by Pa stwo Islamskie weszo w konsorcjum z najlepszymi uczelniami wiata, by skonstruowa bro o okrelonych waciwociach. Wyniki z pewnoci byyby ko-mercjalizowalne, a uczelnie pozyskay rodki… Maxwell proponuje, by na serio wzi ide, e uniwersytety s instrumentem budowy lepszego wiata. To za wymaga nieustannego zadawania pytania, jakiej wiedzy – i dlaczego – poszukujemy, komu posuy, jakie bd konsekwencje jej upowszechniania. Krótko mówic, wymaga pyta o cele i wartoci, a nie tylko o rodki. To pytania s wewntrzne dla nauki, a nie „aksjologiczna otoczka”, któr mona ignorowa. Odpowiedzi na te pytania wyma-gaj z kolei dialogu tak ze spoecze stwem, jak i midzy dyscyplinami oraz odwo-ania si do filozofii. Cho wizja Maxwella jest, mona by rzec, „surowa”, zbiera ona idee ju krce w przestrzeni intelektualnej, a wiele z tych idei naley do klasycz-nego ujcia nauki i jej relacji ze spoecze stwem. Niektóre z nich sformuowane przez rozmaitych mylicieli przywoywaam w trakcie referowania ksiki. W wizji Max-wella ostatecznym celem nauki jest czowiek, uniwersytety powinny promieniowa na spoecze stwo i uczy je racjonalnego i mdrociowego stawiania i rozwizywania problemów, rozum za rozpoznaje dobro i zo celów, a nie tylko dobiera rodki do chcianych celów. Tezy te odnajdujemy w myli np. Tomasza z Akwinu. Ma te racj Maxwell, e zaczynamy to zauwaa, cho wyranie brakuje teoretycznej podbudowy i systematycznej refleksji nad caoci przemian. Maxwell nie przywouje np. nowego paradygmatu uprawiania nauki nazwanego Mode 2 science, ale to jeden z tych para-dygmatów, który realizuje Maxwellowskie idee: tam sformuowanie problemu w wie-tle wartoci, dobór metod, przedyskutowanie konsekwencji jest elementem uprawia-nia nauki i odbywa si w dialogu z interesariuszami, tj. wszystkimi, którzy ponios konsekwencje prowadzenia bada i wdroenia wyników. A cho nie ma jeszcze Wy-dziau Bada nad Problemami ycia, to istnieje Instytut Przyszoci Czowieka, centrum badawcze przy Uniwersytecie Oksfordzkimi. By moe wic nie naley odkada ksiki Maxwella do lamusa, a wczy si w postulowana przeze mdro-ciow rewolucj. Filozofowie – jako mionicy mdroci – s przecie do tego powoani.
Agnieszka Lekka-Kowalik Katedra Metodologii Nauk na Wydziale Filozofii KUL
Daniel C. D e n n e t t, Intuition Pumps and Other Tools for Thinking, New York: W.W. Norton & Company 2013, ss. 512. ISBN: 978-0-393-08206-7.
Od kilku lat niewtpliwe osignicia Daniela Dennetta na polu filozofii umysu przymiewa jego sawa jako jednego z gównych przedstawicieli Nowego Ateizmu. W ostatnio wydanej w Polsce ksice – Odczarowanie. Religia jako zjawisko
ralne1 – Dennett przedstawia religi jako zjawisko moliwe do cakowitego wy-janienia w ramach paradygmatu naturalistycznego, natomiast w swojej najnowszej publikacji – Intuition Pumps and Other Tools for Thinking – chocia wci z wielk swad opisuje korzyci pynce z przyjcia w filozofii perspektywy ewolucjoni-stycznej, to walk z religi odkada na dalszy plan; jego zasadniczym celem jest opis oraz ocena tools for thinking (narzdzi [do] mylenia), czyli intelektualnych metod rozwizywania wszelkich, mniej lub bardziej filozoficznych problemów.
Ksika skada si z jedenastu rozdziaów, które – pomijajc uwagi wprowadza-jce – wyznaczaj gówne ramy tematyczne (komputery, teoria ewolucji, znaczenie, wiadomo, wolna wola) dla 77 paragrafów, odpowiadajcym 77 rónym narz-dziom mylenia. Narzdzia mylenia Dennett rozumie bardzo szeroko: s nimi za-równo sowa, jak i liczby, ale te diagramy, mapy, analogie, metafory oraz sztuczki retoryczne, czyli wszystko, co pomaga konceptualizowa rzeczywisto. Narzdziami mylenia s take tzw. pompy intuicji (intuition pumps), czyli eksperymenty mylowe – i temu ostatniemu zagadnieniu Dennett powica najwicej miejsca.
Na marginesie zaznacz, e posuguj si tutaj terminem intuition pump w do-sownym tumaczeniu jako „pompa intuicji“, poniewa w tej formie zosta on uyty w polskim wydaniu ksiki Dennetta Sodkie sny. Filozoficzne przeszkody na drodze
do nauki o wiadomoci2. Wydawnictwo Copernicus Center Press, zapowiadajc na 2015 rok polskie tumaczenie Intuition Pumps and Other Tools for Thinking, zdecydowao si przeoyo go jako „dwignia wyobrani” .
W Sodkich snach Dennett wypowiada si krytycznie o eksperymentach mylo-wych, a uyty przeze termin „pompa intuicji” nacechowany by pejoratywnie. Den-nett jako przeciwnik psychologii ludowej (folk psychology) i zdroworozsdkowego podejcia do problemów w filozofii, zarzuca eksperymentom mylowym zbytnie ode-rwanie od rzeczywistoci i dostarczanie (pompowanie) faszywych intuicji na temat wiata. W swojej nowej ksice agodzi wczeniejsze stanowisko i twierdzi, e nie jest, a nawet e nigdy nie by, przeciwnikiem uywania eksperymentów mylowych jako takich – jest przeciwny jedynie uywaniu zych eksperymentów mylowych, a jego zamiarem jest pokazanie, jak odróni jedne od drugich.
Ksika ju od pierwszych akapitów uderza nietypowym stylem prowadzenia wywodu. Dennett unika fachowej terminologii, wprowadzajc na jej miejsce artob-liwe neologizmy, w tekcie pojawiaj si take liczne odwoania do kultury popu-larnej. W ten sposób Dennett, jako przedstawiciel tzw. Trzeciej Kultury, zdaje si wychodzi naprzeciw zdiagnozowanemu przez Charlesa Snowa podziaowi nauki na dwa odrbne wiaty: nauk cisych i humanistyki; i podobnie jak inni przedstawiciele Trzeciej Kultury (m.in. John Brockman, Richard Dawkins czy Steven Pinker) z jednej strony szuka sposobu na swobodny przepyw idei midzy naukami przyrodniczymi a humanistyk, a z drugiej proponuje koncepcj nauki, w której naukowcy schodz
1
T. B. Stanosz, Warszawa: PIW 2008.
2
z uniwersyteckiej wiey z koci soniowej do szerokiej publicznoci. Zdaniem Den-netta szczególn rol ma tutaj do odegrania filozofia – ma ona by drog rodka, kompromisem midzy literatur i matematyk, a jej zasadniczym celem powinno by dostarczanie przystpnych ujanie skomplikowanych naukowych problemów.
Dennett przyznaje, e najpotniejszym narzdziem mylenia jest matematyka, ale celowo skupia si na niematematycznych metodach, gdy – jak sdzi – s one wród naukowców niedoceniane. Wedug niego naukowcy odczuwaj nieuzasadnion nie-ch do filozoficznych spekulacji i formuowania argumentów pozbawionych mate-matycznej cisoci, potrzeba za uprawiania filozofii wynika nie tylko z faktu, e niektóre problemy wymykaj si matematycznym opisom, ale równie z tego, e nie istniej nauki wolne od filozofii, a jedynie naukowcy niewiadomi filozoficznych zaoe nauk, którymi si zajmuj.
Dennett wyrónia dwa rodzaje narzdzi mylenia, jako kryterium podziau przyj-mujc zasig ich uytecznoci. Pierwsza grupa narzdzi ma charakter uniwersalny – znajduj one zastosowanie nie tylko w nauce, ale waciwie w kadej dziedzinie y-cia. Druga grupa ma charakter szczegóowy – s to specjalistyczne „pompy intuicji”, tworzone na potrzeby konkretnych filozoficznych problemów.
Narzdzia waciwego mylenia o charakterze uniwersalnym to zestaw do arbi-tralnie dobranych i raczej oczywistych, powszechnie akceptowanych technik z ele-mentarza dobrych naukowych praktyk. Dennett wymienia m.in. takie jak (1) uczenie si na swoich bdach, czyli uprawianie nauki ze wiadomoci moliwoci popeniania pomyek (zdaniem Dennetta najlepsz metod uczenia si na bdach jest studiowanie historii filozofii) oraz przyjmowanie wszelkiej krytyki z wdzicznoci; zwizane jest to z wymogiem (2) szanowania swoich oponentów. Naley take zachowa (3) czuj-no na argumenty z „oczywistoci”, poniewa nasze zdroworozsdkowe intuicje, nawet najpowszechniejsze, nie musz – i zwykle nie s – prawdziwe. Wedug Den-netta w nauce (4) nie powinno by pyta retorycznych, gdy kade pytanie zasuguje na odpowied. Naley take (5) stosowa Brzytw Ockhama, czyli preferowa wy-janienia najlepsze z najprostszych, oraz (6) uwaa na Miot Ockhama, która polega na pomijaniu niewygodnych faktów przez nieuczciwych badaczy. Naley take pilno-wa, aby (7) nie marnowa czasu na bzdury. Dennett ironicznie powouje si na tzw. Prawo Sturgeona, zgodnie z którym „90% wszystkiego jest do kitu”, a wic w kadej dziedzinie ycia powinno si szuka rzeczy moliwie najlepszej jakoci. Naley równie (8) unika „gboty” (deepity). Zdaniem Dennetta „gbota” polega na prze-intelektualizowaniu danego problemu, aby wydawa si bardziej skomplikowany, ni jest w rzeczywistoci. Przykadem „gboty” miayby by sowa byego arcybiskupa Canterbury Rowana Williamsa, który, opisujc fenomen wiary, powiedzia, e jest to „milczce czekanie na prawd, czyste siedzenie i oddychanie w obecnoci niewia-domego” („silent waiting on the truth, pure sitting and breathing in the presence of the question mark”, s. 57). Niezalenie od sensu wypowiedzi Williamsa mona si chyba pokusi o komentarz, e Dennett akceptuje metaforyczny sposób mówienia i yczliwe referowanie pogldów przeciwnika w kadej dziedzinie kultury, tylko nie w religii;
wydaje si, e z jego punktu widzenia o religii powinno si mówi le albo wcale. Zasadnicza cz ksiki stanowi syntetyczne podsumowanie pogldów Dennetta na kwestie, które od wielu lat przewijaj si w jego pracach z zakresu filozofii umysu (w Polsce ukazay si dwie ksiki na ten temat: Natura umysów oraz wspomniane ju wczeniej Sodkie sny). Dennett krytycznie omawia szereg eksperymentów mylo-wych, które nadaj ton wspóczesnym dyskusjom nad natur ludzkiego umysu, za kadym razem proponujc wasne rozwizania.
Podstawowym ródem szkodliwych dla zrozumienia ludzkiego umysu pomp intuicji jest, wedug Dennetta, ludowa psychologia, a jednym z popularniejszych jej wytworów jest przekonanie o istnieniu tzw. cudownej tkanki (wonder tissue). „Cu-downa tkanka” to ironiczne okrelenie Dennetta na dusz i inne metafizyczne sub-stancje, które wymykajc si naturalnemu wyjanieniu miayby odpowiada za wszel-kie tajemnicze do tej pory zjawiska, tawszel-kie jak np. wiadomo lub wolna wola. Zda-niem Dennetta postp w nauce nie jest moliwy bez optymistycznego zaoenia, e wyjanienie wszelkich zjawisk – w tym wiadomoci – jest czysto naturalne, a naj-lepszym narzdziem mylenia o tych kwestiach powinna by teoria ewolucji. Dennett sdzi, e idea, i jestemy wytworami lepych procesów ewolucji, w wietle aktualnej wiedzy jest czym oczywistym i wiksze zdziwienie powinno budzi nie to, e po-wstanie ycia i wiadomoci mona wyjani w paradygmacie naturalistycznym, ale fakt, e tak wielu filozofów nie chce tego faktu zaakceptowa. Wedug Dennetta ewo-lucja jest „uniwersalnym kwasem”, który rozpuszcza (lub rozpuci w niedalekiej przy-szoci) wikszo problemów, przed którymi stoi wspóczesna nauka, z zaoenia od-rzuca wic wszelkie teorie traktujce umys jako zjawisko tajemnicze i cudowne.
Dennett nie boi si konsekwencji goszonego przez siebie naturalizmu. Jego zda-niem w kontekcie osigni wspóczesnej nauki naley uzna, e ludzki umys po-zbawiony jest tzw. „pierwotnej intencjonalnoci”, czyli zdolnoci autonomicznego stanowienia o sobie. Podzia na intencjonalno pierwotn (original intentionality) oraz intencjonalno wtórn (derivative intentionality), bdc cech np. tekstów wytworzonych przez czowieka, zosta wprowadzony przez Johna Searle’a. Dennett przeciwstawia mu wasn koncepcj intencjonalnoci, zgodnie z któr posiadanie intencjonalnoci zwizane jest z byciem systemem intencjonalnym (intentional
sys-tem). Systemem intencjonalnym jest kady przedmiot, który mona opisa przyjmujc
wobec niego nastawienie intencjonalne (intentional stance), czyli interpretujc jego zachowanie w kategoriach pragnie i celów. Intencjonalno w ujciu Dennetta ma wic charakter czysto metodologiczny – pozwala na skuteczne opisywanie pewnej klasy zjawisk, a w przypadku czowieka najlepszym wyjanieniem jego intencjo-nalnoci bdzie przyjcie zaoenia, e jest ona wypadkow quasi-intencjointencjo-nalnoci lub – uywajc innego wygodnego narzdzia Dennetta, operatora „tak-jakby” (sorta) – tak-jakby intencjonalnoci jego (samolubnych) genów. Operator „tak-jakby” w filozofii umysu pojawia si jako wygodne ujcie Darwinowskiego gradualizmu, w którym opis ewolucji organizmów od form prostszych do bardziej zoonych, ze wzgldu brak wyranych stanów porednich, z koniecznoci musi by rozmyty
(zasto-sowanie operatora „tak-jakby” do ewolucji polega np. na uznaniu, e przed bakteriami istniay tak-jakby bakterie, a zanim pojawiy si ssaki, istniay tak-jakby ssaki itd.). Zdaniem Dennetta ludzkie mózgi przeszy podobn ewolucj, która polegaa na ko-gnitywnym przejciu od „kompetencji bez zrozumienia” (competence without
com-prehension), czyli tak-jakby rozumienia, do po prostu rozumienia. Wedug Dennetta
szczególnie obiecujcym sposobem uchwycenia intuicji stojcych za procesem formo-wania si ludzkiego umysu jest analogia komputerowa.
Najbardziej znanym argumentem przeciwko porównaniu mózgu do komputera jest eksperyment mylowy Searle’a dotyczcy chi skiego pokoju. W eksperymencie tym Searle próbowa wykaza, e maszynowe przetwarzanie symboli, nawet tak sku-teczne, aby przej test Turinga, nie wystarcza, by opisa maszyn w kategoriach semantycznych. Dennett modyfikuje ten argument, przekonujc, e chocia osoba zamknita w chi skim pokoju nie rozumie jzyka, którym si posuguje, to nic nie stoi na przeszkodzie, by uzna, e cay pokój, wraz z zamknit wewntrz niego osob, zachowuje si tak, jakby takie rozumienie posiada. Dennett nie upiera si, e jest to rozumienie identyczne z tym, które przysuguje ludziom, ale w jego termino-logii i z funkcjonalistycznego punktu widzenia pokój ma kompetencj bez zrozu-mienia (przechodzi test Turinga), czyli jest wyposaony w tak-jakby rozumienie – jego dziaanie mona wic zinterpretowa, przyjmujc wobec niego nastawienie in-tencjonalne. A chocia od tak-jakby rozumienia jeszcze daleka droga do uznania istnienia – korzystajc z terminologii Searle’a – silnej sztucznej inteligencji (wia-domej maszyny), to zdaniem Dennetta jest to droga – wbrew temu, co gosi Searle – moliwa do pokonania.
Dennett próbuje rozprawi si take z innymi popularnymi eksperymentami mylo-wymi, których celem jest podwaenie intuicji fizykalistycznych, zwaszcza z „zombie” w ujciu Davida Chalmersa i „Mary” Franka Jacksona. Jest to jednak tylko powtó-rzenie krytyki sformuowanej w poprzednich jego ksikach, m.in. w Consciousness
Explained, Darwin’s Dangerous Idea czy Sodkich snach. Polemizujc z argumentem
z Mary, Dennett zarzuca Jacksonowi, e zbyt nonszalancko odwouje si do oczy-wistoci – w eksperymencie mylowym Jacksona Mary zna ca moliw fizyk barw, mimo to nie potrafi sobie wyobrazi konkretnego koloru bez jego wczeniejszego dowiadczenia. Dennett zwraca m.in. uwag na to, e nie wiemy, jak to jest zna ca fizyk barw, wic wnioski Jacksona s nieuprawnione. Krytykujc filozoficzne zom-bie Chalmersa, Dennett merytoryczne argumenty przetyka uwagami ad personam. Z jednej strony konstruuje kontreksperyment mylowy z „zimboes”, czyli istot, które bdnie sdz, e posiadaj qualia, by wykaza, e nie istnieje obiektywne kryterium odrónienia ludzi od zombie (wedug Dennetta filozofowie czsto myl psycho-logiczn wyobraalno z pojmowalnoci, czyli psycho-logiczn spójnoci jakiego zagad-nienia), a z drugiej samo przeczucie sensownoci zombie nazywa intelektualn halu-cynacj, która urga powadze filozofii (np. w Sodkich snach pisa, e nie wiadczy to najlepiej o filozofach, gdy rozwodz si nad istotami wyimaginowanymi, zachodzc w gow, czy zombie s metafizycznie niemoliwe, logicznie niemoliwe, fizycznie
niemoliwe, czy te tylko istniej ze skrajnie niskim prawdopodobie stwem – zob.
Sodkie sny, s. 49). Chocia trudno kwestionowa zasadno stosowania
Dennettow-skich uniwersalnych narzdzi mylenia, zwaszcza tych, które nakazuj yczliwie traktowa pogldy przeciwnika, to mona mie wtpliwoci, czy ich autor sam si do nich stosuje. A jeli jednym z celów Dennetta byo wskazanie w ksice kryterium odrónienia dobrych i zych pomp intuicji, to wydaje si cakiem jasne, e ze pompy intuicji to te narzdzia mylenia, które promuj idee niezgodne z pogldami autora.
Intuition Pumps and Other Tools for Thinking nie jest wycznie tym, czym by
obiecuje – analiza tytuowych narzdzi mylenia wydaje si najczciej tylko pre-tekstem do prezentacji pogldów Dennetta na wikszo interesujcych go proble-mów. Nie s to take jego nowe pogldy, lecz raczej syntetyczne powtórzenie twier-dze obecnych w poprzednich ksikach. Ewentualne rónice s subtelne i wynikaj z ostroniejszego formuowania niektórych tez. Na przykad poruszajc problem wol-nej woli w ksice Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, Dennett powouje si na fizyka Paula Davisa, sugerujc, e wolna wola moe by zaledwie iluzj wart podtrzymywania (podobnie jak np. samowiadomo czy przekonanie, e demokracja jest najlepszym moliwym ustrojem). W nowej ksice Dennett opowiada si za stanowiskiem kompatybilistycznym, przyznajc, e wolna wola moe istnie nawet w perspektywie determinizmu, chocia dokadne rozwizanie tego problemu jest kwesti przyszoci. Takie cierpliwe odkadanie spraw na póniej to nie jedyny cha-rakterystyczny rys filozofii Dennetta. Innym jest co, co mona by nazwa scjentys-tycznym optymizmem. Chocia bowiem Dennett nie udaje, e dysponuje odpowie-dziami na nurtujce go problemy, to zapewnia, e w ko cu je znajdziemy (przy czym jedynym sposobem, aby ten cel osign, jest zdanie si na nauki cise).
Na koniec warto zwróci uwag na stosunek Dennetta do filozofii. W zako czeniu ksiki Dennett przywouje pytanie, które – jak twierdzi – od lat zadaje znajomym filozofom i przyrodnikom (jest to take jedno z narzdzi mylenia o wymownej na-zwie „Faustowska umowa” , Faustian Bargain), a brzmi ono: czy wolisz ostatecznie rozwika jaki problem, definitywnie zamykajc wszelk przysz dyskusj na ten temat, czy te raczej napisa ksik tak kontrowersyjn, e na dugie lata dostarczy ona materiau dla ywioowych polemik? Wedug Dennetta wikszo filozofów wy-biera drug opcj, podczas gdy dla badaczy z nauk cisych jedyn akceptowaln jest odpowied pierwsza. Ta prywatna ankieta miaaby wiadczy – zdaniem Dennetta – e z psychologicznego punktu widzenia filozofowie wol raczej by czytani (i cyto-wani), ni mie racj, podczas gdy empirystom – paradoksalnie – bardziej zaley na prawdzie. Nie dziwi wic, e dla Dennetta dobra filozofia to ta, która jest na bieco z osigniciami nauk przyrodniczych, natomiast moe zastanawia, e t domnieman odpowied wikszoci filozofów Dennett interpretuje raczej jako wyraz pragnienia czczej sawy, a nie np. jako wiadomo natury filozoficznych problemów, które przecie nieustannie mog by kwestionowane. Na pierwszy rzut oka Dennett wydaje si by filozofem, który – uywajc okrelenia Timothy’ego Williamsona – niena-widzi filozofii, ale jest to prawd tylko w tym sensie, e nie uwaa on filozofii za
dziedzin autonomiczn. Przypisuje jej natomiast istotn rol uwiadamiania naukow-com, e mog si myli. Wydaje si jednak pewn niekonsekwencj w pogldach Dennetta, e z jednej strony kae filozofii by nastawion na rozwizywanie proble-mów, a z drugiej wymaga od niej podtrzymywania w nauce atmosfery niepewnoci.
Innymi, wspomnianymi ju wczeniej funkcjami filozofii, s wedug Dennetta mediacja midzy humanistyk a naukami przyrodniczymi oraz popularyzacja osig-ni nauki. Wydaje si, e w tych aspektach autor Intuition Pumps and Other Tools
for Thinking na wasnym przykadzie doskonale realizuje swoje postulaty, o czym
wiadczy ogromna popularno jego ksiek. Wspóczenie, gdy akademicki status filozofii coraz czciej zaley od spoecznego jej odbioru, takie próby wprowadzania problematyki filozoficznej „pod strzechy” s by moe skuteczn metod dostoso-wania si filozofów do kryzysu ich dyscypliny, ale nie omielam si rekomendowa nikomu pójcia w lady Dennetta.
Piotr Bigorajski doktorant Katedry Metodologii Nauk na Wydziale Filozofii KUL
Kazimierz A j d u k i e w i c z, Felsefeye giri: Temel kavramlar ve kuramlar, prze. Ahmet C e v i z c i, ^stanbul: Say Yay`nlar` 2010, ss. 174. ISBN: 978-975-468-449-4.
Ju ponad pó wieku mino od ukazania si w Polsce pierwszego wydania ksiki Kazimierza Ajdukiewicza pt. Zagadnienia i kierunki filozofii. Niezbyt sprzyjajca filozoficznym dociekaniom atmosfera polityczna powojennej Polski nie pozwolia, niestety, na upowszechnienie tej wydanej w 1949 r. pracy wybitnego polskiego filo-zofa, ideowo konkurencyjnej wobec usilnie promowanej wówczas i dugo potem myli marksistowskiej. Nie moe zatem dziwi fakt, e praca Ajdukiewicza bardzo szybko znikna z ksigarskich póek i na dugie lata staa si antykwarycznym lub bibliofilskim rarytasem. Trzeba byo czeka ponad trzydzieci lat, a w 1983 r. wiato dzienne ujrzao drugie jej polskie wydanie, trzecia za edycja pojawia si na pókach polskich ksigar na pocztku XXI wieku, w 2003 r.
We wstpie do trzeciego wydania Jan Wole ski zauway, e ksika Kazimierza Ajdukiewicza, która mimo przeszkód odegraa znaczc rol w intelektualnej forma-cji Polaków, jest dostpna nie tylko polskiemu czytelnikowi. Pojawiy si bowiem do liczne jej tumaczenia na jzyki obce. W 1973 r. ukaza si przekad na jzyk angielski, a w 1979 r. tumaczenie na jzyk portugalski, w 1989 r. opublikowano przekad na jzyk woski, w 2004 r. – na jzyk hiszpa ski, w 2010 r. za na jzyk ukrai ski. O ile owe przekady raczej nie dziwi, o tyle pewn osobliwo stanowi moe fakt, e w 1989 r. wydawnictwie Gündoan Yay`nlar` w Ankarze wiato dzienne
