Pyłki spory w utworach pstrego piaskowca

RYSZAIRD FUGLEWICZ Untwersytet Warszawskl

PThKI I SPORYW U'lWORACH PSTREGO PIASKOWCA

SIl bardzo szeroko. Mill~l\ dch jest r6zna, niekie-dybardzo duta. W oNE Polsce zawlera sl~ ona w granicach od 100 do 500 m, na Kujawaeh prze-kracza 1000 m, r6wniei znaczna jest na obrzeteniu w G6rach Swi~okrzys"kich Ii Sudetach. Litologlcznle sll to przewaznie osady pias-kowcowo-Uaste, 0

bar-wle czerwonej od tlenk6w zelaza, osadzone w zblor-nl'kach Ar6dlli\dowych. Utwory te stanowill specyficz-ny typ osad6w bardzo ubogich w skamienialoAci, gdyi nawe'1: tak jalowe faunlstycznde osady jak

old-...redu, powstale w podotmych warunkaoh fizytkQ--geograficznych, zawlerajl:\ jednak nieIicznll faun4:, umQzliwlajllcll ich stratygraficzne rozdzielende. Dla-tego podzial stratygraficzny utwor6w pstrego pia-·skowca napotyka na. duze trudno§cf. P<!waznym r6wniez problem ern stratygraflcznym jetlt ustalenie granicy mi~zy 'Pennem a triasem na ohszal'aeh, gd'Zlie oha te ogniwa wyiksztalcone Sll w podobnych facJach l¥lowych. W tych warunkach stratygTaf.iE! utwor6w pstrego piaskowca oparlo gl6wnle na llto-logii Jednak metoda ta jest zawodna iprzy zestawia-nlu profUi odleglych.

Od dawna juz wiadomo, iz' duze znacznie dla stratygrafU utwor6w llildowych maja szczlltki lI."oAl1n-ne, a przede wszyst1cim mikrO'S"kopiine organy roz-mnaZania - spory i pylki, kt6rych badaniem zaj-muje si4: palinologia. Analiza sporawo-pylkQwa mo-glaiby byl\ batdzo przydatna do stratygrafii utworow pstrego p[as'kowca, gdyz nale:il:l one do nielicznej grapy osad6w ll\dowych, w kt6rych spory Sll naj-c~cle:l jedynymi $kamienlel~ciami przeW'Odnimi. Ndbardziej pnydatoe do badan palinologicznych Slil· rdzenie otworow wiertniezych, ipozwalajllce systema-tycznie uchwycil\ mniany w przekroju stratygraficz-nym i dokonal\ korelacji utwor6w nawet bardzo od sie'b.1e odleglych. Nlekt6re chara'kterystyczne cechy tej melody sprawily, zeszczeg61nie W ostatnich

la-tach jest ana coraz cz~lej stosowana w badaniach geologfcznyeh. .

RoAliny wyZsze produkujll olbrznnllil ilos~ spor I pylk6w. Te ostatnie .nale:il:l do niellcznych przed-stawicieH swiata organicznego, ktore 'Sl:\ wyjlltkowo trwale, stosunkowo slabo ulegajll minerallzacji ·1 do-brie zachowujl:\ siE: w stande kOipalnym. Cechy mor-fologlczne pvl"k6w i spor (szczeg6lnle roalin wyi-szych) sa tak charakterystyczne, ze pozwalaj~ na latwe ich rozroznianie. Opr6cz teroto pvlki d spory Sl:\ roznoszone przez wiatr na bardzo duze odleglo-Aci. 'dlatego z wyjl:\tkfem wiekszych odmlan tzw. ma-krospor me sa one zow;illzane z facj~. Z tego wzg14:du rezultaty analizy sporowo~yHcowej odzwierciedlaja sytuacjE: paleogeograficznll blldz stratygraflczna wI.~kszego regionu. Cechy powyzsze powodujl:\, iz

184

UKD 581:58l.3311332:581.781.1(438)"312+313"

badania paIinologiczne mo~ byl\ stosowane do wszystkich skal osadowych, a nawet taklch utwo-r6w, jak ropa naftowa ·1 sole.

'W ostatDich latach w ZSRR badane SIl metodll pal!i.nologicznlil silnie zme'tamorfizowane hJpki -fyllity staropaleozoiczne, a nawet prekambryjskie. Mama stwlerdzil\, ze wyniki badan pallnologicznych znajdujll obecnie szerokde zastosowanie. w podziale stTatygraflcznym oraz W korealacJi utwor6w od g6r- • nego .prekambru po holocen wll:\cznie. Znana jest za-leznosl\ pomi~zy skladem Iitologicznym aka! d ich barwll, a iIoscill spor, w· nich wyst~ujQcych.

Pylki ·i spory wyst4:pujQ najIiczniej w skalach drobnoziarnistych, jak: 1Iy, margle, ilowce, a na-wet mulQwce, zwlaszcza gdy sll·one piaszczyste. Je§U cbodz..!. 0 zabarwienie skal, to na,jbardziej nadajlil siE:

do analizy sporowo-pyl"kawej ciemne, szare tub zie-lonkawe. Sk1lly czerwone nie zawierajlil na og6} .py'1k6w I spor, przy tym obojt:tne jest czy slil one pierwotnie, czy tez wt6rnle utlenione. R6wnlez W cZY'Stych, bialyeh wapieniach spory bywajll rzad-kie; jeAli zas Sl:\ Qne rUaste lll'b zawierajll ciemnieJsze laminy, to prObki mogl:\ zawieral: spory i pylkl

io-sl1nne. .

Autor poddal analizie sporowo-iPylkowej wiele pr6bek z utwor6w pstrego plaskawca z obezaru NE Polakl. Wprawdzie w u:tworach tych duzy udzial majllsilnie utlenione skaly 0 zabarwieniu czerwo-nym, jednak wystf:Pujll tu ta"kze przewarstwienia o barwie szareJ lub zielQnkawej, w kt6rych spory i pylki wYStf:pujll c~to nawet masowo (plansza). Szczeg61nie duzy nacisk na wykorzystanie tej me-t<>dy dla bad an ·nad stratygrafilil plaskowca pstrego polozono ostatnio w Zwd.llzku Radzieckim, W kt6rego cz~8cl europejskiej, azjatyckiej, jak tet na wy~ach ar'ktycznych stwierdzono w utwQrach pstrego pla- ' skowca OOigate zespoly pylk6w i spor. Dzi~ki nim

mQZna bylo dokladniej ujlll\stratygrafiE: tych utWQ-;row. Na'jIepiej pod wzgl~em pall.nol~cznym ultwo-ry pstrego piaekowca zostaly pozn.ane w niecce tur-gajskiej (10). Opisano tu wiele form, charaktery-stycznych tylko dla pstrego piaskowca oraz nie1icz-ne fomny pojedyncze, /Pl"zetrwale na tyro dbszarze od permu. Wainy wklad dl'll poznania stratygrafii utwor6w pstrego pias!kawca wnie§li t~ innl bada-cze, opisujl:\c z r6znych obszar6w 2lSRR zesooly pyl-kow of spor przewodnich dla tej eooki. L.Wariuchi-na (113, '14) opracowala zespoly pylk6w i spot' wyg.t~­ pujlilce w pstrym piaskowcu depresji Peczory; z te-rytorium wolgogroadzkiego powolZa takiego opraco-wania dokonala E. Sze'tklin~ja ~12). W. Malawk'ina (7) apiaala zespoly pylk6w i spor z utworow pstrego piaskowca Platformy Rosyjskiej, ze szczeg61nym

i

2

'

J

4

Rye. 1. Jugasporites taxicostat'Us Ko pat 0 w a. Po-wir:k.szenie X 1500. Wie-rcenie Olszyny IG-l, gt 1410 m. Rye. 2. Ginkgoales. Powil}k.szenie X 2000. Wiereenie Olszyny IG-l, gl. 1410 m. Rye. 3. Equi-setites rotund'Us (N a 'U m.) K CH a -M u r z a. Po-wir:kszenie X 2000. Wier:eenie Olszyny IG-l, .gt 1410 m. Ryc. 4. Triletes sp. Powir:kszenie X 180. Wiereenie Nidzica IG-l, g!. 2014 m . .Rye. 5. TriZetes sp. Powir:kszenie X 180. Wiereenie P(l;SIr:k IG-l,

gt 1140 m.

uwzgl~dnieniem obszarow przyuralskich. Na Syberii

w rejonie dorzecza Leny palinologiczne badania tria

-su prowadziJa W. Korotkiewicz (5). Bardzo

interesu-jC\ce wynikl 'badan palinologicznych otrzymala E.

Ka-ra-Murza (2, 3, 4), badajC\c utwory triasu z r6inych

.rejon6w ArktY1ci.

Warto zaznaczyc, ii na niektorych obszarach

ZSRR (np. z.achodni Kazachstan) utwory pstrego pia

-skowca SC\ w~glono§ne i zawierajC\ n1ekiedy bogate

i dobrze zachowane H§cie ro§lin, rosnC\cych w tej

epoce oraz cz~to dobrze zachowane sporangia,

a wi~c organy, w kt6rych rozwijajC\ si~ spory z

za-chowanymi w nich spol'ami, pozwalaj~ce na zasto

-·

.1

5

Fig. 1. JUgCllSp01'ites Zaa;icostatus Ko pat 0 w a. Enl. 1500 X, bore hoZe Olszyny IG-l, depth 1410 m.

Fig. 2. Gink-goales. Ent. 2000 X, b01'e hoZe Olszyny

IG-l, depth 1410 m. ,

Fig. 3. Equisetites rotundus (N a 'U m) K a r a - M u-r z a. Ent. 2000 X, b01'e hole Olszyny IG-l, depth

1410 m.

Fig. 4. Triletes sp. Ent. 180 X, bore hole Nickica 10-1, depth 2014 m.

Fig. 5. Triletes sp. Ent. 180 X, bore hole PCIlSlr:k IG-l, depth 1140 m.

sowanie naturalnej - genetycznej 'Systematykl. P.race

palinologlczne dotyczC\ce utwor6w pst.rego piaskowca

w ZSRR potwierdzily celowo§c podzialu dolnego tria'su oa dwa pi~tra: indski i olenekski, przy' czym ze wzgl~u oa zasadnicze roinice mi~zy zespolaml 'Pylk6w i spor oraz pewne r6znice w zespolach H§ci

podzielono pi~tro olenekslde na dwa podpi~tra:

dol-noo1enekskie ·i gornoolenekskie.

Ostatnio prowadzi si~ rowniei badania palino1o

-giczne na obszarze Ndemiec. K. Mlid1er (6) w pracy

o pylkach i 'Sporach z triasu niemieckiego podaje apis tych form od retu po d01ny kajper. Autor l!\cz

-nie opisal 97 gatunk6w, przy czym wi~kszo§c

nych fonn nalezy do nowych rodzaj6w i gatunk6w, gdyz dotycheza:s z Il'etu i wapienia muszlowego nie by}o takich .opraco'wan. P. Reinhardt (8), P. Rein-hardt, M. Sch6q .(9) i E. Schulz (11) opisali niekt6re pylki i spory <·z utwor6w §.rodkowego i g6rnego pstrego lPiaskowca niecki gemnanskiej.

Jak Z powYZllzego wynika badania palinologiczne dotyczl\ce utwor6w dolnego triasu prowadzone Sll na obszarach sl\'Siadujl\cych z naszym krajem, przy czym szczeg6lnie zaawansowane Sl\ one w ZSRR, gdzie -dla osad6w pstrego piaskowca opracowano jut ska1~ stratygraficznll opartll na aporach i pyl-.kach. Mimo U utwOTY pstrego piaskowca maj" w polsce bardzo szerolde rozp;rzestrzenienie i osi,,-gajl\ znaczne millZszosci takie prace dotychczas nie byly -u nas _prowadzone, a mo~ si~ one okaza~ bar-dzo pozyteczne i przynies~ mozliwosc nie tylko wy-pracowania lokalnej skali stratygraficznej, lecz da~

takze moZnosc por6wnania wynik6w z obszarami sl\siedninrl.

Konczl\c, skladam serdeczne podzlE:ilrowanie prof. dr H. Makowskiemu za zyczliwe rady i uwagi oraz za poprawienie r~kopisu.

LITERATURA

1. I s z c zen k 0 W. - Pierwyje riezultaty izucze-nija sparowo-IPylcewogo sostawa miezozojsklich otloZenij siewiernoj czasti Pieczorskoj d-ipr.iesiji. Sb. st. Mat. po gieol. i polezn. iskop. sjewiero- _ wostoka jewrop. cz. SSSR, wyp. H, 1962.

2. K a r a - Mu r z a E, - Palinologiczeskoje obo-snowanije stratigraficzesikogo rasczelenienija mie-zozojskich otlozenij Ust-Jenisjejskoj i Chatang-skoj wpadin. Izd. WS-EGEI, 1958.

3. K a r a - Mu r z a E. - Sporowo-pylcewyje kom-pleksy triasowych otlozenij w rejonie my sa

Cwietkowa. bd. NIIGA, wyp. 8, 1958.

4. K a r a - M u r z a E. - Paldnologiczeskoje obo-snowantjeiltratigmficzeskogo ~2'lenieni"ja

SUMMARY

The article- presents the state of palynological studies on the LOwer Triaasic formations, and the possibility of using the effects of these studies for strattgraphical purposes. Taking into account the outstanding achievements in th1s field reported from the Soviet Union, the present author is of the opi-nion th-at the application of this method in determin-ing the stratigraphy of the Buntsandstein deposits of Poland may -be of consi'derable importance.

miezozojskich otlozenij Chatangoskoj wpadiny. Tr. NIIGA, t. 109, 1960.

5. K 0 rot k i e w i c z W. Sporowo-pylcewyje

kompleksy iz niznie i sriedDlietriasowych otloze-nij, wskrytych skwazinami Ulachan-Juriach-skogo i TiumiatinUlachan-Juriach-skogo uczestkow. Ibidem t. 124, 1961.

6. M 11 dIe r K. - Die geologische Verbreitung von

~oren und P.oll.en in der Deutschen Trias. Beih. geol Lb., H. 65. Hannover 1964.

7. M a I a w kin a W. - Sporowo.,pylcewyje :kom-plelmy triasa Russkoj platformy. Tol'. WNltGRI, wy;p. 177, 1960.

8. Rei n h 'a r d t P. - Einige Sporenarten aus dem Oberen Buntsandste:tn Thtlringens. Mber. Dscht. Akad. Wiss., Berlin 1964. .

9. Reinhardt P., Sch6n M. - Sporae dis-persae aus dem Mdttleren Buntsandstein (Untere Trias) 'Ilhi.il'dngens. I1bidem, Bd. 9, iH. 9/110. 1967. 10. Rom an 0 w s k a jaG. - Palinologlczeskoje

obosnowanije stratigraficzeskogo ol'asczlenienija triasowych otloZenij siewierowostocznoj czasti Turgajsko-go progitba. Inf. sb. WSEGEI, N. 6, ONTI,1959.

11. S c h u 1z E. - Sporen und Pollen aus dern Mdttleren Buntsandstein des germanischen Bec-kens. Mber. Dscht, Akad. Wiss. Bd. 6, H 8, 1964. 12. S z a t kin 8 k a j a E. Sporowo-pylcewaja charakteristika triasowych otlozenij Stalingrad-skogo Powolm. Tr. naucz. tkonf. po stratigr. miezozoja i paleogiena Niiniego PowolZa i smiemych oblastiej. Wolsk, 1958.

13. W a ,r:i. u chi n a L. - Spory i pylea triasowych otlozenij jqga Pieczorskogo basslejna, DAN SSSR, t. 138, N. 3, 1961.

14. War i u chi n a L. - Kompleksy spor i pylcy. rozdzial z pracy Czalyszew W., Wal'iuc-h-ina L.: BiostraUgrafija _ triasa Pieczorskoj oblasti, loo. AN SSSR, Moskwa-LenIngrad 1966.

-PE3IOME

B CTaTbe - paCCMaTpHBalOTCSI naJIKHOJIOrK'lecKHe HCCJIe,:a;OBaHmI HH3tHerO TpHaca 1'1 HX pom. B

CTaTH-rpa<i>H:'IecKoM paCqJIeHeHJm. HMeSI BBH,:a;YKpyrnn,Ie ,:a;OCTmKeHHSI B 3TOA o6nacTH B CCCP, aBTop C'lHTaeT, qTO npHMeHeHHe 3TOro MeTo,:a;a B CTPaTHrpa<i><tm ne-CTporo necqaHHKa Ha TeppHTopJm fiOJIbIIm Mo:m:eT npKHeCTH 60JIbWyro nOJIb3y.