Pomniki czasu cesarstwa : wybrane tematy z terenu Prus Wschodnich i Zachodnich

C z a s y N o w o ż y t n e ,

B o g u sła w M a n s fe ld (Toruń)

Pomniki czasu cesarstwa.

Wybrane tematy z terenu Prus Wschodnich i Zachodnich

Wir wollen sein ein einig Volk Fryderyk Schiller

W iek X IX je st postrzegany rów nież jak o w iek pom ników. I takim był w Europie a także w A m eryce, choć nie w szędzie w rów nym stopniu. N a ilość i charakter pom ników m iały w pływ różne tradycje historyczne, w zględy ideowe i potrzeby polityczne, w reszcie nieostatnie tu przecież m ożliwości finansowe. Z pew ­ nością najw ięcej staw iano ich na placach, ulicach czy w m iejskich parkach w państw ach rozw ijających się najlepiej pod w zględem gospodarczym , najsprawniej organizujących swoje struktury ustrojowe i najdobitniej m anifestujących swoje pro­ gram y ideowe. Sergiusz M ichalski pisze, że od 1870 do 1910 roku nastąpił w Paryżu w ręcz law inow y „przyrost” pom ników, który ostatecznie załam ał się z w ybuchem W ielkiej Wojny, nie osiągając ju ż nigdy potem poprzedniej skali. Jest rzeczą znam ienną, że zjaw isko to m iało m iejsce głównie w stolicach. Inaczej w N iem czech, gdzie m onum entalne form y o szczególnym znaczeniu ideowym w zno­ szono również na prowincji, np. pomnik H ennanna w Lesie Teutoburskim (od 1838), lub Germ anii w N iederw ald nad Renem (1871-1883), niedaleko M oguncji, w m iej­ scach, w których niezakłócona rozw ojem cyw ilizacji daw ność m ogła stanow ić narodow ą w artość dla w szystkich. N ie m ożna bow iem było budow ać nowej R ze­ szy bez w yraźnego, a przy tym przyspieszonego określenia własnej tożsam ości, co w przypadku w ielow iekow ego podziału m iędzy kilkadziesiąt państw i państew ek nie było z pew nością łatwe. W sytuacji „spóźnionego narodu”, rosło znaczenie podniesionego przez ośw ieceniow y deizm „początku”, zanurzonego w nieokreślo­ ności czasu, w którym dzieła Tacyta sąsiadow ały z pieśniam i N ibelungów czy Eddy. D alszym ciągiem tej filozofii narodow ych dziejów będzie w niesiony przez rom antyzm m otyw niem ieckiej pracy, podnoszony zw łaszcza za cesarstw a. Pole

dla niej na w schodzie w ykreślał m iecz krzyżaków, którzy niczym bogow ie Eddy m ieli zm agać się z m ieszkającym i tam olbrzym am i zła. To w dużym stopniu roz­ w iązyw ało problem katolickiego zakonu w historii protestanckiego państw a. I w ten sposób nauka i sztuka kreow ały czas i przestrzeń, w których w szyscy m ogli się spotkać w dążeniu do owego jednego narodu, A rchetypem dla niego m iał być przedstaw iony przez Schillera w „Pieśni o dzw onie” (1799) archaizow any obraz późnośredniow iecznego społeczeństw a żyjącego w szczęśliwej harm onii, tw orzo­ nej w trudzie rozum nej choć ciężkiej pracy.

U roczystości zw iązane z odsłanianiem pomników, w w ażniejszych przypad­ kach z udziałem cesarza, były poprzedzane wielkim i pochodami lub zgrom adzenia­ mi z udziałem przedstaw icieli poszczególnych stanów i zaw odów oraz w ojska, de­ m onstrującego gotow ość poniesienia najwyższej ofiary w walce o zapew nienie im bezpiecznego życia i pracy. Jest przy tym rzeczą znam ienną, że odsłonięcie m onu­ m entu nie było ostatnim aktem takich uroczystości, ale następujące po nim rozda­ nie aw ansów i odznaczeń osobom w yróżniającym się w pracy dla państw a, zajm u­ jącym kierow nicze stanow iska w adm inistracji, instytucjach gospodarczych i w przem yśle. Tak było np. przy odsłanianiu pom nika W ilhelm a I w G dańsku. Praca więc też stanow iła istotny m otyw w ikonografii pomników, nieprzypadkow o posłu­ gujących się niekiedy form ą architektoniczną, ja k choćby katedra w K olonii czy zam ek w M alborku; traktow ana nie jak o w ezw anie, ale jako odw ieczny sposób tw orzenia historii. Ten historyzm pracy, podobnie jak historyzm oręża, odw ołujący się do najw ażniejszych w ydarzeń z dziejów obu w schodnich prow incji Prus był, zgodnie z przekonaniem Schillera, szukaniem utraconego ideału, bez którego nie m a przyszłości. Te dwa historyzm y składały się na praw dę o zasadniczym znacze­ niu dla tożsam ości narodu, która zanim zw izualizow ała się w pom nikach, dała o sobie znać w czynach w ielkich ludzi. Prusy Hohenzollernów, cesarzy nowej R ze­ szy, przedstaw iały pom niki W ilhelm a I. Pom niki B ism arcka uw ieczniały je g o rolę w dziele jednoczenia N iem iec, w ieńczącego w ielow iekow e budow anie narodu i państwa. Jego postać na pom nikach nosiła w ięc zgodnie z ów czesnym i tendencja­ mi artystycznym i różne kostiumy, od średniow iecznych po w spółczesne, od h ero­ icznych po kam eralne, była rzeźbiona lub sym bolizow ana wieżą, z której ja k z w y­ niesionych na szczyty gór tronów germ ańskich bogów m ożna było w yobrazić so­ bie panow anie nad krajem historii pospołu ze w spółczesnością.

W szczególnych przypadkach pom niki otrzym yw ały nazw ę pom ników na­ rodow ych (N ationaldenkm al), usystem atyzow anych w 1934 roku przez H uberta Schrade i zinterpretow anych pod w zględem prezentow anych idei przez Thom asa N ipperdeya w 1968 roku. N a terenie Prus Z achodnich i W schodnich był tylko jed en tego rodzaju m onum ent w M em el/K łajpedzie. M iały one znaczenie niejako sakralne, podczas gdy pozostałe, które gęstą siecią pokryły obie te prow incje, p eł­ niły podobnie, ja k na terenie całej Rzeszy, rolę edukacyjną, pozw alającą nazw ać je tutaj pom nikam i form acyjnym i (B ildungsdenkm al). Pisząc o nich w arto przypo­

m nieć zdanie Ferdynanda G regoroviusa: „R zeźby są pom nikam i zasad kulturo­ wych, zm ysłow ym przedstaw ieniem w ew nętrznego jestestw a, tych żyw ych idei, które w ładały każdym czasem ” .

Mosty kolejowo-drogowe przez Wisłę i Nogat

Prusy Zachodnie

Johann P. Eckerm ann zanotow ał pod datą 3 m aja 1827 roku rozm ow ę z G oethem , w której ten tłum aczy w ysoki poziom życia intelektualnego Paryża sku­ pieniem tam najw ybitniejszych um ysłów w państw ie. W przeciw ieństw ie do N ie­ miec, gdzie dochodzenie do w iedzy jest mozolne, ponieważ wybitne um ysły żyją w rozproszeniu. - „Jeden siedzi w W iedniu, - m ów ił autor „Fausta” - drugi w B erli­ nie, inny w K rólew cu, jeszcze inny w B onn czy w D üsseldorfie, w szyscy oddaleni od siebie o pięćdziesiąt czy sto m il, tak że osobiste kontakty i bezpośrednia w ym ia­ na m yśli n ależą do rzadkości” . A tym czasem dzień rozm ow y z baw iącym przejaz­ dem w W eim arze A leksandrem von H um boldtem dał mu, ja k tw ierdził, więcej niż sam m ógłby osiągnąć w ciągu w ielu naw et lat! Ale sposób na to okazał się być inny niż m ógł się tego G oethe spodziewać. Oto trzy lata po jeg o śm ierci pow stał w 1835 roku pierw szy niem iecki odcinek kolei żelaznej m iędzy N orym bergą a Furth. Liczył on zaledw ie 6 km, podczas gdy w Belgii zbudowano ju ż tor długości 20 km, we Francji 141, a w W ielkiej B rytanii naw et 544 kilometrów. Jednak tem po budo­ wy dalszych było ogrom ne; do połow y wieku na terenie Zw iązku Celnego, skupia­ jącego w ów czas 28 z 39 państw niem ieckich, sieć połączeń liczyła ju ż 5000 km,

czyli ponad dw a razy tyle co we Francji. M iało to podstaw ow e znaczenie dla ro z­ w oju oraz integracji gospodarczej, sprzyjało rów nież w ym ianie inform acji służą­ cych nauce, kulturze i sztuce, niekoniecznie poprzez osobiste kontakty, choć i te staw ały się w ten sposób coraz łatw iejsze. Tak więc w ynalazek kolei i tak n ie­ zbędnego dla jej funkcjonow ania telegrafu zaczęto w krótce postrzegać jak o osią­ gnięcia najw ażniejsze dla przyszłości.

T rzydzieści lat po zapisanej przez Eckerm anna rozm ow ie z G oethem ukoń ­ czono je sie n ią 1857 roku budow ę m ostów kolejow ych przez W isłę pod Tczewem i przez N ogat pod M alborkiem . W raz ze skróceniem czasu przejazdu z B erlina do K rólew ca, zbliżono do siebie po prostu Zachód ze W schodem . Ale zw ielokrotnia­ nie w ym iany ludzi i towarów, sprzyjało przede w szystkim łączeniu państw nie­ m ieckich pod auspicjam i Prus. Dokonyw ało się to głów nie w ram ach w spom nia­ nego Z w iązku C elnego, utw orzonego w 1834 roku. M iarą jego prężności było p o ­ trojenie w latach 1850-1857 zasobów kapitałow ych, w dużym stopniu w łaśnie na skutek rozbudow y sieci kolejow ej. Korzystali z niej również robotnicy, w poszuki­ w aniu pracy odjeżdżający nieraz daleko od stron rodzinnych. Pozostaw ało to nie bez w pływ u na ich m entalność, tracącą na lokalnych, ukształtow anych przez tra­ dycję przyzw yczajeniach, ale otw ierającą się zarazem na nowe w zorce i treści.

W schodniopruski pisarz Louis Passarge w budow ie w spom nianych m ostów w i­ dział przejaw tej samej potęgi człowieka, która powodowała twórcam i piram id czy odkryw cam i A m eryki. Teraz do listy tych dzieł Prusy dopisyw ały swoje, ale zgod­ nie z rom antyczną historiozofią m usiały one przede wszystkim legitym ow ać się w łasną tradycją, za której początek uznano zasługi Zakonu N iem ieckiego w kolo­ nizacji W schodu.

Projektantem m ostów na Wiśle i N ogacie był w ielki konstruktor inż. Carl Lentze (1 801-1883). Stw orzył on tu dwie now oczesne konstrukcje stalow e, które w edług H artm uta B oockm anna m iały w zorow ać się na angielskim m oście „Bri- tannia” . Ta w iększa, spinająca brzegi Wisły, posadow iona na pięciu filarach, m iała długość 785,28 m (całość z przyczółkam i sięgała 837 m). Podróżujący m ogli ten najdłuższy m ost w Europie, architektonicznie ukształtow any przez Friedricha A. Stulera, podziw iać z okien specjalnej sali widokowej dworca w Tczewie, która cała z „żelaza i kryształu” jaw iła się młodej D eotym ie w 1858 roku „jak przejrzystość m yśli ujęta w moc czynu” . W idziano stam tąd rozpięte m iędzy siedm iom a param i w ież kratow nicow e pudło, z torem kolejow ym biegnącym m iędzy jezdniam i, któ­ rym na zew nątrz tow arzyszyły w ąskie chodniki dla pieszych.

W ieże zbliżały to dzieło techniki do architektury, której nadano charakter średniow ieczny; m osty dzięki tem u nabierały cech artystycznych, bez których zgodnie z rom antyczną filozofią pozostałyby rodzajem układu niepełnego. Cechy te były rów nież punktem w yjścia do sym bolizacji, która m osty te przekształcała w pom nik. Zadanie to przypadło rzeźbie, wprow adzonej do bram w jazdow ych, natu­ ralnie nie dla dekoracji a w celu unaocznienia ideowych znaczeń podlegających owej sym bolizacji. A lbert H ofm ann zw racał jed n ak uwagę, że m osty w roli p o ­ m ników należały do rzadkości, choć szeroko znane były takie przypadki, ja k w Paryżu Pont d ’Jena (1806-1813), czy Pont de 1’A lm a (1856), pierw szy up am ięt­ niający bitw ę pod Jeną, drugi w ojnę krym ską. Tutaj źródło inspiracji leżało bliżej, bo w B erlinie, gdzie najstarszym takim przykładem , ja k pisze H ofm ann był Lange, albo K urfursten Briicke (1692), zbudowany przez Elektora Fryderyka III dla uczcze­ nia jeg o ojca W ielkiego Elektora Fryderyka W ilhelm a, tw órcy podstaw państw a pruskiego. M osty przez W isłę i N ogat głosiły chw ałę trwającej od średniow iecza - na co w skazyw ał ich kostium stylistyczny - niem ieckiej pracy, która teraz broniła odwiecznych więzów między Zachodem i Wschodem, jak wówczas krzyżacki miecz. Albo ja k H eim dall, syn Odyna, bóg jasności strzegący tęczow ego m ostu B ilrost, gdyby odwołać się do bohaterów Eddy, tej Biblii wilhelm ińskiego nordyzm u z koń­ ca X IX wieku. M ożna też powiedzieć, że sym boliczne potraktow anie m ostów było zbieżne z zasadam i, jakim i kierow ano się przy restauracji zam ku w M alborku, mającej św iadczyć, że w spółczesność dąży do przyszłości w oparciu o dokonania przeszłości, które j ą zarazem legitym ują. W tej sytuacji odrębność musi ustąpić ciągłości, oryginalność fragm entów w ym ow ie całości. M osty na W iśle i N ogacie sw oją techniczną w ielkością uspraw iedliw iały więc odw ołanie się do cyw ilizacyj­

nego dzieła krzyżaków, podobnie ja k restauracja M alborka w znosiła pom nik refor­ m atorskim rządom Theodora von Schöna w Prusach Zachodnich, a następnie W schodnich.

Tak pom yślany program ideowy podkreślały sceny na bram ach m ostowych. N a bram ie od strony Tczewa um ieszczono re lie f przedstaw iający aktualnie p an u­ jącego Fryderyka W ilhelma IV z rodziną wśród budowniczych, inżynierów i robot­ ników (był tam rów nież fotograf!), od strony przeciwnej zaś w yobrażono scenę zhołdow ania litew skiego księcia K iejstuta przez w ielkiego m istrza W inryka von K niprode. N atom iast na bram ach m ostu na N ogacie ukazano w ielkiego m istrza H erm ana von Salza, pierw szego kolonizatora obszarów położonych na w schód od Wisły, oraz ostatniego w ielkiego m istrza Zakonu i pierw szego księcia Prus A l­ brechta von Hohenzollern. D opełnieniem tej ikonografii m ostów był sam zam ek w M alborku, przy którym prow adzone prace były zarazem alegorią Prus, w znoszą­ cych się na coraz w yższe szczeble organizacji państwa.

W ystrój rzeźbiarski m ostu kolej ow o-drogow ego przez W isłę w Toruniu był ostatnim słow em w ikonografii dekoracji obu poprzednich. B udow any w raz z ce­ sarstw em w latach 1870-1873, potw ierdzał dłutem artystów spełnienie dążenia Prus do przyw ództw a w N iem czech. M ając tym razem w tle m iasto, od którego założenia rozpoczęła się niem iecka ekspansja na W schód, postanow iono dekora­ cją rzeźbiarską połączyć niejako oba brzegi czasu, tam ten, trzynastow ieczny, z w spółczesnym . N a bram ie od strony Torunia um ieszczono dwa posągi - m istrza krajow ego H erm ana von Balka, który założył m iasto w 1231 roku, oraz w ielkiego m istrza H erm ana von Salza, najbardziej zasłużonego dla budow y państw a krzy­ żackiego. Tow arzyszyły im stosowne płaskorzeźby. N atom iast na bram ie zachod­ niej w yobrażono scenę zajęcia Torunia w 1793 roku przez Prusaków z posągiem F ryderyka W ielkiego, dzięki którem u Prusy w eszły w posiadanie ziem utraconych w XV w ieku przez Zakon N iem iecki na rzecz Polski. N aprzeciw niego um iesz­ czono posąg pierw szego cesarza W ilhelm a I, zw anego rów nież W ielkim . Jego do­ pełnieniem była scena ukazująca owoce cyw ilizacyjnego i kulturalnego postępu (w tym lokom otyw ę i telegraf), analogiczne do tych, jakie Prusy zaw dzięczały w śre­ dniow ieczu N iem com . Idąc za tą m yślą m ożna by pow iedzieć, że teraz, tw orząc now e cesarstw o, P rasy spłacały swój dług pierw szem u cesarstwu.

A utoram i w ystroju rzeźbiarskiego tych trzech m ostów byli cenieni artyści berlińscy. Dwa pierw sze zdobili Gustav Blaser (1813-1874) i Herm an Schievelbe- in (1817-1867), autorzy znanych pom ników, pozostający w kręgu oddziaływ ania szkoły Raucha. Do pracy przy toruńskim zostali zatrudnieni uczniow ie Schievelbe- ina - głów nie R udolf Schw enitz (1839-1896) i Otto G reyer (1843-1914), przeno­ szący ju ż realizm form y nad idealizm m otywu, inaczej niż ich m istrz, szukający jeszcze m iędzy nimi równow agi.

Schiller

Toruń »v Prusach Zachodnich

A lbert Emil K irchner (1815-1885), znany m alarz architektury i krajobrazu, honorow y członek A kadem ii Sztuk Pięknych w M onachium , w ykonując akw arelą widoki m iejscow ości położonych wzdłuż baw arskich linii kolejowych, połączył ro­ m antyczną w izję gór z now oczesnym i dokonaniam i człowieka. A rtysta ten znalazł się rów nież w śród ilustratorów okazałego tom u pt. Schillers G edichte, w ydanego w Stuttgarcie z okazji przypadającej w 1859 roku setnej rocznicy urodzin wielkiego poety. I nie m a w tym nic dziwnego, poniew aż oba tem aty m ożna uznać za najw aż­ niejsze w ikonografii ukazującej form ow anie się w okół Prus jednego państw a nie­ m ieckiego. Koleje były wyrazem materialnej strony tego procesu, jubileusz Schille- rowski zaś był m anifestacją jeg o charakteru ideowego, przede w szystkim kształto­ w anego przez środow iska liberalne. - „Podczas obchodów stulecia urodzin F ryde­ ryka Schillera 10 listopada 1859 roku - pisze Hagen Schulze - fala narodow ego entuzjazm u osiągnęła punkt kulm inacyjny na całym terytorium niem ieckojęzycz­ nym ”. A w ięc objęła rów nież państw a niechętne postępującej centralizacji, na któ­ rą w niedalekiej przyszłości i tak będą m usiały przystać. Przyczyni się do tego rów nież pow stały w tym sam ym Schillerow skim roku w K oburgu Zw iązek N ie­ m iecki. Luksusow a opraw a w spom nianego w ydaw nictw a jubileuszow ego m oże być jeszcze dziś jednym z w ym ow nych św iadectw entuzjazm u, ja k i tow arzyszył dążeniu do jednego państw a, które w niedługim czasie przyjm ie postać cesarstw a.

Tw órczość Schillera w 2 połow ie X IX w ieku aż po okres neorom antyzm u odpowiadała politycznym oraz ideowym potrzebom większości społeczeństwa, które podobnie ja k autor „Zbójców ” odrzucało radykalizm rewolucji. Schiller nie godził się na upośledzenie m ieszczaństw a przez szlachtę, degenerującą się na skutek archaicznych przywilejów, w idząc w yjście w podnoszeniu w artości jednostki. R adykałow ie w idzieli w tym ucieczkę w idealizm , dla realistów by ła to naturalna droga do celu, który tylko z pozoru leżał poza zasięgiem m ożliwości. Było na niej z każdym rokiem coraz tłum niej, rów nież dzięki artystom i poetom , dla których łą­ czenie realizm u z idealizm em miało tradycję sięgającą XVIII wieku, kiedy Schiller w „Listach o estetycznym w ychow aniu człow ieka” (1795) głosił podjęty przez rom antyzm apel o sztukę służącą w ychow aniu narodu. C esarstw o uczyniło z niej fundam ent edukacji artystycznej, dając się jednak w krótce zbyt daleko ponieść volkistow skiem u nacjonalizmowi, który w końcu w ykopał mu grób, ja k lem ury sta­ rem u Faustow i, oślepionem u przez oddaloną przezeń Troskę. W takim też kontek­ ście zobaczył Schillera w stulecie jego śm ierci (1905) Franz M ehring, ale jego uw agi krytyczne pozostały odosobnione. O rganizow ane z tej okazji uroczystości, podobnie ja k rychłe obchody stopięćdziesiątej rocznicy urodzin w ielkiego poety (1909), odbyw ały się w atm osferze państw ow ego tryum falizm u.

W wydanej w B erlinie na tę pierw szą okazję broszurze instruktażow ej pt. Festspiel zur Schiller-Feier, zam ieszczono w drugiej części stosow ną sztukę dra­ m aturga Paula Rischa - „U nter der Schiller-Linde”. Pod tą tytułow ą lipą, drze­ wem od osiem nastowiecznego sentymentalizmu niezmiernie łubianym przez N iem ­ ców jak o sym bol czułej w ierności, odbywa się dyskurs obyw atelski m iędzy w iej­ skim kow alem , studentem z Jeny (Schiller w ykładał tam historię), artystą i żołnie­ rzem. Jest rzeczą ciekaw ą, że odbyte w tym samym 1905 roku w Toruniu uroczy­ stości stulecia śm ierci poety, zdaw ały się do tej broszury naw iązyw ać. Otóż głów ­ nym punktem ich program u było posadzenie lipy-pom nika na w ytyczonym na tę okazję placyku, położonym na końcu parku miejskiego, w pobliżu letniej restauracji i muszli koncertowej. W cześniej ulicami m iasta przeciągnął barw ny pochód, złożo­ ny z poprzedzanych oddziałam i w ojska grup reprezentujących szkolnictw o, w y­ tw órczość, handel. Sym bolizow ały je odpow iednio udekorow ane w ozy z żywymi obrazam i; pracow nicy fabryki m aszyn D rew itza przygotow ali scenę obrazującą p opularną „Pieśń o dzw onie” Schillera (1797). Opatrzono j ą cytatam i, prócz tego o konieczności bycia jednym narodem , był też pochodzący z tej pieśni fragm ent, m ów iący o w artości pracy

-K ról się szczyci swoim tronem A nas chw ała z p ra c y czeka.

„Pieśń o dzw onie” m ów iła o konieczności poddania się rządom „m istrza”, bez których każda w spólnota zamieni się prędzej czy później w nieokiełznany ży­ wioł. Ale m uszą z n ią współdziałać ludzie świadomi swoich obowiązków. Bez tego m ożna co praw da odlać ów dzwon, ale nie dźw ignie się go na taką wysokość, na której

-P o kó j i radość zadzw oni.

Przesłanie tego utworu ekstrapolow ano na czasy w spółczesne, ale, jak się zdaje, o charakterze m iejsca upam iętniającego Schillera w parku toruńskim więcej m ów ił inny jeg o poem at - „Przechadzka” (1795). Sądzić tak pozw ala w ybranie w Toruniu na głów ny jeg o akcent znaczeniow y m armurowej ławy, ozdobionej nadto m edalionem z portretem poety. B yła to forma pom nikow a sięgająca genezą an­ tycznych sarkofagów przy Via dei Sepolcri w Pompei. Od czasów rom antyzm u ustaw iana w parkach dla pouczającej refleksji nad historią i naturą (także w Pol­ sce, o czym świadczy przykład z Opinogóry, 1832), głównie w zw iązku z pam ięcią o artystach i poetach, na terenie chyba całej Europy (piękne takie dzieło M ichaiła W rubla w sławnym ongiś z życia literackiego i artystycznego Abram cewie, jest jak się zdaje przykładem z najdalszego jej wschodu). Popularność tej formy na przeło­ m ie X IX i XX w ieku w N iem czech, była rów nież w yrazem pow rotu rzeźby do tem atyki antropologicznej po w yczerpaniu się wilhelm ińskiego neobaroku, na co zw rócił uw agę H enning Müller.

Schiller miał zwyczaj przenoszenia swoich filozoficznych przemyśleń na grunt literacki. W ynikało to zresztą z politycznych i społecznych celów, jak ie stawiał

sztuce. Tak też je st z „Przechadzką” , podobnie ja k z późniejszą „P ieśnią o dzw o­ nie”, która w ykłada idącą od R ousseau ideę zw iązku natury z historią. M a on charakter w łaściw ie dualistyczny; kolebką szczęśliwego bytow ania człow ieka jest natura, historia zaś toczy się w m ieście, znajdując regulam in w praw ic, którego przestrzeganie daje dobrobyt, zw ieńczony kulturą, nauką i sztuką. Ale rosnące wraz z nim i szczęście obywateli w yzw ala nieraz bezrozum ne w ołanie o w olność, które pow oduje, że

-Z nika z słów praw da, z życia ostateczność i wiara, K łam ie naw et przysięg a , obłudy poczw ara.

W ów czas zrew oltow any nikczem nością w ładzy i w łasnym upokorzeniem lud

-w zem ście ś-w iat zaleje -wrzącym kr-w i potokiem .

K irchner ilustrując ten poem at dla jubileuszow ego „Schillers G edichte” za­ trzym ał spacerującego poetę nad rwącym potokiem , w śród skalistych gór, odno­ sząc się do rom antycznej konwencji przedstaw iania krajobrazu, obecnej zresztą w tekście

-Tu, rw ąc ska ły i drzewa, p o to k niew strzym any Z hukiem strasznym spienion e toczy sw e bałwany.

Ja k tu dziko, sam otnie!

K onw encji tej odpow iadał też niespokojny duch połow y wieku. Toruńska ława została natom iast ustaw iona niedaleko Wisły, niespiesznie toczącej swe ure­ gulow ane w ody w zdłuż rozległych łąk porośniętych tu i ów dzie lasem łęgow ym . Nastrój zw iązany z takim krajobrazem odpow iadał czasom stabilizacji, w jakich zdaw ało się pozostaw ać cesarstwo, m ające być ojczyzną apolitycznych N iem ­ ców, przedkładających „paternalistyczny absolutyzm ” nad jałow e spory partii w parlam encie. M iasto z duchowej perspektyw y ław y-pom nika jaw ić się m iało jak o bezpieczne i szczęśliw e, bo wpisane pracą swoich m ieszkańców w harm onijne w spółżycie z naturą.

D zieje się w p o w ta rza n e j fo r m ie obracają: Ty, p rzyrod o! wciąż młoda, w zm iennej wciąż piękności,

Czcisz zbożnie stare p ra w a w całej czystości! (...)

P od tym sam ym błękitem , na je d n e j zieleni Z odległym i są zgodn e bliskie pokolenia,

A słońce H om erow e i was opromienia!

W ten sposób za Goethem m ożna było pow iedzieć, że rzeczyw istość o d d a­ liła się tak, aby m ożna było zrozum ieć, że jej praw da je st rów nież praw dą w spó ł­ czesnych. Przekonaniem takim kierow ało się tzw. B ildungsbiirgertum , propagują­ ce na przełom ie XIX i XX wieku olimpijski dystans wobec życia. Sprzyjało to owej pożądanej przez cesarstw o apolityczności.

Bismarck

Starogard kolo Chełmna w Prusach Zachodnich

W nieistniejącym od 1945 roku Donndorf-M useum w W eimarze z obu stron m odelu pom nika Schillera dla Stuttgartu stały figury Lutra i B ism arcka. Jorg Ga- m er uw ażał takie zestaw ienie rzeźb A dolfa von Donndorfa (1835-1916), wziętego autora pom ników , za sym ptom atyczne. - „Schiller i B ism arck - w olność m yśli i uw olnienie od k le ry k a liz m u -n a stę p u ją po L u trz e -n a p is a ł. - N astępstw o bojow ­ ników o w olność pozw ala rozszerzyć niem iecką historię do H erm ana Cheruska. To na skutek nauczania szkolnego strywializowane rozumienie historii kształtuje jej pojm ow anie u św iatłego m ieszczaństw a poprzez postacie w ielkich m ężów ojczy­ zny, co m usi znaleźć ślad w pom nikach, które zostaną w zniesione ku ich czci” . Sekularyzacja treści w chodziła nieuchronnie w kolizję z tradycyjnie pojm ow aną formą, która m imo przestrzeganych odniesień do przeszłości, ulegała jed n ak także realistycznej banalizacji. Było to naturalnie zjaw isko europejskie, ale u N iem ców uczulonych od Lessinga na „syndrom Laokoona” , nie m ogło nie rozbudzić rychło na ten tem at żywej dyskusji, odnaw iającej się jeszcze długo potem . R ozw ijaniu ikonografii sprzyjała rów nież zm ienność postaw ideowych czy politycznych p o ­ szczególnych bohaterów. Tak było z pew nością również w przypadku w ielkiego kanclerza. Christian von Krockow napisał w jego monografii, że „pom niki niewiele lub nic nie m ów ią o rzeczyw istym B ism arcku”. W przeciwieństwem do nich był on bow iem po stacią niejednoznaczną. - „B ism arck - w edług von K rockow a - był najw ybitniejszym konserw atyw nym m ężem stanu oraz rzeczyw istym rew olucjoni­ stą dziew iętnastego wieku, był niem ieckim geniuszem, który stworzył nasze pierw ­ sze państw o narodow e, a następnie dbał o ubezpieczenie pokoju. Z arazem kre­ ow ał jed n ak w rogów i zaszczepiał w izerunki wroga; stw orzył tym sam ym w zo­ rzec, który oddziaływ ał katastrofalnie” . To ostatnie okaże się dopiero w przyszło­ ści, w spółcześni zdaw ali się w idzieć w nim tylko Schillerowskiego bohatera, który nie tracąc z oczu racji nadrzędnych potrafił wreszcie odnieść w ym ierny sukces. Jaw ił się w ięc jak o połączenie rom antyka z realistą, personifikując w ten sposób te dwie cechy niem ieckiej tożsam ości, tak bliskie dzięki literaturze i sztuce od czasów „burzy i naporu” . Tylko w takim uogólnieniu postać B ism arcka m ogła przekształ­ cić się w oczekiw any przez m asy mit, tryw ializujący praw dę historyczną, ale pożą­ dany przez rzeźbiarza, dyktował on bowiem cechy, dzięki którym pom nik m ógł być łatw o czytelny. Ale i tak m iał on kilka postaci, w spieranych nadto przez jeszcze w iększą ilość różnego rodzaju atrybutów, stosow anych w zależności od roli, w której w ystępow ał ten opiew any przez popularną pieśń „des deutschen Reiches B aum eister” . Volker Plagem ann w ylicza ich kilkadziesiąt, które m ożna odnieść do kilkuset pom ników , w znoszonych rów nież w w iększych skupiskach N iem ców na całym świecie.

„B ism arck” stw orzony przez von Donndorfa trzym ał w ręku akt proklam a­ cji cesarstw a. Przedstaw iony w postaci stojącej należał tym sam ym do najw cze­ śniejszego typu, który miał charakter statuaryczny, natom iast najpóźniejszy, po­ w stały po śm ierci księcia w 1898 roku, przybierze form ę architektoniczną. Będzie to przede w szystkim w yłoniona w w yniku konkursu ogłoszonego w tym sam ym jeszcze roku przez zw iązki studentów budow la z głazów cyklopich z płonącym ogniem na szczycie, w znoszona na w zgórzach, ew okująca czasy Sasów i N orm a­ nów, uznaw ane za sw oistą prefigurację II Rzeszy. Form a architektoniczna odnosi się także do m onum entów w ieżow ych, stosow anych dla tego celu po 1890 roku, a po śm ierci kanclerza różnicujących się nadto na kolum ny (B ism arck-Säule) i tzw. w artow nie (Bism arck-W arte). M otyw wolnostojącej w ieży w yw odzi się z osiem ­ nastow iecznej fascynacji naturą i jako taki przybrał kształt budow li w idokow ej. Jego geneza tkwi w Anglii, ale w krótce rozpow szechnił się rów nież na kontynen­ cie, zyskując szczególną popularność w N iem czech, w okresie rom antyzm u i po­ nownie około 1900 roku. Już w Anglii, obok wież tylko w idokow ych („prospect tow ers”), w znoszono takie, które m iały określony adres, prow adzący do zw ycię­ skich królów i wodzów, pól bitewnych, ale także poetów i filozofów, czy po prostu m iłośników literatury i sztuki. W przypadku tych ostatnich podobną rolę pełniły ich groby, um ieszczane za przykładem pierw szego grobu R ousseau w obrębie w ła­ snych posiadłości, czyli w m iejscach, gdzie były lokowane rów nież wieże. W XIX w ieku w ieże przenoszono do m iejsc dostępnych dla w szystkich i tam też, nadal jednak w śród natury, w ystąpiły w związku z kultem Bismarcka. B yły to w ięc m iej­

sca, w których m ożna było jak sto lat w cześniej kontem plow ać relacje m iędzy naturą i historią, tym łatw iej, że w ybierano je w m iarę m ożności na w zgórzach. W ieżom, ja k w osiem nastow iecznej A nglii, nadaw ano kostium średniow ieczny, zdejm ow any z zam ków lub baszt m iejskich, a sam B ism arck zam ieniał się w m o­ num entalnego R olanda w spartego na trzym anym oburącz m ieczu, ja k np. w H am ­ burgu (H. Lederer, 1902-03; proj. cokołu E. Schandt).

W czesne w ieże-pom niki m iały taki w łaśnie charakter, ponadto były nieraz staw iane nie tylko w korelacji z krajobrazem , ale tam, gdzie były jak ieś ruiny po nieistniejących ju ż grodach, w m iejscach-świadkach po średniowiecznej ekspansji, wyznaczanej zakładaniem i budowaniem miast. Terenem takim były właśnie Prusy Zachodnie i W schodnie, do których kolonizacji droga wiodła w ślad za Krzyżakam i przez Wisłę. R zeka ta urastała więc jak b y do roli Renu W schodu i podobnie jak nad R enem na jej brzegach rów nież staw iano pom niki Bism arcka, choć w edług innego program u. Opierał się on m ianowicie na propagandzie niemieckiej pracy, na której straży stał oręż, przede wszystkim ze względu na zam ieszkującą nadal wzdłuż rzeki ludność polską, żyjącą w spom nieniem czasów Rzeczypospolitej. Ale siła na­ leżała jed n ak do pracy, czego wyrazem były nic tylko zbudow ane m iasta, ale rów ­ nież regulacja samej Wisły, rozpoczęta ju ż w 1832 roku. M ax Hecht, profesor gimnazjum Fryderycjańskiego w Gąbinie (Gumbinnen), poświęcił tej sprawie dłuż­

szy fragm ent swojej krajoznawczej książki pt. Aus derdeutschen O stm ark (1897). - „M iędzy rosyjską a niem iecką W is łą - napisał tam - jest taka różnica, ja k m iędzy surow ym synem natury a człow iekiem w ykształconym ” . N otabene w spom niany pochód w Toruniu z okazji setnej rocznicy śm ierci Schillera otw ierał wóz z pla­ stycznym w yobrażeniem w łaśnie W isły oraz korzyści, jak ie daw ała gospodarce. W tej sytuacji staw iane w zdłuż rzeki wieże-pom niki B ism arcka m ożna by zaliczyć do grupy przedstaw ień kanclerza w roli Rolanda, paladyna doskonałego historii niem ieckiej, ale tutaj także takiego, który ustaw iany przed średniow iecznym i ratu­ szami uosabiał prawo. Teraz chciano je w idzieć naturalnie w tej samej roli, co w Schillerow skiej „Pieśni o dzw onie”. W 1903 roku zbudow ano dwie takie w ie ż e - w Starogrodzie, nieopodal Chełmna (proj. inspektora powiatowego Rambeau), oraz po drugiej stronie rzeki, bliżej jej ujścia - w Swieciu, (proj. R M olier), założonym przez K rzyżaków jakiś czas potem , ja k po w yparciu G ryfitów zbudow ali tam za­ mek, siedzibę komturów. W edług Plagem anna wieże te należały do bardziej w y­ sm ukłego typu, m oże ze w zględu na niski teren, ta ze Starogrodu z jak by m ocniej zaznaczoną bazą w postaci dookolnej dobudówki. M iały one w sobie coś z artyku­ lacji właściw ej raczej kolum nie, której kształt m iał pom nik B ism arcka w Toruniu, sw oją surow ą, pierw otną form ą jakby sygnalizujący początek historycznych od­ niesień zw iązanych z w ieżam i nadw iślańskim i, z których ta w Starogrodzie n aj­ w ażniejsza. Johannes Heise, od 1892 roku konserw ator zabytków w Prusach Z a­ chodnich, w opracow anym przez siebie ich inwentarzu na terenie pow. chełm skie­ go pisał o Starogrodzie, że był „po Toruniu następnym um ocnionym m iejscem , któ­ re niem ieccy rycerze po w ejściu na ziem ię chełm ińską założyli dla obrony kraju i dla ochrony odbudow yw anego C hełm na”. Przypom inał też, że o ów czesnym jego znaczeniu św iadczył fakt przechow yw ania tam przez pew ien czas w relikw ii św. Barbary, co w kontekście ikonografii w ieży-pom nika podkreślało ciągłość chrze­ ścijaństw a w Prusach, które w R eform acji m iało osiągnąć w yższy poziom . Z w ią­ zana z tym propagandow a ostentacja m iała szczególne znaczenie w obec faktu zam ieszkiw ania Pom orza N adw iślańskiego przez znaczną ilość katolików, będą­ cych przy tym w w iększości Polakam i.

W ieże ku czci Bismarcka wznoszono również w Prusach W schodnich. Pierw­ szą z nich ukończono w 1902 roku w O stródzie (Osterode), drugą w roku następ­ nym w Gąbinie (Gumbinnen). Były one już przykładem postępującej m odernizacji; w pierwszej trudno było rozpoznać cechy średniowiecznego pierw ow zoru, zw łasz­ cza w cokołow ej dobudów ce, druga należała do typu z m ocno w yeksponow aną platform ą w idokow ą, zapoczątkow anego w 1900 roku przez B runo Schm itza w U nna, położonym kilkanaście kilom etrów na w schód od D ortm undu.

Ks. Albrecht von Hohenzollern

Królewiec, stolica Prus Wschodnich

Karl B arth w ykładając w 1946 roku na uniw ersytecie w Bonn podstaw y dogmatyki protestanckiej mówił: „Nie um ieszczono nas na wieży, z której m ożemy dokonyw ać przeglądu w szystkich najrozm aitszych Kościołów, lecz stoim y zw y­ czajnie na ziemi w określonym m ie js c u - i t u je st K ościół, jed en K ościół”. Wieża nie została też uznana jak o forma w łaściw a dla uczczenia Ojca R eform acji w 350. rocznicę jeg o śm ierci (1897), czy 400. rocznicy przybicia 95 tez do drzwi kościoła zam kow ego w W ittenberdze (1917). Być m oże dlatego, że kościół w rozum ieniu Lutra nie m iał być budow aniem drabiny dobrych uczynków w ym uszających zba­ wienie, ale m anifestacją wiary w praw dę przekazaną przez Boga w postaci Sło­ wa. K ościół sytuow ał się więc w istocie swojej w perspektyw ie horyzontalnej, przenikającej się z w ertykalizm em w ykreślonym ofiarą Chrystusa, tw orząc w ten sposób znak Krzyża, najważniejszy widzialny symbol wiary. Dla religijnej ekspozy­ cji Słowa najw łaściw szą przestrzeń stanowił budynek kościoła, stąd też najczęściej chyba pojaw iał się w planach uczczenia jubileuszu Reform acji, jeg o plastycznym zaś odpow iednikiem była Biblia, podstaw ow y atrybut M arcina Lutra, z którym pojawił się w swoim pierw szym malarskim, całopostaciowym wizerunku, w ykona­ nym w 1546 roku przez Łukasza C ranach m łodszego. W dziew iętnastow iecznej rzeźbie zaś takim w zorcow ym w izerunkiem stał się pierw szy pom nik Lutra w przestrzeni otwartej dłuta Johanna G. Schadow a, ustaw iony w 1821 roku w W it­ tenberdze pod żelaznym baldachim em naszkicow anym przez Schinkla. Był to za­ razem , ja k podkreślał Schade, pierw szy w tym wieku pom nik nie-polityka, który jed n ak dla narodu zrobił więcej niż niejeden z m ężów stanu; w ypow iedział posłu­

szeństw o kościołow i pow szechnem u i stanął naprzeciw m ożnym cesarstw a. We w spom nianej „triadzie niem ieckiej” zestawionej z rzeźb von Donndorfa, Luter był rów nież w yobrażony z Księgą, podobny w tym do Bism arcka z Aktem proklam acji cesarstw a w ręku. W ten sposób razem z Schillerem tworzyli oni - jak chciał Gam er - w izualny obraz następujących po sobie sekw encji walki narodu o w o l­ ność polityczną i religijną. Fryderyk W ielki w 1766 roku nazwał Lutra W yzwolicie­ lem Ojczyzny, zasługującym na najbardziej w zniosłe upam iętnienie, staw iając w ten sposób w centrum uwagi problem jego pom nika, nad którym dyskusję rozpocz­ nie na dobre dziesięć lat później Johann G. Herder. W ilhelm W eber om aw iając pom niki Lutra pow stałe w ciągu XIX wieku, dochodzi do wniosku, że żaden z nich nie dorów nał ju ż pow ściągliw em u dziełu Schadowa; po 1870 roku, m imo w łącze­ nia ich do repertuaru im perialnego, przede w szystkim za przyczyną alegorycznej kom pozycji w Worms (dzieło Ernsta R ietschla, ukończone po jeg o śm ierci przez zespół pod kierunkiem Donndorfa, 1858-1868), nie zw racały uw agi niczym , jak tylko “niezobow iązującym i, pustymi gestam i” . Był to w dużej m ierze skutek libe­ ralizacji teologii protestanckiej i postępującej w raz z n ią sekularyzacji społeczeń­

stwa, skłaniającego się coraz bardziej w stroną volkistow skiej w iary germ ańskiej, która m iałaby stać się drugą po Lutrze rew olucją duchową.

Prusy Zachodnie i W schodnie nie były bogate w pom niki O jca R eform acji. Warto tu jed n ak zw rócić uw agę na pom nik Albrechta von Hohenzollerna, ostatnie­ go wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego i pierwszego księcia protestanckich Prus. Z ostał on odsłonięty w 1891 roku w Królewcu. Było to dzieło w ykształconego w B erlinie Johanna F. Reuscha (1843-1906), od 1881 roku pierw szego profesora rzeźby w A kadem ii Sztuk Pięknych w K rólew cu, gdzie w ykonał także pom nik W ilhelm a I (1894) i B ism arcka (1901). Ks. Albrecht z odkrytą głow ą, w stroju z epoki, trzym ał w prawej ręce w ydany w 1525 roku m andat reform acyjny w raz z aktem założenia uniw ersytetu w 1544, w lewej zaś m iecz, sym bolizujący w ładzę w spierającą się na now ym prawie. K siążę z m ieczem był zapew ne kliszą z herbu uniw ersytetu, zaprojektow anego przez pierw szego rektora G eorga Sabinusa, p ro­ fesora poezji i retoryki, zresztą zięcia M elanchtona. Ale m ógł stanow ić także n a­ w iązanie do jednego z w izerunków Lutra, w ykonanego przez Łukasza C ranacha starszego około 1521 roku, na którym jest on przedstaw iony jak o rycerz Jorg (Je­ rzy) z m ieczem . Pod tym im ieniem ukrywał się Ojciec Reformacji po tym, ja k sejm w W ormacji skazał go na banicję; otoczony w ów czas opieką ks. Fryderyka M ą­ drego ukryw ał się na zamku w W artburgu, gdzie przetłum aczył na języ k niem iecki N ow y Testam ent (w ydrukow any w 1522). M iało to decydujący w pływ na rozwój Reformacji, ja k również literatury niemieckiej w ogóle. W łączenie do pom nikow e­ go w izerunku ks. A lbrechta obu aktów, podkreślało także rolę uniw ersytetu w propagow aniu reform acji i kształceniu urzędników dla zsekularyzow anego pań ­ stwa zakonnego, o którego utworzeniu Luter dwukrotnie rozm aw iał z ks. A lbrech­ tem i w iele zrobił, aby mu pom óc w realizacji tego zam iaru. W edług Lutra nie m a różnicy m iędzy ochrzczonymi świeckimi a duchownymi, podobnie nie m oże jej być między w ładzą duchow ną a św iecką choć niezbędne jest ich rozdzielenie aby mogły w łaściw ie pełnić sw oją misję; jed n a m ając zapew niać ład i bezpieczeństw o, druga czuw ać nad kondycją m oralną społeczeństw a. Ustrój cesarstw a m iał opierać się na takiej to zasadzie, mimo sprzeciwu przedstawicieli teologii konfesyjnej, skupio­ nych zw łaszcza w szkole w Erlangen. Podejm ując znow u tem at boskiego pocho­ dzenia w ładzy duchownej teolodzy ci nie tylko odchodzili od tej zasady, ale zbliżali się naw et do katolicyzm u, w sposób naturalny niechętnego liberalnym relacjom m iędzy w iarą a państw em . A ono, od czasów Fryderyka W ilhelm a III, kalw ina panującego nad luterańskimi poddanym i, dążyło właśnie do unii m iędzy obu głów ­ nym w yznaniam i protestanckim i. K oncepcja ideowa pom nika ks. A lbrechta pod­ kreślając jak b y brak istotnej różnicy m iędzy w ładzą św iecką a duchow ną, szła jeszcze dalej, w skazując na w ręcz ponadkonfesyjny stosunek H ohenzollernów do religii głów nie protestanckiej, bow iem katolicyzm w tym kontekście stwarzał p ro ­ blem trudny do rozw iązania. U staw ienie zaś pom nika na tle zam ku zdaw ało się podkreślać, że w tym w zględzie w łaśnie Prusy m ają w R zeszy najlep szą tradycję,

■"1

jeszcze jed en tytuł do bycia w niej prim us inter pares. O takim ustroju dla Europy m arzył G regorovius, honorow y obywatel Rzymu.

Wilhelm I

Gdańsk, stolica Prus Zachodnich

W niedzielę 21 w rześnia 1903 roku o godz. 16. 45 stanął na dw orcu głów ­ nym pociąg, którym przybył do G dańska W ilhelm II na uroczystość odsłonięcia pom nika cesarza W ilhelm a I. Był ja k za każdym pobytem w tym m ieście ubrany w m undur sw ojego przybocznego 1-go pułku huzarów (1. Leibhusaren-R egim ents), stacjonującego w e W rzeszczu w raz z 2. takim , którem u patronow ała od 1910 roku W iktoria Luiza, jeg o jed y n a córka. W pam ięci gdańszczan pułki te pozostały na długo, w charakterystycznych futrzanych czapach ozdobionych trupim i główkam i, które w idniały rów nież na proporczykach lanc. H uzarzy pierw szego pułku, dosia­ dający siwków, m ieli na proporcach główki białe na czarnym tle, huzarzy drugiego, jeżdżący na koniach karych, odw rotnie, czarne na białym . C esarz w tow arzystw ie najwyższych rangą dygnitarzy i wojskowych w barwnym orszaku udał się na świeżo w ytyczony plac przed B ram ą Wyżynną, gdzie w obecności w ładz prow incji i m ia­ sta, a także tłum nie zebranych m ieszkańców, odbyła się cerem onia odsłonięcia pom nika. U roczystości takie organizowano zaw sze w edług starannie przygotow a­ nego scenariusza, poczynając od m ów pow italnych, samej cerem onii odsłonięcia, krótkiej części m uzycznej, po przyjęcia oddzielne dla cesarza i przedstaw icieli spo­ łeczeństw a, którym tow arzyszyły odznaczenia i awanse. A utor pom nika Eugen Boerm el (1858-1932), znany rzeźbiarz berliński urodzony w Królewcu, otrzym ał z tej okazji p atent na profesora. W ilhelm II odbył też rozm ow ę z przedstaw icielam i robotników, co m iało szczególny aspekt polityczny. W ieczorem gdańszczanie z gośćmi m ogli oglądać dzieło B oerm ela przy ośw ietleniu elektrycznym .

W ilhelm II w akcie odsłonięcia podkreślił, że pom nik ten jest w yrazem m iło­ ści do w ielkiego cesarza i do Rzeszy. O dpow iadało to duchow i przem ów ienia p o ­ witalnego, jak ie w ygłosił przew odniczący landtagu: „Prow incja Prus Z achodnich była w niebezpieczeństw ie, jej niem iecki charakter narażony na zatratę, wtedy książę H ohenzollern położył sw oją silną rękę na tę ziem ię niem ieckiej pracy, nie­ m ieckiego ducha przedsiębiorczości i niem ieckiego rycerstw a, przyw racając ob­ szarom położonym u ujścia W isły ich pierw otny rozw ój”. M ów iła o tym w reszcie ikonografia samego pom nika, na którą W ilhelm II m iał decydujący wpływ. N ależał on do typu pom ników konnych (Reiterdenkm al), w przeciw ieństw ie do w iększości pozostałych, m ających charakter statuaryczny, np. w Toruniu, K rólew cu czy w M em el. Św iadczyło to, że tutaj, u ujścia Wisły, chciano nadać m u specjalną rangę. I tak było, poniew aż wzniesiono go j ako hołd Prus Zachodnich, podobnie j ak wcze- śniejsze, nieporów nanie bardziej m onum entalne kom pozycje ustaw ione w Porta W estfalica koło M inden, w yraz w dzięczności W estfalii (1896) i najw iększa ze

w szystkich w D eutsche Eck u zbiegu R enu i M ozeli, jak o dar N adrenii (1897). W yobrażenie W isły zresztą, w postaci w pół leżącej kobiety, um ieszczone z prawej strony cokołu, było jed n ą z głów nych scen alegorycznych pom nika gdańskiego. W tle m iała ona płaskorzeźbione w yobrażenie rzeki z flisakam i, jakb y przedstaw icie­ lami pierw otności W schodu, przeciwstaw ianej cywilizacji Zachodu. M otyw rzeki- m ostu m iędzy obu tymi stronam i świata został powtórzony, ale ju ż w postaci mitu, z drugiej strony cokołu; podobnie ja k W isła spoczyw ał tam Aegir, bóg m orza z Pieśni Eddy, m ający za sobą oddany w reliefie B ałtyk z sylw etkam i niem ieckich okrętów , nb. w łasnoręcznie narysow anych przez W ilhelm a II. Flota cesarska stała na straży Bałtyku, niczym bóg jasności Heimdall, syn dziewięciu dziewic-fal, córek A egira, na straży B ilrostu, tęczow ego m ostu łączącego świat ludzi z podobłocz­ nym królestw em bogów nordyckich. K lam rą spinającą przesłanie obu scen był um ieszczony z tyłu cokołu widok M alborka, według autora opisu pom nika w „Dan- ziger Z eitung” potraktow any jed n ak n ie ja k o ekspozycja siły, ale jak o w ręcz po­ etycko skom ponow any wyraz handlow ych zw iązków N ogatu z Wisłą.

Ponad takim i alegoriam i podryw ający się do galopu koń dźw igał postać W ilhelm a I. P ogrążony w zadum ie cesarz pozostaw ał nieporuszony. W ten sposób rzeźbiarz podkreślił kontrast m iędzy niew zruszoną pow agą racji dynastii, a zm ien­ nością historycznych wyzwań. R acje te głęboko osadzone w przeszłości uzasad­ niały tytuł Prus do przew odzenia N iem com . Podkreślała to ustaw iona przed p osą­ giem krocząca postać B orussii z m ieczem , złożonym na piersi w geście pokoju. O dpow iadało to program ow i innych pom ników cesarskich, przede w szystkim ber­ lińskiego (N ationaldenkm al), gdzie W ilhelm a I na koniu prow adziła dziew czyna, stanow iąca personifikację geniusza pokoju.

W ilhelm II m ów ił w 1897 roku o swoim poprzedniku na tronie podczas u ro ­ czystego przyjęcia w brandenburskim Sejm ie Prow incjonalnym : „O bserw ujem y go ja k stopniow o dojrzew ał od ciężkiego czasu próby do tej chwili, kiedy jak o ju ż dojrzały m ąż, niem al starzec, w ezw any został do pracy, jak latam i przygotow yw ał się do swojego zawodu, hodując w głowie wielkie myśli... M oi panow ie, gdyby ten w ielki m ąż żył w średniow ieczu, uznano by go za świętego, a z w szystkich krajów przybyw aliby pielgrzym i, aby odpraw ić m odły przy jego szczątkach...” . N ie u sta­ w ał w propagow aniu jeg o osoby, przede w szystkim za spraw ą pom ników, których tylko w prow incjach w schodnich Prus wzniesiono niem al 200. Ale robiąc to cesarz m iał też na uw adze obraz dynastii jako zw ieńczenia długiego procesu form ow ania narodu niem ieckiego w jednym państw ie. Początki tego procesu tkw ić m iały w nordyckiej m itologii, której W ilhelm II nadał oryginalną redakcję na przykładzie budow li zam ów ionych do jeg o m yśliw skiej rezydencji w Rom inten, w Prusach W schodnich. Jej w pływ w idoczny był także pom niku gdańskim. Z resztą nazajutrz po cerem onii odsłonięcia udał się pociągiem w łaśnie do Rom inten. „D anziger Z e­ itung” napisała, że zastał tam deszcz, podczas gdy w G dańsku jeszcze przez p e­ w ien czas było słonecznie. Taką pogodę nazyw ano w ów czas K a ise rw etter...

Pomniki poległych żołnierzy

Chojnice w Prusach Zachodnich

George L. M osse w książce pt. G efallen für das Vaterland: nationales H el­ dentum und nam enloses Sterben, interesująco analizuje to zjaw isko tak charakte­ rystyczne od wielkiej rewolucji francuskiej dla tradycji europejskiej, która rozw inę­ ła się na dobre po 1871 roku i w sposób szczególnie intensyw ny w N iem czech. - „M it przeżyć w ojennych - pisze M osse - je s t m item dem okratycznym , w którego centrum znajduje się naród, sym bolizowany przez poległych żołnierzy”. Powstanie i rozwój cesarstw a były ściśle związane z rozbudzeniem i utrwalaniem idei narodu, które nie m ogły się obyć bez ofiary życia, zw łaszcza w wieku nie m ogącym sobie w yobrazić pokoju bez wojny. Już Ewald von Kleist, poeta pierw szej fazy ośw iece­ nia, tw ierdził: „Śm ierć za ojczyznę godna je st wieczystej czci” . Potw ierdzały to ponad sto lat później powszechne w N iem czech pomniki poległych żołnierzy (K rie­ gerdenkm al) i cm entarze (Soldatenfriedhof). Te pierw sze jak starożytne cenotafy pojaw iały się na rynkach czy placach m iejscowości, z których m ężczyźni w yrusza­ li w bezpow rotną drogę na pola bitew. N ieraz nosiły one daty w szystkich trzech pruskich w ojen - 1864, 1866 i 1870, które układały się w stopnie prow adzące N iem ców do stania się narodem z m arzeń Schillera i cesarstw em z dążeń B i­ sm arcka.

Pom niki przybierały formy do których społeczeństw o ju ż zdążyło się przy­ zw yczaić; popularne były wieżow e, ukształtow ane z gotyckich elem entów archi­ tektonicznych, odlew anych najczęściej z żeliwa. O dw oływ ano się rów nież, choć rzadziej, do repertuaru antycznego, stawiając np. figury nagich m łodzieńców , jak ten z oszczepem , w zorow any na D oryforosie Polikleta sprzed uniw ersytetu w M onachium , albo ten unoszący ponad głow ę cudow ny m iecz z m itów germ ań­ skich, ustaw iony przed uniw ersytetem w Bonn. O becność tego m otyw u na tere­ nach pozostających ongiś w sferze oddziaływ ania starożytnego Rzym u, albo zna­ nych z walki z jeg o polityczną ekspansją, jest zrozum iała. Ale też w ybór m iejsca dla takich m onum entów przed uniw ersytetam i w skazuje nie tylko na zam iar trak­ tow ania N iem iec jako spadkobiercy kultury i sztuki antyku, żyw ego w ów czesnym M onachium W ittelsbachów, czy w Prusach Hohenzollernów; zdaje się on być rów ­ nież zachętą do w ychow yw ania m łodzieży na w zór m itycznych herosów, tak bli­ skiego volkistowskiej ideologii.

W tym kontekście m ożna um ieścić także arm aty i działa zdobyte w w ojnie z Francją, które po 1871 roku w ykorzystyw ano w celach kom m em oratyw nych. M osse przyw ołuje w tym kontekście M einholda Lurza, który w obszernym opra­ cowaniu na tem at pom ników żołnierzy (K riegerdenkm äler in Deutschland, H eidel­ berg 1985), porównując zdobyczne działa z „przedindustrialnym ” mieczem, rozw a­ żał zm ieniającą się pod w pływem techniki naturę wojny. M iecz w rękach nagiego m łodzieńca był znakiem bohaterstw a, m ożliw ego tylko w bezpośrednich zm aga­

niach rycerzy/żołnierzy, natom iast ustaw ione na postum encie działo potw ierdzało anonim ow ość współczesnej wojny, na której ginęli żołnierze nieznani. M osse do­ daje, że ekspozycja nowoczesnej broni, podobnie jak stawianie um undurow anych figur je st w yrazem sekularyzacji wojny, stopniowo tracącej w ym iar idealny, coraz bardziej brutalnej i w yniszczającej. Jednak w ówczesnym w ykorzystyw aniu broni w spółczesnej dla celów m em orialnych w idziałbym mimo w szystko utrzym yw anie się tradycji antycznej, poniew aż był to przecież w dalszym ciągu oręż przeciwnika. U początków tej tradycji był zwyczaj składania broni zdobycznej, ja k czynili to Grecy, w skarbcach położonych w okręgach świątynnych, lub R zym ianie w św ią­ tyniach. B yły to trofealne znaki św iadczące o zm aganiach z przeciw nikiem jeżeli nie silniejszym , to lepiej uzbrojonym , bo tylko wtedy można je było uznać za boha­ terskie.

Trofea w postaci broni zdobytej na Francuzach ustawiano, ja k gdzie indziej w trakcie teatralizow anych uroczystości, rów nież na placach m iast w Prusach Zachodnich i W schodnich, w prow incjach wpraw dzie odległych od pól bitew nych 1870 roku, ale dzięki połączeniom kolejowym szybko dostarczających wojnie swoich m ężczyzn. N azw iska poległych um ieszczano na tablicach czy cokołach, ja k np. w C hojnicach, gdzie było ich 49, żołnierzy z m iasta i powiatu, którzy zginęli w roku 1866 i w latach 1870-1871. Kom pozycja kom m em oratyw na składała się tam z postawionej na ośm iobocznym cokole kanelowanej kolum ny z w zbijającym się do lotu z korynckiej głowicy orłem, który był najczęściej w ystępującym obok postaci W iktorii zw ycięskim znakiem cesarstw a (Siegessäule). Przed nią stanęła w 1895 roku z daru W ilhelm a II dla Związku W ojaków (Kriegerverein) zdobyczna haubica francuska (tzw. 1 O ndoyante), w łączona w otaczający całość krąg niskich drzew (drugąum ieszczon o obok pom nika W ilhelm a I, 1899). C erem onia odsłonięcia od­ była się w dziesiątą rocznicę wojny, 12 czerw ca 1881 roku. Odtąd plac (D enkm al­ platz) raz w roku wypełniał się m ieszkańcam i m iasta i wojskiem , którzy bez w zglę­ du na stosunek do cesarza i R zeszy oddaw ali cześć poległym , jakb y w myśl słów otw ierających „E neidę” - broń i męża opiewam.

Z czasem pojęcie ojczyzny będzie bardziej niż przedtem oznaczało ziemię, o której Schiller w „P rzechadzce” pisał:

„ M iłość w sp ó ln ej o jczyzny w szyscy uznają Bo w niej św ięte p o p io ły p rzo d kó w s p o c z y w a ją ”.

N atura przestanie być w ten sposób tylko m iejscem m elancholijnej refleksji nad życiem i śm iercią, ja k to było ju ż X VIII wieku. W ydane w ów czas dzieło C hristiana H irschfelda pt. Theorie der G artenkunst, w rozdziale pośw ięconym cm entarzom , proponow ało dla osiągnięcia tego celu odpowiednio dobraną i skom ­ ponow aną zieleń, trw alszą w sw oich sym bolicznych odniesieniach niż sam grób. Ciekaw e, że do idei tej wróci się w latach W ielkiej Wojny. Robert Traba śledząc stosunek do w schodniopruskich cm entarzy w ojennych na przestrzeni lat 1915- 1995 przypom niał książkę Willi Langego, dyrektora zarządzającego z Poczdam u

1

pruskim i ogrodam i i parkami, która w 1915 roku proponow ała zakładanie cm enta- rzy-cenotafów. A utor nazyw ał je „gajam i bohaterów ” (H eldenheide). Bez pom ni­ ków, o których opisani przez Tacyta Germanowie mówili, że są tylko „dla zmarłych ciężarem ”. Ziem ia nic tylko gromadzi „święte popioły przodków”, jak pisał Schiller w „Przechadzce”, ale jest przede w szystkim znakiem tożsam ości narodow ej, dla której ponosi się najw yższą ofiarę. Dalsza jed nak ew olucja tego m otyw u będzie prow adziła do odw rócenia jego znaczenia; jedynym trofeum zw ycięzcy stanie się totalna klęska przeciw nika, zabierająca m u praw o do bycia bohaterem , czyniąca jeg o grób nieznanym , a ziem ię, z którą się identyfikow ał, w ydająca na łup nowej historii.

National Denkmal Preussens

Mentel/Kłajpeda w Prusach Wschodnich

W 1907 roku stanął naprzeciw ko ratusza w M em el/K łajpedzie, m ieście portow ym położonym na północnym krańcu Prus W schodnich, pom nik Borussii Zw ycięskiej. Jej w p ó ł obnażona postać w znosiła się na cokole w kształcie uciętej, kanelow anej kolum ny na trójstopniow ej podstaw ie. W tle m iała rzekę D ange, za nią kościoły i dom y starego m iasta. N eoklasycystyczny pom nik w śród chaotycz­ nej, banalnej raczej zabudowy, na wydłużonej działce w ciśniętej m iędzy rzekę a ulicę biegnącą w zdłuż ratusza, stwarzał rzeźbiarzow i nie lada problem kom pozy­ cyjny. R ozw iązał go sięgając do ugruntow anej w N iem czech sztuki ogrodniczej, która pozw oliła dostosować zrytualizowany m onum entalizm rzeźby do raczej m a­ łom iasteczkow ego otoczenia, uzyskując ostatecznie w rażenie czegoś „m iłego”, w edług oceny A rtura Bittensa, autora przew odnika z 1913 roku. O statecznie, ja k pisał kilka lat wcześniej wybitny rzeźbiarz i w pływowy teoretyk sztuki A dolph von H ildebrand - „W w artości artystycznej form a istnienia egzystuje tylko w rzeczy­ wistości oddziaływ ania”. A to pow inno być św iadom ie i konsekw entnie przepro­ wadzone, tylko w ów czas bowiem m ożna osiągnąć pożądaną jedność sztuki z natu­ rą, w której ow a abstrakcyjna form a istnienia m oże się w yrazić, korzystając także z odpowiedniej kompozycji otoczenia.

Pom nik został odsłonięty w obecności pary cesarskiej w rocznicę p rzyby­ cia tu uchodzących przed N apoleonem Fryderyka W ilhelma III z rodziną. B yło to 8 stycznia 1807 roku, po trzech dniach uciążliw ej podróży z K rólew ca, najpierw powozem , potem wzburzonym morzem. Upadające Prusy a przy tym m roźna zima, niedaw na choroba dzieci i samej królowej Luizy nie nastrajały optym istycznie uczestników tej eskapady. Zam ieszkali w skrom nym domu kupca C onsentiusa. Kiedy go opuszczali 15 stycznia następnego roku, sprawy przybrały ju ż lepszy obrót. Był w tym w ielki udział królowej Luizy, dotąd podziwianej dla urody, teraz otaczanej szacunkiem dla mądrości, której zbywało w rządzeniu jej mężowi. W brew długo tu trw ającej zim ie, pozbawiającej królow ą w idoku w iosennych kwiatów, na

co skarżyła się zaraz po przybyciu w liście do przyjaciółki, serce jej - ja k pisała - zakw itło nadzieją. M oże oglądany teraz przez W ilhelm a II pom nik opraw iony sztuką ogrodniczą w kw iaty i krzew y przyw ołał tam te nastroje. B ędąc po raz pierw szy w tym m ieście 25 sierpnia 1890 roku oglądał cesarz pam iątki po królew ­ skiej prababce w dom u C onsentiusa, który od 1845 roku spełniał ju ż rolę ratusza. K rólow a L uiza zdążyła ju ż w ejść na trw ałe do m itologii narodow ej, w 1908 roku przypom niana piękną książką historyka Paula Bailleu, zwanego też m istrzem eseju historycznego. Nb. jej postać do dziś zajmuje uw agę pisarzy i badaczy. M oże w ów ­ czas też W ilhelm II pow ziął jakieś ogólne w yobrażenie przyszłego dla niej tutaj pom nika, którem u da później w yraz w popraw kach naniesionych na projekt, przedłożony przez znanego rzeźbiarza Petera B reuera (1856-1930), członka A ka­ dem ii Sztuk Pięknych w Berlinie.

Breuer, autor kilkunastu pomników, wśród których ostatnim większym dzie­ łem był pomnik Fryderyka III dla Kolonii (1898-1903), skłaniał się do naturalizują- cego neobaroku, dla którego w zorem była mu twórczość Reinholda Begasa (w spół­ pracow ał z nim przy w spom nianym pom niku W ilhelm a I dla B erlina). N ie tracił jednak z oczu m ożliw ości jakie dała mu wcześniej w yrobiona zdolność do bardziej pow ściągliw ego m odelunku, w yrazistego w koniecznych dla ogólnego w yrazu fragm entach, ale staw iającego na zw artą formę. Taką z pow odzeniem propago­ w ał ju ż od pew nego czasu przeciw ny rozgadanem u eklektyzmowi A dolph von H il­ debrandt. Pom nik dla M emel w yrażał raczej tę drugą tendencję, sięgającą zresztą początkam i do neoklasycystycznego pom nika Bavarii w M onachium (1837-1850) Pod p ostacią B orussii kryła się z pew nością Luiza, której znaczenie dla pow odze­ nia w ojny przeciw ko N apoleonow i było niekw estionow ane. Stąd też w zorem iko­ nograficznym dla niej była tu A tena/M inerw a z atrybutam i przynależnym i bogini w ojny - m ieczem , w łócznią i tarczą. Luiza była królową, co przedm iotom tym nadaw ało dodatkow e znaczenie. B yła przy tym N iem ką, co pozw alało w iązać je z popularną ikonografią germ ańską; w łócznia i tarcza składały się w edług Tacyta na uzbrojenie Germanów, miała je również ich personifikacja, znajdująca się na jednej z m onet z czasów Hadriana. W łócznia B orussii była oznaką władzy, ja k na w ize­ runkach pierw szych cesarzy rzym skich narodu niem ieckiego, ale w przeciw ień­ stwie do nich trzym ała j ą wraz z tarczą w lewej ręce. N atom iast w prawej dzier­ żyła m iecz, zw rócony ostrzem w przód, co oznaczało w ojnę (podobnie ja k hełm na jej głow ie, zarazem oznaka m ądrości). N a cokołowej kolum nie znajdow ały się płasko rzeźbione wizerunki cyw ilnych i wojskowych bohaterów wojny w yzw oleń­ czej w osobach K arla vom und zum Steina, K arla von H ardenberga, Friedricha L. Schrottera, Theodora von Schöna oraz generałów - G erharda S cham horsta, A u­ gusta von G neisenaua, Johanna Yorcka von W artenburga i A lexandra hr. Dohna. Dzięki takim ja k oni Borussia pod berłem Hohenzollernów przekształcała się wraz z innym i w G erm anię, a ukazujący to pom nik jako jed yn y w obu w schodnich pro­ w incjach Prus uzyskał tytuł N ationaldenkm al Preussens.

* * *

W ciągu X V III w ieku coraz chętniej m alow ano w sposób przypom inający sceny teatralne, pow ielane następnie w tzw. żyw ych obrazach. Ale w w ieku n a­ stępnym teatr praw dziw ie ogrom ny zaczną tw orzyć dopiero rzeźbiarze przy p o ­ m ocy pomników, które w stopniu większym niż pozostałe dziedziny plastyki zaczną łączyć cechy sztuki wysokiej z masową. Jurij Łotm an zw raca uw agę, że idee, aby m iały w pływ na codzienność, m uszą ulec najpierw teatralizacji, która rządzi się w łasnym i zasadam i. W odniesieniu do przełom u X VIII i X IX w ieku, który był przedm iotem jeg o rozw ażań na przykładzie Rosji, m iały według niego zastosow a­ nie zaproponow ane przez Goethego „Reguły dla aktora” (1803). B yły w śród nich rów nież takie, które m ożna było odnieść w prost do pom ników w całym w ieku XIX. Np. reguła zalecająca prezentow anie bohaterów, notabene zgodnie z estety­ ką klasycyzm u, w pozycji raczej statycznej, w przeciw ieństw ie do postaci z tła. Tak w łaśnie kom ponow ano popularne pom niki alegoryczne, zdradzające w pływ pom ników barokow ych, zw łaszcza austriackich, składające się z dom inanty oto­ czonej elem entam i narracyjnymi.

G oethe podkreślał również, że aktor „razem z dekoracjam i i partneram i sta­ nowi (...) je d n ą całość”, której nie powinno się bez potrzeby rozłączać. To także cenna uw aga przydatna w kom ponow aniu każdej przestrzeni. W ybór m iejsca na pom nik nigdy nie był też przypadkow y; dostosow any do m iejsca, nieraz sam był ubierany w kostium architektoniczny. Ale pom niki podnosiły również rangę owego m iejsca czy naw et całego układu urbanistycznego; ich ekspresja znaczeniow a nie­ kiedy w ym ykała się rygorom skalowania, ale zarazem stanow iła w yzw anie dla projektantów przestrzeni m iejskiej czy krajobrazow ej, którem u na ogół potrafili sprostać. Pom niki m iały w pływ na w ykształcenie się nowej formy placu, bulw a­ rów a naw et poszczególnych ulic oraz na ich w artościow anie w obrębie m iasta. A leksander Wallis rozpatrując charakter teorii społecznych stosunków przestrzen­ nych, której podstaw y socjologia zaczęła tw orzyć w 1915 roku, zw racał uw agę, że są one konieczne m. in. dla „identyfikacji oraz integracji w kategoriach kulturo­ w ych”. Szczególne znaczenie w tym procesie m iały w edług niego w łaśnie pom ni­ ki, zw łaszcza narodow e, m ające „dla społeczeństw a w artość sakralną” .

N ieuchronnym , choć m oże nie przez w szystkich zam ierzonym skutkiem owych „rzeźbionych obrazów ” była postępująca teatralizacja widzów, nie tylko zresztą pod ich w pływem. N iezw ykłe pochody czy zgrom adzenia tow arzyszące w całej zresztą Europie odsłanianiu pomników, by ły jej przejaw em odświętnym , co­ dziennym zaś gra w edług narzucanych przez nie ról. W rezultacie tego sztuka pom nikow a, idąc jak b y za zdaniem Goethego, staw ała się coraz bardziej drugo­ rzędna. Pom nik W ilhelm a I w G dańsku we w spom nieniach H ansa B. M eyera, historyka sztuki i literata, pozostał m iejscem spotkań zakochanych, którzy w ybie­ rali w tym celu ju ż to jego przód, wtedy mówiło się przed „G erm anią” (nb. powinno

być „B orussią”), ju ż to jego tył, czyli „pod ogonem konia”. Hum anistyka niem iecka na określenie tego zjaw iska w sztuce, literaturze i muzyce XIX w ieku w prow adziła pojęcie tryw ializacji. O dpow iadało mu także zachow anie sam ych odbiorców , któ­ rzy ulegając owej teatralizacji tracili w rezultacie orientację w św iecie idei, a wraz n ią uznanie dla sztuki. A dm irał A lfred von Tirpitz ju ż po W ielkiej W ojnie napisał: „coraz bardziej obojętnie patrzyłem na w ielkie uroczystości i now e pom niki, któ­ rych u nas nie brakow ało” W ten sposób następow ał w raz ze „zm ierzchem bo­ gów ” - „zm ierzch pom ników ” .

N ie był on jed n ak tylko skutkiem tryw ializacji. Peter Paret rozw ażając rolę niem ieckiej sztuki i artystów w czasie I wojny światowej przyw ołał znany esej T hom asa N ipperdcya z 1968 roku na tem at pom ników narodow ych, oraz ich p sy­ chologicznych i historycznych znaczeń. Według tego w ybitnego historyka w ostat­ nich dziesięcioleciach przed w ybuchem W ielkiej W ojny w yczuw ało się w sztuce coraz w yraźniej tendencję do sław ienia heroizm u i ofiary, ale bez tryum falizm u. Był w takim nastaw ieniu jakby cień zwątpienia w to, co miało nastąpić po „zm ierz­ chu bogów ”, m ianow icie pow stanie świata bez zła, a więc rów nież bez pom ników, które opow iadały głów nie o zw ycięskich z nim zm aganiach. Ich m iejsce zajęłaby po prostu ziem ia, z k tórą kontakt dla F ranka Fischera, jednego z przyw ódców n ie­ m ieckiego ruchu m łodzieżow ego z początku XX wieku, ju ż w ówczas m iał w iększe znaczenie niż „oglądanie pom ników narodow ych”. Jak się jed n ak zdaje nie wziął on pod uw agę tego, że w tak pom yślanej z kolei teatralizacji natury, historii i sztuce m ogą przypaść role drugorzędne.