobytym w okresie poprzedzającym odzyskanie niepodległości.

Patrząc na lata 1921-1926, dorobek kolejnych gabinetów i wspomagają­ cych je działań Komitetu Politycznego Rady Ministrów, można pokusić się o refleksję, iż w niemałym trudzie poprzez wypracowywane decyzje i podej­ mowane działania wyprowadzały one naród i państwo polskie na europejską arenę życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. To miejsce raz uzy­ skane stało się trwałą zdobyczą Polski i podstawą do ekspansji w kolejnych latach.

47 G. R ydlew ski, op. cit., s. 145 i n.

48 M. J a b ło n o w sk i, W ła d ze D r u g ie j R ze czyp o sp o litej w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 3 9 - u w a g i do tabeli, „M ów ią W ieki” 1988, n r 11, s. 1 2 -1 7 .

K om itet Polityczny Rady M inistrów w latach 1921-1926. 3 0 3

SUMMARY

Between 1921 and 1926, the Political Committee of the Council of Ministers comprised around 70 active politicians. The above prompts reflection about the significance of personnel in government administration and the emergence of the ruling elite of the Second Republic of Poland. This elite was shaped as changes took place in the country and attempts were made to reach a political compromise. This group, whose members are presented in list No. 2, comprised the representatives of all annexing countries, political parties and alliances, outstanding scientists, officers of the former occupants’ armies and Regency Council officials. It could be postulated that in the discussed period, the ruling elite took shape rather impulsively, its members represented various communities and they remained open to all those who were willing to contribute to the reconstruction and establishment of the Polish nation. The elite’s initial establishment coincided with the formal operations of the Political Committee of the Council of Ministers. There was a predominance of right- wing and centre politicians in this group. This should not come as a surprise because those political formations had the most extensive experience and a parliamentary majority. Many of those politicians enjoyed great social prestige that had been ga­ ined in the pre-independence period.

An overview of the successive cabinets’ achievements scored with the support of the Political Committee of the Council of Ministers leads to the conclusion that through their efforts, decision-making ability and policies, the political elites were able to reintroduce Poland to the international political, economic and cultural are­ na. They secured a permanent place for Poland on the global map, paving way to its expansion in the following years.