R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H T o m IX, z e s z y t 2 - 1999 W IE S Ł A W BAR O F M C o n v Lublin „ C R U X F I R M A T M I T E M , M I T I G A T F O R T E M ” * B Ł O G O S Ł A W I O N Y V I L M O S A P O R - W S P Ó Ł C Z E S N Y M Ę C Z E N N I K S ied ząc n a u c z a n ie J a n a P a w ła II n ie tr u d n o z a u w a ż y ć w n im s ta łą o b e c n o ś ć te m a tu m ę c z e ń s tw a i m ę c z e n n ik ó w , k tó r z y „w n a s z y m s tu le c iu w r ó c i l i ” , tak że „ K o ś c ió ł z n o w u stał się K o ś c io łe m m ę c z e n n i k ó w ” 1. W ie l o k r o t n i e p o d k r e ś lał z n a c z e n ie teg o fa k tu d la ż y c ia K o ś c io ła , t a k ż e d la j e g o j e d n o ś c i 2.
D o te m a tu teg o p o w r a c a ł w lic z n y c h p r z e m ó w i e n i a c h d o b i s k u p ó w , np. p o d czas p o s y n o d a ln e g o s p o tk a n ia z p r z e w o d n i c z ą c y m i K o n f e r e n c j i E p i s k o p a tó w E u ro p y , w ro k po N a d z w y c z a j n y m S y n o d z ie B i s k u p ó w d la E u r o p y (1.12. 1992), a ta k że w c z a s ie c e r e m o n ii p rz y lic z n y c h , w o s ta tn ic h latach, b e a t y fik acjach i k a n o n i z a c j a c h 3. D o 30 c z e r w c a 1998 r. O jc ie c Ś w ię ty Ja n P a weł II o g ło sił b ło g o s ła w io n y m i 802 o s o b y (p o d c z a s 110 c e r e m o n ii b e a t y f i k a c y jn y c h ). K a n o n i z o w a ł 2 7 9 o só b (p o d c z a s 3 4 c e r e m o n ii k a n o n i z a c y j n y c h ) ; w ię k s z o ś ć z n ich ( 8 7 ,8 % ) s ta n o w ili m ę c z e n n ic y . N a jw ię c e j b ł o g o s ł a w i o n y c h w cz a sie j e d n e j u ro c z y s to ś c i P a p ie ż o g ło s ił 25 p a ź d z i e r n i k a 1992 r. w y n o s z ą c
Z a w o ł a n i e b i s k u p i e V i l m o s a A p o r a . C o n g r e g a t i o d e C a u s i s S a n c t o r u m , J a u r i n e n . B e a t i - f i c a t i o n i s s e n D e c l a r a l i o n i s M a r t y r i i S e r v í D e i G u l i e / m i A p o r e p i s c o p i J a u r i n e n s i s in o d i u m f u l e i. u t i f e r t u r . i n t e r f e c t i ( 1 8 9 2 - 1 9 4 5 ) . P o s l t i o S u p e r M a r t y r i o , R o m a 1 9 9 6 , A r c h i w u m K o n g r e g a c ji S p r a w K a n o n i z a c y j n y c h D 10 ( d a le j: P S M ) , S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 2 5 0 . 1 J a n P a w e 1 II, L i s t a p o s t o l s k i T e r t i o m i l l e n n i o a d v e n i e n t e (1 0 .1 1 . 1 9 9 4 ) , W r o c ł a w 1995, s. 4 7 - 4 9 , n r 37. 2 Z o b . n p. J a n P a w e ł II. E n c y k l i k a R e d e m p t o r i s m i s s i o ( 7 . 1 2 . 1 9 9 0 ) , n r 42 ; t e n- ż e, V e r i t a t i s s p l e n d o r ( 6 . 0 8 . 1 9 9 3 ) , n r 9 0 - 9 4 ; t e n ż e , E n c y k l i k a U t u n u m s i n t ( 2 5 . 0 5 . 1 9 9 5 ) , n r 1, 48 , 8 3 - 8 4 ; t e n ż e , K o n s t y t u c j a a p o s t o l s k a O r i é n t a l e l u m e n , n r 6, 1 8-2 3; t e n ż e , A d h o r t a c j a a p o s t o l s k a V i t a c o n s e c r a t a ( 2 5 . 0 3 . 1 9 9 6 ) , n r 8 6. 2 Z o b . J . L . G u I i é r r e z. L a s c a u s a s d e m a r t i r i o d e l s i g l o X X , „ I u s C a n o n i c u m " , 3 7 ( 1 9 9 7 ) , n r 7 4, s. 4 0 7 - 4 5 0 .
d o c h w a ł y o łta rz y 122 m ę c z e n n i k ó w w o jn y d o m o w e j w H is z p a n ii, n ato m ia st ś w i ę t y c h - p o d c z a s c e r e m o n ii 19 c z e r w c a 1988 r. - 117 m ę c z e n n ik ó w w i e t n a m s k i c h . W 1997 r. Jan P a w e ł II, w c z a s ie o ś m iu c e re m o n ii, o g ło sił ś w ię ty m i i b ł o g o s ł a w i o n y m i 19 o só b . W g r o n ie c z te r e c h b e a ty f ik o w a n y c h j a k o m ę c z e n n i c y z n a la z ł się V ilm o s A p o r 4.
D o g r o n a b ł o g o s ł a w i o n y c h z a lic z y ł go O jc ie c Ś w ię ty Jan P a w e ł II dnia 9 lis t o p a d a 1997 r .5 N a d a ł m u ty tu ł m ę c z e n n i k a , g d y ż b isk u p A p o r p o n ió sł ś m ie r ć z rąk ż o łn ie r z y A rm ii C z e r w o n e j, p o n a d 5 0 lat tem u - 2 k w ie tn ia
1945 r.
W n in ie js z y m o p r a c o w a n i u p r z e d s t a w i o n y b ę d z ie n a jp ie rw rys b io g ra fic z n y n o w e g o B ło g o s ł a w i o n e g o (I), n a s t ę p n i e p r a w n o k a n o n i c z n e p o ję c ie m ę c z e ń stw a , j e g o e l e m e n t y i w e r y f i k o w a n i e się ich w s p ra w ie bpa A p o r a (II).
I. O S O B A M Ę C Z E N N IK A
RYS B IO G R A F I C Z N Y BŁ. V IL M O S A A P O R A 6
29 lu te g o 1892 r. w S e g e s v a r, w d ie c e z ji A lb a Iulia (o b e c n ie w R u m u n ii), u r o d z ił się c h ło p ie c , ó s m e d z ie c k o b a r o n a G a b o r a A p o r a z A lto rja , f u n k c jo n a r i u s z a r z ą d o w e g o o r a z h ra b in y F id e lii P a lffy , k o b ie ty b a rd z o religijnej. K ilk a d n i p ó ź n ie j, 5 m a rc a , z o sta ł o c h r z c z o n y w r o d z in n y m d o m u w S eg esv ar. N a d a n o m u im ię V ilm o s ( V i l h e l m u s ) 7.
L o s y d z ie c k a z w i ą z a n e b y ły z ż y c ie m j e g o r o d z ic ó w . W 1894 r. ojciec z o s ta ł m i a n o w a n y S e k r e t a r z e m S ta n u w w ę g i e r s k i m m in is te r s tw ie w W i e d n iu , d o k ą d p r z e n ió s ł się z c a łą r o d z i n ą 8. C z te ry lata p ó źn iej, 15 s ierp n ia
1898 r., b a r o n G a b o r u m a rł. R o d z i n a A p o r ó w p o z o s ta ła w W ie d n iu . T a m też V i l m o s w 1900 r. u k o ń c z y ł e d u k a c ję e l e m e n t a r n ą i r o z p o c z ą ł kurs g i m n a z ja l n y u k s ię ż y j e z u i t ó w w K a l k s b u r g u w A u s trii. D a l s z ą e d u k a c ję , o sta tn ie trzy
4 E . N o w a k, P r o b l e m a t y k a p o l s k i c h k a n d y d a t ó w n a o ł t a r z e , R z y m 19 98 , s. 2 4 ( m p s w K a t e d r z e P r a w a K a n o n i z a c y j n e g o K U L ) ; K. G o I ę b i o w s k i, Ś w i ę c i i b ł o g o s ł a w i e n i 1 9 9 7 r. , „ B i u l e t y n K A I ” . W y d a n i e s p e c j a l n e . K o ś c i ó ł ’9 7 , s. 18-21; W . B a r. S e n d e r o L u m i n o s o j a k o p r z e ś l a d o w c a w r o z u m i e n i u p r a w a k a n o n i z a c y j n e g o , L u b l i n 1997, s. 45 ( m p s B K U L ) . 3 N o w i b ł o g o s ł a w i e n i K o ś c i o ł a , „ L ' O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w y d . p o l.) , 1 9 ( 1 9 9 8 ), n r 1, s. 17. 6 Z o b . c h r o n o l o g i ę j e g o ż y c i a w: P S M . I n f o r m a t i o , p. 17 -2 2 . O z n a c z e n i u b i o g r a f i i d la k a n o n i z a c j i p i s z e : H . M i s z t a l , ( B i o g r a f i a tv p r o c e s i e b e a l v f i k a c \ j n v m , „ P r a w o K a n o n i c z n e ” , 2 5 ( 1 9 8 2 ) , n r 1, s. 2 6 7 - 2 7 9 ) . 7 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2, p. 169. 8 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 7 . p. 2 1 4 .
lata g im n a z ja ln e , o d b y w a ł w in n ej j e z u i c k i e j p l a c ó w c e w K a lo c s a n a W ę grzech (1 9 0 6 -1 9 0 9 ). T u ta j z ro d z iło się j e g o p o w o ł a n i e k a p ła ń s k ie . W o k r e s ie B o ż e g o N a r o d z e n ia 1909 r. m a tk a F i d e l i a p o g o d z iła się z d e c y z j ą s y n a i u d z ie liła m u sw e g o b ł o g o s ł a w i e ń s t w a 9. Z a r a z po zd an iu m a tu ry , w 1910 r., V ilm o s w s tą p ił d o b i s k u p i e g o s e m i n a rium d u c h o w n e g o w G y ó r i z o sta ł z a p i s a n y n a w y d z ia ł te o lo g ic z n y u n i w e r s y tetu w I n n s b r u c k u 10. N a jp ie rw p r z e b y w a ł w k o n w i k c i e t e o l o g i c z n y m „ N i c o la ih a u s ” , a p ó źn iej w „ C a n i s i a n o ” k s ię ż y j e z u i t ó w . S tu d ia t e o lo g ic z n e u k o ń czył w 1915 r. W k ró tc e , 22 s ie rp n ia , p r z y ją ł s u b d ia k o n a t, a n a s t ę p n e g o d n i a d ia k o n a t w w ę g ie rs k ie j d ie c e z ji N a g y v ä r d (d z isia j O r a d e a w R u m u n i i ) , z rąk b is k u p a J ó z e f a Länyi. N a t o m i a s t ś w ię c e ń k a p ł a ń s k ic h u d z ie lił m u p o m o c n i c z y b isk u p B rix en , S ig is m u n d W a itz , d n ia 2 4 s ie rp n ia 1915 r . 11 N a s t ę p n e g o d n ia c e le b ro w a ł M s z ę św. p r y m ic y jn ą , z u c z e s t n i c t w e m sw e j m a tk i i d w ó c h sió str. S ta rsz y brat w tym c z a s ie z n a j d o w a ł się n a fro n c ie .
W e w rz e ś n iu 1915 r. b is k u p z N a g y v ä r d M ik ló s S z e c h e n y i m i a n o w a ł n e o p r e z b ite ra V ilm o s a k a p e la n e m p a ra fii w G y u la , w p r o w in c ji B e k e s . W i e l e cz a su p o ś w ię c a ł p e n ite n to m w k o n f e s j o n a l e o r a z m o d litw ie , a ta k ż e p o s ł u d z e w s z p i t a l u 12. Na p rz e ło m ie c z e r w c a i lip c a n a s tę p n e g o r o k u p o w r ó c i ł do In n s b ru c k u , g d z ie u z y s k a ł d o k to r a t z te o lo g ii. 4 s ty c z n ia 1917 r. r o z p o c z ą ł p o s łu g ę k a p e la n a w w o j s k o w y m s z p ita lu p o l o w y m C z e r w o n e g o K rz y ż a . S t a m tąd po trz e c h m ie s ią c a c h p o w r ó c ił d o G y u l a 13. 1 lip c a 1917 r. z o s ta ł p r z e n ie sio n y do N a g y v ä r d u i o b ją ł o b o w i ą z k i p r e f e k t a s tu d ió w o r a z w y k ł a d o w c y teologii d o g m a ty c z n e j w d i e c e z j a l n y m s e m in a r iu m . V ilm o s w d z i e n n i k u o d n o to w ał sw ój sm u te k z p o w o d u o d w o ł a n i a z G u y la , ale w d u c h u p o s ł u s z e ń s t w a p o d ją ł n o w e z a d a n i a 14.
W s ie rp n iu 1918 r. b y ł m i a n o w a n y p r o b o s z c z e m w G y u la . M ia ł w ó w c z a s 26 lat i był n a j m ło d s z y m p r o b o s z c z e m n a c a ły c h W ę g r z e c h . W k li m a c i e en c y k lik i R e r u m n o v a r u m p a p ie ż a L e o n a X III stał się p r o m o t o r e m o d n o w y relig ijn ej, sp o łe c z n e j i p o lity c z n e j. J u ż w 1921 r. z a i n ic jo w a ł w y d a w a n i e m ie s ię c z n ik a „ I n fo rm a to r k a to lic k i G y u l a ” , k tó ry s k i e r o w a n y b y ł d o r o d z in parafii. W 1925 roku z 25 p a r a f i a n a m i o d b y ł p i e l g r z y m k ę do R z y m u , by 9 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 2 5 - 2 7 . 10 P S M . S u m m a r i u m . D o c . 3: C e r t i j i c a t i d ' e s a m i , s o s i e n u l i p r e s s o la F a c o h à d i T e o l o g i a in I n n s b r u c k , d a I 13 m a r ż o ¡ 9 1 1 a l 9 l u g l i o 1 9 / 4 , p. 1 7 0 - 1 7 3 . 11 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 5: C o n f e r i m e n t o d e g l i O r d i n i M a g g i o r i a I S e r v o d i D i o . D i c h i a - r a z i o n e s o s t i t u t i v a d c l S e g r e i a r i o d e l l a C o n f e r e n z a E p i s c o p a l e U n g h e r e s e , p . 174. 12 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o . p. 2 9 - 3 1 ; P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 0 1 , p. 3 6 3 . 13 P S M . I n f o r m a t i o , p. 32. 14 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 0 1 , p . 3 6 3 ; P S M . I n f o r m a t i o , p. 3 3 - 3 4 .
„ s łu c h a ć K o ś c i o ł a ” . W sw e j a k ty w n o ś c i s p o łe c z n e j b a rd z o z d e c y d o w a n ie w y r a ż a ł s w o je s ta n o w i s k o , g d y ty lk o t r z e b a by ło sta n ą ć w o b ro n ie p ra w d y i m o r a l n o ś c i 15. Z a s ł u ż y ł n a w e t n a tytuł: „ p r o b o s z c z u b o g i c h ” 16. W m aju 1938 r. p r z e ż y w a ł 3 4 M i ę d z y n a r o d o w y K o n g r e s E u c h a r y s ty c z n y , k tó ry o d b y w a ł się w B u d a p e s z c ie , z u d z ia łe m p a p ie ż a P iu s a X II. M ó w io n o w te d y , że p r o b o s z c z z G y u l a j e s t p o w a ż n y m k a n d y d a t e m n a b is k u p a p o m o c n ic z e g o V e s z p r e m . Ju ż w o k r e s ie s t u d ió w w I n n s b r u c k u d y r e k to r „ C a n i s i a n u m ” , o. H o f f m a n n , w y r a z i ł się o n im , że w p rz y s z ło ś c i n i e w ą tp liw ie b ę d z ie k a n d y d a te m n a b is k u p a . J e d n a k n a liście p r e z e n t o w a n e j rz ą d o w i, po śm ierci b i s k u pa G y ó r I. B re y e ra , z n a la z ł się d o p ie r o na trz e c im m ie jsc u . R e g e n t M iklós H o r t h y p o w i e d z i a ł n u n c j u s z o w i A n g e lo R o tta , że z p rz e d s ta w io n e j listy p re f e r o w a n y j e s t p i e r w s z y k a n d y d a t, d o z a a k c e p t o w a n i a j e s t n a jw y ż e j drugi. J e d n a k p a p i e ż P iu s X II, b u l l ą z d n ia 21 s ty c z n ia 1941 r., m ia n o w a ł V ilm o s a A p o r a s i e d e m d z i e s i ą t y m d r u g im b is k u p e m w histo rii tej diecezji, zało ż o n e j p r z e z św . S t e f a n a 17.
W ten s p o s ó b w 1941 r. r o z p o c z ą ł się n o w y o k re s w życiu ks. V ilm o sa . K i l k a d n i po n o m i n a c j i , p r z y jm u ją c d e le g a c ję sw ej n o w e j d iecezji, p ro g ra m p o s ł u g i w a n i a z a w a r ł w b a r d z o p r o s ty c h s ło w a c h : „ M o ja p ra c a k a p ła ń s k a d o tą d m i a ł a c h a r a k t e r d u s z p a s te r s k i, t a k ż e j a k o b is k u p G y ó r p ra g n ę p o z o sta ć p a s t e r z e m ” 18. 2 4 lu te g o te g o r o k u p r z y ją ł sa k rę b i s k u p i ą z rąk p r y m a s a W ę g i e r kard. J u s z t i n i ä n a S e r e d ie g o , k t ó r e m u a s y s to w a li b is k u p i G y u la G la ttfe ld e r i G y u la C z a p ik . T y d z ie ń p ó ź n ie j, 2 m a rc a , o b ją ł w k a n o n i c z n e p o s ia d a n ie w y z n a c z o n ą m u d i e c e z j ę 19. N a b is k u p ie z a w o ł a n i e w y b r a ł i u m ie ś c ił na p a m ią tk o w y m o b r a z k u słow a: „ C r u x fir m a t m ite m , m itig a t f o r t e m ”20, tzn. „ K rz y ż u m a c n ia s ła b e g o , a c z y n i ł a g o d n y m s i l n e g o ”21. M o tto to m ia ło się w e ry f ik o w a ć od p o c z ą t k u b is k u p ie j p o s łu g i V i l m o s a A p o ra ; a p o g e u m p r ó b y p rz y p a d ło na lata
1 9 4 4 -1 9 4 5 . 15 P S M . I n f o r m a t i o , p. 36. 16 B u d o w a l i ś w i ą t y n i e ż y c i a n a f u n d a m e n c i e C h r y s t u s a . H o m i l i a O j c a Ś w i ę t e g o w y g ł o s z o n a p o d c z a s M s z y . w . b e a t y f i k a c y j n e j 9 l i s t o p a d a , „ L ’O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w y d . p o i.) , 1 9 (1 9 9 8 ), n r 1, s. 15, p . 3; z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p. 37. 17 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6: B u l l a P o n t i f i c i a d e l l a n o m i n a d i V i l m o s A p o r V e s c o v o di G y ó r , p . 175; P S M . I n f o r m a t i o , p. 4 1. 18 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 2 5 0 . 19 P S M . I n f o r m a t i o , p . 4 0 - 4 1 . 20 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 1 , p. 2 5 0 ; p r o f i l d u c h o w y : P S M . I n f o r m a t i o , p. 5-9. 21 BI. Y i l m o s A p o r , „ L ’O s s e r v a t o r e R o m a n o ” ( w e r s j a p o i . ) , 1 9 ( 1 9 9 8 ) , n r 1, s. 17.
19 m a r c a 1944 r. o d d z ia ły n i e m i e c k i e w ta r g n ę ły n a W ę g r y , p r z e c h o d z ą c ta k że p rz e z d ie c e z ję G y ó r. R o z p o c z ę ł y się, p r o w a d z o n e p rz e z N i e m c ó w , czy stk i e tn ic z n e . W d z ie ń Z e s ła n ia D u c h a Ś w ię te g o 19 4 4 r. b is k u p o d w a ż n i e p o tę p ił je , z w ła s z c z a ra s iz m a n ty s e m ic k i. D o k o n a ł te g o p u b lic z n ie w m i e j s c o w e j k a t e d r z e 22. K ilk a dni p ó ź n ie j, 28 m a ja , n a p i s a ł list p r o t e s t a c y j n y d o M i n is te r s tw a S p ra w W e w n ę t r z n y c h w z w i ą z k u z tw o r z e n i e m g e tta w G y ó r 23. W p a ź d z ie r n ik u 1 9 4 4 r . o k u p a n c i n a z i s t o w s c y p r z e p r o w a d z i l i l ik w id a c ję rz ą d u n a r o d o w e g o , o d d a ją c w ł a d z ę w ręce F e r e n c a S z a la s ie g o , l i d e r a w ę g i e r s k i c h n a r o d o w y c h s o c ja listó w ( P f e ilk re u z le r), co n a s iliło a k c ję c z y s te k . B is k u p G y ó r w raz z b is k u p e m V e s z p r e m , J ó z s e f e m M i n d s z e n t y , o p r a c o w a l i p r o t e s t a c y jn e m e m o r a n d u m 24. Z r e s z t ą p o p r z e d z a ł a j e o c e n a sił n a r o d o w e g o s o c j a l i z m u p rz e z S e k r e ta r z a S ta n u S to lic y A p o s to ls k ie j k a rd . E u g e n i a P a c e l l i e g o z
1934 r., k tó ry z a lecał j e n e u tr a liz o w a ć . A k t y w n o ś ć b i s k u p a V i l m o s a A p o ra , z u r o d z e n ia ta k ż e se n a to ra , b y ła w y r a ź n i e z t ą o p i n i ą z g o d n a 25. H i e r a r c h i a k o ś c ie ln a i s łu c h a ją c y je j w iern i by li k r y t y k o w a n i z a to, że „ n ie s y m p a t y z u j ą z a k tu a ln y m s y s t e m e m ”26.
B is k u p V ilm o s A p o r z a w s z e d u ż o u w a g i p o ś w i ę c a ł fo r m a c ji s w o ic h k a p ł a n ó w , tro sc e o p o w o ła n ia - n o w e i w ła s n e , k tó r e n i e o d w ł a d z ś w ie c k ic h , ale od B o g a p o c h o d z ą i je g o m isji m a j ą słu ż y ć . „ T a k w ię c w im ie n iu C h r y s t u s a s p e łn ia m y p o s ła n n ic tw o ja k b y B o g a s a m e g o [...]” , c y t o w a ł s ło w a św . P a w ł a z D r u g ie g o L istu do K o ry n tia n (5, 20); t a k ż e w c z a s a c h - p o lu d z k u są d z ą c - n a j g o r s z y c h 27. Ich i s w o je p o s ł a n n i c t w o p o s t r z e g a ł j a k o p o s ł u g i w a n i e w duchu: „Je d e n je st P an , j e d n a w ia ra , j e d e n c h rz e s t. J e d e n j e s t B ó g i O jc ie c w s z y s tk ic h , k tó ry je s t i d z ia ła p o n a d w s z y s tk im i, p r z e z w s z y s t k i c h i w e w s z y s t k i c h ” ( E f 4, 5-6). D la te g o też w p i e r w s z y m liście do w ie r n y c h o tę je d n o ś ć w ro d z in a c h a p e lo w a ł, c h c ia ł by d o niej w y c h o w y w a n e b y ło m ło d e p o k o le n ie , by je d n o ś ć p ł y n ą c a z w ia ry i m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j -22 P S M . S u m m a r i u m , D o c . 4 0 , p. 2 4 7 - 2 4 8 . 2'’ T a m ż e , s. 2 48 . 24 Z o b . J. M i n d s z e n t y, M a m o r i e , R o m a 1 9 7 5 , p. 2 7 - 2 9 . 24 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p . 4 6 - 4 7 . 26 Z o b . E. T e 1 e k i, N y i l a s u r a l o m M a g y a r o r s z ó g o n , B u d a p e s t 1 9 7 4 , p. 161; c y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 49. 27 Z o b . C i r c o l a r e d e ! S e r v o d i D i o n. 4 4 7 / 7 1 ; G y ô r , 1 m a r ż o 1 9 4 1 . P r i m a c i r c o l a r e , i n d i r i z z a l a a i s a c e r d o t i , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 5 9 , p. 2 8 5 - 2 8 8 ; C i r c o l a r e d c l S e r v o d i D i o u. 6 7 9 / 4 4 : G y ó r , 14 m a r ż o 1 9 4 4 . T e m a : la i s l i t u z i o n e d e l l ’O p u s V o c a t i o n i s , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 7 0. p. 3 2 4 - 3 2 7 ; C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o n. 1144: G y ó r . 3 g e n n a i o 1 9 4 4 . E s o r t a z i o n e p a s t o r a l e a l d e r o p e r c a p o d a n n o , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 7 1 , p. 3 2 7 - 3 2 9 ; C i r c o l a r e d e I S e r v o d i D i o n. 5 3 3 / 4 4 : G y ó r , 2 3 f e b b r a i o 1 9 4 4 . E s o r t a z i o n e a i s a c e r d o t i p e r la q u a r e s i m a , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 7 2 , p. 3 2 9 - 3 3 3 .
m a n i f e s t o w a ł a się w c o d z i e n n y m tru d z ie , p ra c y , d z ie le n iu się z ubo g im i: „ A l b o w i e m z a w s z e u b o g ic h m a c ie u s i e b i e ” (M t 26, l l ) 28. O tej j e d n o ś c i p r z y p o m i n a ł w k w a r t a l n y c h lista c h d o w ie r n y c h , k tó ry c h u czy ł u c z e s tn ic tw a w C h r y s t u s o w e j u c z c ie je d n o ś c i - M s z y ś w ię te j29. T e m u p o w o ła n iu m ia ła też s łu ż y ć f o r m a c j a do a k ty w n o ś c i s p o łe c z n e j, d la k tó rej p r z y g o to w y w a ł k a t e c h i s t ó w 30, o r a z p o p i e r a n ie s z k ó ł k a t o l i c k i c h 31.
B y ł j u ż p r z y g o t o w a n y n a tru d n e c z a s y , n ie s k o r z y s ta ł z p r o p o z y c ji w y j a z d u w b e z p i e c z n e m ie js c e . W z w ią z k u z n a r a s t a j ą c ą lic z b ą s a m o b ó js tw w o b l i c z u o k r u c i e ń s t w a w o jn y B is k u p d n ia 29 lis to p a d a 1944 r. z w ró c ił się z a p e l e m d o lu d n o ś c i, by n a w e t i w ta k ie j s y tu acji n ik t n ie ta rg n ą ł się n a sw oje ż y c ie - d a r B o g a , by z a c h o w a ć n a d p r z y r o d z o n ą n a d z ie ję , serce c z y ste , co po d ź w i g a n i u ze Z b a w i c i e l e m k r z y ż a d a s z c z ę ś c ie r a j u 32. W g r u d n iu 1 9 4 4 r. b i s k u p A p o r p o le c ił o tw o r z y ć b ra m y s w o je g o p ałacu d la u c i e k i n i e r ó w , w ty m Ż y d ó w . Z a ś w i a d c z y ł o ty m n a u c z y c ie l n a ro d o w o ś c i ż y d o w s k i e j z K i s k a u n f e l e g y h a z a , k tó ry u c ie k łs z y z tra n s p o rtu d e p o r ta c y jn e g o z n a la z ł s c h r o n ie n ie i o c a l e n i e 33. M ó w ili też o ty m z e z n a jąc y w p ro c e s ie ś w i a d k o w i e , m .in . F e r e n c H a lle r, k tó ry w r a z z ż o n ą zn a la z ł się w p a ła c u b i s k u p i m w p ie r w s z e j g r u p ie u c ie k in ie r ó w , k tó ra p r z y b y ła tam j u ż w lis to p a d z ie 19 4 4 r. B is k u p z j e d n a k o w ą m i ł o ś c i ą p r z y j m o w a ł b o g a ty c h i b ie d n y c h , z a r ó w n o m ie s z k a ń c ó w G y o r , j a k i p r z y b y s z ó w z T r a n s y lw a n ii, k a to lik ó w i w y z n a w c ó w in n y c h religii. Ś w i a d e k p a m ię ta ł o b e c n o ś ć pięciu Ż y d ó w w śró d p i e r w s z e j g ru p y u c i e k i n i e r ó w 34. W B o ż e N a r o d z e n i e 19 4 4 r. o d d z ia ły s o w ie c k ie ro z p o c z ę ły in w a z ję na W ę g r y . W s ty c z n iu 1945 r. n a d e s z ł y do G y ó r p ie r w s z e b u d z ą c e g ro z ę w i a d o 28 C i r c o l a r e d e ! S e r v o d l D i o n. 4 4 81 41 ; G y o r , 1 ma rz.o 1 9 4 1 . P r i m a c i r c o l a r e i n d i r i z z a t a a i f e d e l i . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 0 , p . 2 8 8 - 2 9 0 . 29 Z o b . C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o N . 4 0 1 1 4 2 ; G y ô r , 1 8 f e b b r a i o 194 2. C i r c o l a r e q u a r e s i - m a l e a i f e d e l i , in c n i e s o r t a a l l a f r é q u e n t e e d e v o t a p a r t e c i p a z i o n e a lla s a n t a m e s s a . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 1 , p . 2 9 0 - 2 9 8 . 30 Z o b . A p p e l a e p i s c o p a l e n. 2 5 0 1 / 4 2 a i c a t e c h i s t i d e l l a d i o c e s i , G y o r . 2 7 o t t o b r e 1 942 . E s o r t a z i o n e p a s t o r a l e a g l i i n s e g n a n t i e c a t e c h i s t i d e l l a d i o c e s i , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 63, p. 3 0 2 - 3 0 6 . 31 Z o b . C i r c o l a r e d e ! S e r v o d i D i o n. 1 4 0 0 / 4 3 ; G y o r , 1 8 g i u g n o 19 43. C i r c o l a r e a i sa c e r - d o t i s u l m o v i m e n t o d e i c o l l e g i c a t t o l i c i . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 5 , p. 3 1 3 - 3 1 9 . 32 C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o n. 3 2 9 5 / 4 4 ; G y o r , 2 9 n o v e m b r e 1 9 4 4 . E 'u n a p p e l lo c o n t r o il s u i c i d i o . P S M . S u m m a r i u m , D o c . 6 7 , p . 3 2 0 . 33 P S M . I n f o r m a t i o , p. 2 0 . O i n t e r w e n c j a c h K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o n a W ę g r z e c h n a r z e c z p r a w c z ł o w i e k a z o b . A . M e s z l é n y i , A m a g y a r k a t o l i k u s e g y h â z a e m b e r i j o g o k v é d e l m é b e n , B u d a p e s t 1 947. 34 P S M . S u m m a r i u m , p. 8 4 - 8 5 .
m ości o p rz e m o c y s to s o w a n e j p rz e z c z e r w o n o a r m i s t ó w w o b e c l u d n o ś c i c y w i l nej. W jej o b lic z u b isk u p w p o s ła n iu d o w i e r n y c h s tw ie r d z a ł, że l u d z k ie s ł o w a s ą n i e w y s ta r c z a ją c e , d la te g o d z ie lą c ból z ie m i o jc z y s te j i sw o je j d ie c e z ji, p rz y w o ły w a ł i k o m e n to w a ł s ło w a P is m a św . K a p ł a n ó w zaś w z y w a ł, by stale p o z o s ta w a li w b lisk o śc i o w ie c im p o w i e r z o n y c h , j a k u c z y P a n (J 1 0 -1 2 )35. W m a r c u 1945 r. r o z p o c z ę ła się o f e n s y w a R o s ja n n a z a c h o d n i ą c z ę ś ć , g d z ie z n a jd o w a ła się ró w n ie ż d i e c e z ja G y ó r ' 6. R a n k i e m 28 m a rc a , w W i e l k ą Ś ro d ę, o d d z ia ły te ro z p o c z ę ły o k u p a c j ę m ia s ta . N a jp ie r w p o d p a l o n o k a te d rę , p o te m s e m i n a r i u m 37. W c z e s n y m p o p o ł u d n i e m p i e r w s i ż o łn ie r z e w t a r g n ę l i do p a ła c u b is k u p ie g o , p ó ź n ie j d a ls z e ich g r u p y . B i s k u p ze s p o k o je m w y c h o dził do nich . U c ie k in ie rz y z n a jd u ją c y się w p a ła c u w lic z b ie ok. 3 0 0 o s ó b 38, o b s e r w u ją c sp o k ó j i o p a n o w a n ie b is k u p a , b y li p r z e k o n a n i , że d z ię k i n i e m u nic z łe g o p rz y jś ć na n ich nie m o ż e 39. B i s k u p p o z o s t a w a ł tam stale, c z u w a ł - tak że c a łą noc. K ie d y k a n c le rz J ó z e f Z a g o n , z a c h ę c a ł go b y n i e c o o d p o czął, o d p o w ie d z ia ł: „ M u s z ę c z u w a ć , n a w y p a d e k g d y b y się c o ś z d a r z y ł o ”40. R a n k ie m w W ie lk i C z w a r te k , 29 m a rc a , c e l e b r o w a ł w p iw n ic y p a ła c u s w o j ą o s t a t n i ą M s z ę św .41 „W t a k ic h o k o l i c z n o ś c i a c h tru d n o b y ło n ie m y śleć o K o ś c ie le s ta ro ż y tn y m i M s z a c h ś w ię ty c h c e le b r o w a n y c h w k a t a k u m b a c h ” , w s p o m in a ł n a o c z n y ś w ia d e k - k a n c l e r z b i s k u p a 42. P o te m z ja w ili się p o n o w n ie ż o łn ie rz e ro sy jscy . B is k u p n ie z g o d z ił się n a o p u s z c z e n i e p a ła c u , m im o że n i e b e z p ie c z e ń s tw o b y ło w ie lk ie . P o w ie d z ia ł, że j e g o o b o w i ą z k i e m j e s t b ro n ić sw o ich o w ie c , n a w e t za c e n ę ż y cia. C z u w a ł c a ł ą n a s t ę p n ą n o c . W ty m c z a s ie z m a rł w E s z te r g o m k a r d y n a ł J u s z tin ia n S e re d i, p r y m a s W ę g ie r .
W W ie lk i Piątek, 30 m a r c a 1945 r., w c z e s n y m r a n k ie m , n ie m o g ą c c e l e b ro w a ć u r o c z y s to ś c i św ię te g o T r i d u u m , o d c z y t a ł g ł o ś n o e w a n g e l i c z n y o p is M ę k i P a ń s k ie j. Z d a n ie m k a n c le r z a „ L e k t u r a ta n ie b y ł a n ig d y ta k w z r u s z a j ą c a ja k tego dn ia, w tym s tan ie d u c h a ”43. O k o ło g o d z . 10°° w ta rg n ę li d o b i s k u p
35 C y t . tez: t k 6, 32; J 13, 35; R z 8, 18 i 25 ; 1 T e s 4, 17, E f 5, 3. Z o b . C i r c o l a r e d e l S e r v o d i D i o n. 39 1 1 4 5 ; G y ö r , 14 f e b b r a i o 1 9 4 5 . E s o r t a z i o n e q u a r e s i m a l e a i f e d e l i , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 7 3 , p. 3 3 4 - 3 3 6 . 36 Z o b . P S M . I n f o r m a d o , p. 5 2 - 5 6 . 37 P S M . S u m m a r i u m , p. 103. 38 L e t r e r a d e l C o n s i g l i e r e d i G o v c r n o J u l i u s K o v d c s a l b a r o r t e G i o a c c h i n o M a l f a l t i C o n - s i g l i e r e D i p l o m á t i c o d e l l ' O r d i n e S o v r a n o d e i C a v a l i e r i d i M a l t a ; R o m a , 13 n o v e m b r e 1 9 4 5 , P S M . S u m m a r i u m , D o c . 2 1, p. 2 0 0 . 39 P S M . I n f o r m a d o , p. 57 ; z o b . P S M . S u m m a r i u m , p. 36 , 9 8 , 102, 1 18. 40 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 58 . 41 P S M . S u m m a r i u m , p. 3 6 , 2 0 8 . 42 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 60 . 43 C y t . za: P S M . I n f o r m a t i o , p. 61 .
s tw a k o le jn i ż o łn ie r z e r a d z i e c c y . P rz e sz li p r z e z s u te re n y , ale w p r z e c i w i e ń s tw ie d o p o p r z e d n i k ó w n ic n ie g ra b ili. J a k się p ó źn iej o k azało , c e le m tej w i z y t y b y ł p rz e g lą d p o m i e s z c z e ń , b o w i e m j e s z c z e teg o d n ia c z ę ść ro s y js k ie g o d o w ó d z t w a z a jęła n i e k t ó r e p o m ie s z c z e n i a p a ła c u . W y s ła n y do n ich k a n c le rz J. Z a g o n , w to w a r z y s t w i e in n e g o k a p ła n a p r z e k a z a ł n ie p o k ó j B is k u p a m a ją c y ź r ó d ło w b ru ta ln y c h z a c h o w a n i a c h ż o łn ie r z y w z g lę d e m ludności cy w iln ej. O f i c e r o d p o w ie d z ia ł, że r o z g ł a s z a n e w i a d o m o ś c i s ą p r z e s a d z o n e 44. W i e c z o re m , po g o d z in ie 1900, p r z y s z li ci sa m i ż o łn ie rz e i z ażąd ali w y jś c ia k o b ie t i d z i e w c z ą t p o d p r e t e k s t e m „ o b i e r a n i a z i e m n i a k ó w ” . B isk u p V ilm o s A p o r z d e c y d o w a n i e się te m u s p r z e c iw ił. B y ł g o tó w o d e s ła ć do tej p ra c y m ę ż c z y z n (b y ło ich ok. 40) i s ta r s z e k o b ie ty . J e d n a k o fic e r p o z o s ta w ił trz e c h ż o łn ie rz y p rz y w y jś c iu , a w r a z z d w o m a s c h o d z ił do p iw n ic y . B isk u p stanął n a p r z e c iw s c h o d ó w , w y w i ą z a ł a się o s tr a r o z m o w a . O fic e r, z d e c y d o w a n ie w y ż s z y i ma- s y w n i e j s z y od B is k u p a , s ta w a ł się c o r a z g w a łto w n ie js z y , sz a rp a ł w ie lo k r o tn ie za k r z y ż w is z ą c y na p ie r s i a c h b p a V ilm o s a . B is k u p z n a k a m i rąk w y ra ź n ie w s k a z y w a ł , że n ie z g a d z a się n a z a b r a n ie k o b ie t i d z ie w c z ąt. W ty m cz a sie z g r o n a 2 0-25 k o b ie t p r z y g o t o w u j ą c y c h k o la c ję w p iw n ic y - w części s łu ż ą cej za k u c h n ię - c z e r w o n o a r m i ś c i s c h w y c ili trzy. W y s z li n a p ó łp ię tro , k o b iety b r o n iły się. W ty m m o m e n c i e z innej c z ę ś c i p iw n ic y (z w a n e j m io d o w ą ) R o s j a n i e u s iło w a li z a b r a ć trzy in n e d z ie w c z ę ta . W z y w a ł y o n e p o m o c y 46. B isk u p p o b ie g ł w ta m ty m k i e r u n k u k rz y c z ą c : „ H i n a u s ! ” , tj. „P recz!, W y n o s ić s ię ! ” . W t e d y o f i c e r i b ę d ą c y z n im ż o łn ie r z o tw o rz y li o gień. B is k u p o w i z a d a n o trzy ra n y p o s tr z a ło w e . P i e r w s z a k u la p r z e b i ł a p r a w e ram ię, d ru g a ra z iła czoło, tr z e c ia p r z e b iła j a m ę b r z u s z n ą p o w y ż e j p ę p k a 46. B is k u p u p a d łs z y n a zie m ię p o w o li m ó w ił do z n a j d u j ą c e g o się o b o k sek re ta rz a: „ D z ię k u ję B o g u , że mi p r z y g o t o w a ł taki p i ę k n y W ie l k i P i ą t e k ”47. O k o ło g o d z in y 20°° d w u n a s tu m ę ż c z y z n t r a n s p o r t o w a ł o g o n io s ą c p rz e z z n is z c z o n e m ia s to do sz p ita la , także z n is z c z o n e g o , p o z b a w i o n e g o e l e k t r y c z n o ś c i. P o d d a n y w ięc zo stał o p eracji p rz y ś w ie tle d w ó c h la m p n a f t o w y c h 48. N a s tę p n y d zień - W i e l k ą S o b o tę - s p ę d z ił n a m o d litw ie , m i m o c ię ż k ie g o c i e r p i e n i a 49. W c z e ś n ie ra n o w N i e d z ie lę Z m a r t w y c h w s t a n i a p r z y ją ł K o m u n i ę św . W ie c z o r e m w y s p o w ia d a ł się i p r z y ją ł N a m a s z c z e n i e C h o r y c h . O k o ło g o d z . 20°° r o z p o c z ę ła się ago n ia,
44 T a m ż e , s. 6 2 . 45 Z o b . P S M . S u m m a r i u m , p . 8 6 - 8 7 . 46 P S M . I n f o r m a t i o , p. 6 4 . 47 P S M . S u m m a r i u m , p. 2 0 2 . 48 T a m ż e , s. 8 8, 2 0 2 . 49 Z o b . P S M . I n f o r m a t i o , p . 7 1 - 7 2 ; S u m m a r i u m , p. 5 0 - 5 1 , 1 7 6 - 1 7 8 , 2 2 2 .
p o z o s ta w a ł w pełni ś w ia d o m y teg o , co się d z ie je , tr w a ł n a m o d l i t w i e ’’0. J u ż po p ó łn o c y - o godz. I 05, a w ię c w P o n i e d z i a ł e k W ie l k a n o c n y - s k o n a ł 51.
3 k w ie tn ia o go d z. 1600 z w ło k i b i s k u p a - m ę c z e n n i k a w y s ta w io n o na k a ta fa lk u w k o śc ie le k a r m e lita ń s k im M a d o n n y z L o re to w G y o r, w k tó r e g o k ry p cie z ło ż o n o je d n ia n a s tę p n e g o ( k a te d r a b y ł a s p a l o n a ) 32. D z ie ń ten - 4 k w ie tn ia 1945 r. - b y ł z a ra z e m d n ie m p e łn e j o k u p a c ji W ę g i e r p r z e z A r m i ę C z e r w o n ą 33.
II. P R A W N O K A N O N I C Z N E E L E M E N T Y M Ę C Z E Ń S T W A B P A V IL M O S A A P O R A
S o b ó r W a ty k a ń s k i II w K o n s ty tu c ji d o g m a t y c z n e j o K o ś c ie le p r z y p o m i n a , że: „ S k o ro Je ż u s, Syn B oży, o k a z a ł n a m m iło ś ć sw o ją , d a ją c sw e ż y c ie za nas, nikt nie m a w ię k s z e j m iło ś c i od te g o , kto ż y c ie s w o je d aje za N ie g o i za s w y c h braci (por. 1 J 3, 16; J 15, 13). J a k o ż do d a n ia te g o n a j w y ż s z e g o ś w ia d e c tw a m iło ści w o b e c w s z y s tk ic h , a z w ł a s z c z a w o b e c p r z e ś l a d o w c ó w , p o w o ła n i zo stali n ie k tó r z y c h r z e ś c ija n ie j u ż o d s a m e g o p o c z ą tk u i z a w s z e b ę d ą p o w o ły w a n i. T o te ż m ę c z e ń s tw o , p r z e z k tó re u c z e ń u p o d a b n i a się do M istrza p r z y jm u ją c e g o z w ła s n e j w o li ś m ie r ć d la z b a w i e n i a ś w ia ta i n a ś la d u je Go w p rz e la n iu krw i, u w a ż a K o ś c ió ł za d a r s z c z e g ó ln y i n a j w y ż s z ą p ró b ę m iłości. A je ś li d a n e j e s t n ie lic z n y m , w s z y s c y j e d n a k w in n i być g o to w i w y z n aw ać C h ry s tu s a w o b e c ludzi i iść za N im d r o g ą k r z y ż a w ś r ó d p r z e ś l a d o w ań, k tó ry c h K o ś c io ło w i n ig d y n ie b r a k u j e ”54.
A s p e k t m ę c z e ń s tw a j a k o ś w i a d e c t w a p o d n o s i też n o w y K a te c h iz m K o ś c io ła K a to lickieg o : „ M ę c z e ń s tw o j e s t n a j w y ż s z y m ś w i a d e c t w e m z ło ż o n y m p r a w d z i e w iary; o z n a c z a ono ś w ia d e c tw o aż do śm ie rc i. M ę c z e n n i k d aje ś w ia d e c tw o C h ry s tu s o w i, który u m a rł i z m a r t w y c h w s t a ł , z k t ó r y m j e s t z j e d n o c z o n y p rz e z m iło ść. D a je ś w ia d e c tw o p r a w d z ie w ia r y i n a u k i c h r z e ś c ija ń s k ie j. P o n o s i śm ierć w w y n ik u u ż y c ia w o b e c n ie g o s i ł y ”55. 50 W s z y s c y ś w i a d k o w i e o b e c n i p r z y ł o ż u u m i e r a j ą c e g o b i s k u p a p o d a l i j e d n a k o w o t r e ść tej m o d l i t w y . Z o b . P S M . l n f o r m a t i o , p. 72 ; S u m m a r i u m , D o c . 2 1 , p. 2 0 3 i 3 9 - 4 0 . M P S M . S u m m a r i u m , p. 5 1. 52 P S M . l n f o r m a t i o . p. 79 ; S u m m a r i u m , p. 1 8 4 - 2 0 3 . 53 N a t o m i a s t w ł a d z ę a b s o l u t n ą k o m u n i ś c i w ę g i e r s c y o b j ę l i o d 1 9 4 9 r. P S M . l n f o r m a t i o , p. 16. 14 K K , n r 4 2 , [w :] S o b ó r W a t y k a ń s k i II, K o n s t y t u c j e . D e k r e t y . D e k l a r a c j e . W y d . P a l l o t t i - n u r a , ( 1 9 8 6 3), s. 147. 5:1 K a t e c h i z m K o ś c i o ł a K a t o l i c k i e g o , P a l l o t t i n u m 1 9 9 4 . s. 5 5 5 , n r 2 4 7 3 .
O b o k d o c i e k a ń te o lo g ic z n y c h n a d z a g a d n ie n ie m m ę c z e ń s tw a , z a jm u je się n im r ó w n i e ż p r a w o k a n o n ic z n e . „ P r a w n ie r z e c z u jm u ją c , m ę c z e ń s tw o je s t tym f a k te m , k tó r y te o lo g ia n a z y w a m ę c z e ń s t w e m , a k tó ry je s t o r z e c z o n y p rzez K o ś c ió ł p o p r z e p r o w a d z e n i u s p e c ja ln e g o d o c h o d z e n i a ”56. O c z y w iś c ie je s t o n o w ę ż s z e niż w te o lo g ii, b o w i e m w b a d a n iu k a n o n ic z n y m dla o r z e c z e n ia w e w n ę t r z n e j m iło ś c i B o g a u d a n e j o s o b y b i e r z e się p o d u w a g ę jej s ło w a i d o s t r z e g a l n e c z y n y , a w ię c to, co p o d p a d a pod z m y s ło w e i r o z u m o w e p o z n a n ie . D la te g o w ię c e j je s t m ę c z e n n i k ó w „ w o b e c B o g a ” {coram D e o ) niż „ w o b e c K o ś c i o ł a ” ( c o r a m E c c l e s i a ), j a k j e w y r ó ż n ia ł B e n e d y k t X I V 57. P r z e j ą ł on z s z a c u n k i e m w s z y s tk o , c o d o d a ła d o fa k tó w h is to ry c z n y c h te o lo g ic z n a m y ś l o m ę c z e ń s t w i e z a w a r ta w p i s m a c h O jc ó w K o ś c io ła i pisarzy s ta r o c h r z e ś c ija ń s k ic h , p o c z y n a ją c od T e r t u l i a n a p o p r z e z A u g u s ty n a , E u z e b iu s z a z C e z a rei p o T o m a s z a z A k w in u , i u ją ł w f o r m u łę p ra w n ą . W m ę c z e ń s t w i e , k tó r e je s t d o b r o w o l n y m p r z y ję c ie m śm ierci, czy li p o n i e s i e n i e m je j d la C h r y s t u s a a lb o z e w z g l ę d u n a akt cn o ty o d n o s z ą c y się do B o g a 58, w y r ó ż n i a się - d la p o t r z e b p r o c e s u k a n o n iz a c y jn e g o - e le m e n ty k o n s ty tu ty w n e : p r z e ś l a d o w c a , m ę c z e n n i k (e le m e n ty p e rs o n a ln e ), fakt śm ierci ( e l e m e n t m a te r i a l n y ) i p r z y c z y n a śm ie rc i (po stro n ie m ę c z e n n ik a i p r z e ś l a d o w c y - e le m e n t f o r m a l n y ) 39. 1. E l e m e n t m a t e r i a l n y — f a k t ś m ie r c i a) W y m o g i k a n o n i c z n e J u ż w c h r z e ś c i j a ń s k i e j s ta r o ż y tn o ś c i fak t śm ie rc i m u s ia ł być p e w n y i u d o w o d n i o n y , ab y m ó g ł stać się p o d s t a w ą d la k u ltu m ę c z e n n i k a 60. N ie w y s t a r
56 H . M i s z t a 1, P r a w o k a n o n i z a c y j n e w e d ł u g u s t a w o d a w s t w a J a n a P a w ł a Ił, L u b l i n - S a n d o m i e r z 19 97, s. 4 6. 57 Z o b . E. P i a c e n t i n ¡, II m a r t i r i o n e l l e c a u s e d e i s a n t i , R o m a 1979, s. 3 5 - 4 9 . 78 „ V o l u n t a r i a m o r t i s p e i p e s s i o s e u t o l e r a n t i a p r o p t e r f i d e m C h r i s t i ve l a l i u n i v i r tu t i s a c t u m a d D e u m r e l a t u m ” . B e n e d i c t u s X I V , D e s e r v o r u m D e i b e a t i f i c a t i o n e et b e a l o - r u m c a n o n i z a t i o n e , P r a t i 1 8 3 9 - 1 8 4 1 , t. III, X I , 1. 79 Z o b . H . M i s z t a l , K o m e n t a r z d o K o n s t y t u c j i A p o s t o l s k i e j „ D i v i n u s p e r f e c t i o n i s M a g i s t e r " , L u b l i n 1 9 8 7 , s. 2 1 - 2 2 ; s z e r z e j : J. L i s o w s k i, K o n c e p c j a m ę c z e ń s t w a ir p r a k t y c e K o n g r e g a c j i S p r a w K a n o n i z a c y j n y c h , W r o c l a w - R z y m 19 92. A u t o r o m a w i a k o l e j n o p o s z c z e g ó l n e e l e m e n t y p r a w n o k a n o n i c z n e j k o n c e p c j i m ę c z e ń s t w a w y p r a c o w a n e j p r z e z B e n e d y k t a X I V ( p a r . 1 p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w : s. 17 -3 0 , 6 3 - 6 9 , 1 1 3 - 1 2 1 , 1 4 4 - 1 5 6 ) o r a z ich s t o s o w a nie p r z e z K o n g r e g a c j ę w s p r a w a c h n o w s z y c h ( p a r . 2 p o s z c z e g ó l n y c h r o z d z i a ł ó w : s. 3 0 - 6 1 , 6 9 - 111, 1 2 1 - 1 4 1 . 1 5 6 - 2 2 9 ) . 60 H. M i s z t a 1, C a u s a e h i s t o r i c a e iv p o s t ę p o w a n i u b e a t y f i k a c y j n y m i k a n o n i z a c y j n y m . L u b l i n 1 9 8 1 , s. 18 -1 9 .
czało je j p r a g n ie n ie czy n a w e t w o ln y w y b ó r i p o w a ż n e z a g r o ż e n ie ż y c ia , c h o ć b y w s k u te k w y g n a n ia czy u w ię z ie n ia ; z a w s z e m u si m ie ć m ie js c e fa k t ś m ie r c i61. N ie m o ż e to być ty lk o śm ie rć p r a w n a (np. e k s k o m u n i k a c z y p o z b a w ie n ie p ra w p u b lic z n y c h ) , ale śm ie rć n a tu r a ln a , tj. fiz y c z n a ; n ie ty lk o z a w y r o k o w a n a p rzez p r z e ś l a d o w c ę , ale r e a l n a 62. M o ż e b y ć o n a z a d a n a w s k u te k p rz e la n ia k rw i - p rz e z d z ia ła n ie g w a ł t o w n e , np. p r z e z śc ię c ie , r o z s trz e la n ie , ale ró w n ie ż p rz e z w s t r z y k n ię c ie t ru c iz n y , alb o te ż m o ż e być w y n i k iem w c z e ś n ie j z a d a n y c h ran. T a k i s p o s ó b z a d a n ia śm ie rc i B e n e d y k t X IV n a z w a ł b e z p o ś r e d n im (d ir e c te et im m e d ia te ) . D r u g i zaś p o ś r e d n i m (in d ir e c te et m e d ia tc ) - g d y śm ie rć je s t s k u tk ie m u d r ę c z e n i a f i z y c z n e g o ( m a te r ia ln e g o ) z a d a w a n e g o w w ię z ie n ia c h , k o p a ln ia c h c z y in n y c h m i e j s c a c h z a g r a ż a ją c y c h ży ciu (ex a e r u m n is c a r c e r i s f 3.
b) W s p ra w ie bł. V ilm o s a A p o r a
B isk u p V ilm o s A p o r z o stał zab ity w c z a s ie i w z w ią z k u z o b r o n ą lud u , który s c h ro n ił się w p iw n ic y b is k u p ie g o p a ła c u , u c ie k a ją c p rz e d te r r o r y s t y c z n y m i a k c ja m i ż o łn ie rz y A rm ii C z e r w o n e j, s k i e r o w a n y m i p r z e c iw c y w ilo m , z w ła s z c z a k o b ie to m .
P rz e c iw s ta w ie n ie się ta k ie m u a ta k o w i p r z e z b p a V i l m o s a m ia ło s w o je k o rz e n ie w j e g o c a ły m ży c iu , z j e d n o c z o n y m z C h r y s t u s e m 64. T e n d a r i d e n tyfik acji z C h r y s tu s e m „ z w i e ń c z y ł ” w o b r o n ie c h r z e ś c ija ń s k ie j c n o ty c z y s t o ś ci. J e g o ś m ie rć , ja k o e le m e n t m a te ria ln y , b y ł a k o n s e k w e n c j ą z r a n ie n ia k u lami b ro n i p a ln ej, w W ie lk i P ią te k - 30 m a r c a 1945 r. N a s t ą p i ł a co p r a w d a d w a i pół d n ia p ó ź n ie j - 2 k w ie tn ia , w P o n i e d z i a ł e k W ie l k a n o c n y - ale j a k o sk u te k w c z e ś n ie j z a d a n y c h ran . F a z y teg o m ę c z e ń s t w a z o s ta ły j u ż p o d a n e w rysie b i o g r a f i c z n y m 65. Z g r o m a d z o n e z o s ta ły - z d o k u m e n t ó w i z e z n a ń ś w ia d k ó w - w y s ta r c z a ją c e d o w o d y do u s ta le n ia d a ty i o k o l i c z n o ś c i śm ie rc i, j a k r ó w n ie ż b e z p o ś r e d n ie g o s p o s o b u j e j z a d a n i a 66. 61 „ N o n s u f f i c e r e a d m a r t y r i u m n u d u m p r e s s e a c c e p t u m , l i c e t m e r i t u m p o s s i t e s s e a c q u a l e in e o , q u i m o r t e m p r o C h r i s t o d e s i d e r a t , a c in e o , c u i i p s a m o r s i n f e r t u r ” . B e n e d i c t u s X I V . D e s e r v o r u m D e i , t. III, X I . 4. 62 „ m o r t i s , i n q u a m , n a t u r a l i s . n o n a u t e m a l i u s m o r t i s , q u a e t a l i s h a b e a t u r in F o r o e x t e r n o , q u a i is es t e o r u m , qu i i n j u s t a e x c o m m u n i c a t i o n e p u n i u n t u r , q u i q u e , si i n v i c t a p a t i e n t i a ea rn t o l e r a v e r i n t ” . T a m ż e , X I I , 1. 63 T a m ż e , X I I , 3-4. 64 O c n o t a c h w ż y c i u b p a V . A p o r a z o b . P S M . I n f o r m a d o , p. 8 2 - 1 0 1 . 65 Z o b . t a m ż e , s. 6 1 - 7 6 o r a z P S M . S u m m a r i u m , p. 1 8 5 - 1 8 6 . 66 P o r . t r u d n o ś c i z u d o w o d n i e n i e m t e g o e l e m e n t u m ę c z e ń s t w a w e w s p ó ł c z e s n y c h s p r a w a c h o f i a r n a z i z m u . L i s o w s k i, d z . c y t . , s. 1 2 1 - 1 4 1 .
W a k c ie zg o n u j a k o p r z y c z y n ę z e jś c ia p o d a n o z a p a le n ie o trz e w n e j (p. G) b ę d ą c e s k u tk ie m u ra z u s p o w o d o w a n e g o p rz e z kule broni p a ln e j (p. H ) 67. P o d o b n i e o k r e ś lo n o j ą w k s ię d z e z m a r ły c h parafii G y ó r - B e l v a r o s 68. Na te m a t m ę c z e ń s tw a , w j e g o z a k r e s i e m a te r ia ln y m , z e z n a w a ło też 12 ś w ia d k ó w z 28 p r z e s ł u c h i w a n y c h , tj. 4 2 % 69. 2. P r z e ś l a d o w c a i m o t y w y j e g o d z ia ła n ia a) W y m o g i k a n o n i c z n e Z n a c z n i e t r u d n ie js z y m e l e m e n t e m do u d o w o d n ie n ia je s t p r z e ś la d o w c a , w s k a z a n i e go, a z w ł a s z c z a m o t y w ó w j e g o d z ia ła n ia , g d y ż s z c z e g ó ln ie w s p ó ł c z e ś n ie p r z e ś l a d o w c a u n i k a n a d a w a n i a ro z g ło s u sw o im d z i a ł a n i o m 70, często sta ra się j e l e g i t y m i z o w a ć 71.
W k a n o n ic z n e j k o n c e p c j i p r z e ś l a d o w c y B e n e d y k t X IV w y ró ż n ił k ilk a ich k a t e g o r i i 72. D o p r z e ś l a d o w c ó w u k a z a n y c h w histo rii - c e sa rz y rz y m s k ic h z ich a n ty c h r z e ś c i j a ń s k i m u s t a w o d a w s t w e m , u rz ę d n ik ó w lo k a ln y c h cz ę sto n a d g o r l i w i e w y k o n u j ą c y c h s w o je u rz ę d y - o ra z u z n a w a n y c h za p r z e ś l a d o w c ó w p r z e z s t a r o ż y tn y c h p is a r z y c h r z e ś c ija ń s k ic h , b e z p o ś r e d n ic h w y k o n a w c ó w w y r o k ó w w y d a n y c h n a c h r z e ś c i j a n 77 d o łą c z y ł c h rz e ś c ija n ( h e re ty k ó w , schiz- m a t y k ó w , k a to lik ó w ) u c z e s t n i c z ą c y c h w w y m ie r z a n iu kary z n ie n a w iś c i do w iary: „ p r z e ś l a d o w c ą czy t y r a n e m m o ż e b y ć n ie tylko p o g a n in czy in n o w ie r ca, lecz ta k ż e n ie g o d z i w y c h r z e ś c i j a n i n ” 74. 67 P S M , S u m m a r i u m , D o c . 7: C e r t i f i c a i o d i m o r t c , p . 176. 68 T a m ż e , D o c . 8: E s t r a t t o d a l L i b r o d e i m o r t i , p. 177. 69 P S M , P r e s e n t a z i o n e d i E r. A m b r o g i o E s z e r , p. 2; S u m m a r i u m , p. 3 8 - 4 1 , 4 9 , 6 0 , 6 5 - 6 6 , 7 3 - 7 4 , 7 9 - 8 0 , 8 7 - 8 8 , 9 8 , 1 0 0 - 1 0 5 , 112, 123, 126, 157. 70 Z o b . L. G ł a d y s z e w s k i, D u c h o w o ś ć S ł u g B o ż y c h - t o w a r z y s z y m ę c z e ń s t w a z a d r ę c z o n y c h ir o b o z a c h k o n c e n t r a c y j n y c h , „ S t u d i a G n e s n e n s i a " , 1 1 ( 1 9 9 7 ), s. 3 4 7 . 71 O p r z e ś l a d o w c a c h i ic h d z i a ł a n i a c h ( m o t y w a c h , s p o s o b a c h ) w d o b i e r e w o l u c j i - f r a n c u s k i e j , m e k s y k a ń s k i e j , h i s z p a ń s k i e j - o r a z t o t a l i t a r y z m u n a z i s t o w s k i e g o z ob .: B a r, d z . c y t., s. 4 4 - 6 8 . 72 D z . c y t . , t. III, s. 9 2 - 1 3 0 , 1 8 3 - 1 9 5 . 73 Z o b . M . T o d d e, / / m a r t i r i o n e l l a C h i e s a d e i p r i m i tre s e c o l i , „ S e r v i t i u m ” , 1 5 ( 1 9 8 1 ), s. 7 4 - 8 9 . 74 „ S e d , u t ea, q u a e h u c u s q u e d i c t a s u n t , f a c i l u s p e s c i p i a n t u r , n o n n u l l a q u a e s t i a s u n t p r o p o n e n d a , e t e x p l a n a n d a . Q u a e r e s i t a q u e p r i m o , u t r u m d e r a t i o n e m a r t y r i i sit, u t P e r s e c u t o r , s e u T y r a n n u s si t G e n t i l i s , a n e t i a m p o s s i t e s s e H a e r e t i c u s , e t f o r t a s s e F i d e l i s , e t C a t h o l i c u s . R e s p o n d e t u r a u t e m , P e r s e c u t o r e m , s e u T y r a n n u m n o n s o l u m p r o n i a r t y r i o e s s e p o s s e P a g a n u m , v e l l d o l o r u m c u l t o r u m , s e d e t i a m i n i q u u m C h r i s t i a n o r u m " . B e n e d i c t u s X I V , dz. cy t., t. III, X I I I , 3, s. 114.
C h o c ia ż sta ro ż y tn o ść c h r z e ś c ija ń s k a d o s t r z e g a ł a p r z e ś l a d o w c ę - o s o b ę f i z y c z n ą - w r a m a c h s y s te m u p a ń s t w o w e g o 75, to d o p ie r o B e n e d y k t X I V w s k a z u je na m o ż liw o ś ć u z n a n ia za p r z e ś l a d o w c ę w p r o c e s ie k a n o n i z a c y j n y m tak że o só b m o r a ln y c h 76, ale z a w s z e m u s z ą się w e r y f i k o w a ć trzy w a r u n k i.
P o d e jm u ją c p ro b le m m ę c z e ń s t w a n a le ż y n a jp ie r w u w z g l ę d n i ć fa k t u d z ia łu d w ó c h osób: p r z e ś la d o w c y i m ę c z e n n i k a - j a k o o s o b y r ó ż n e 77. P o w i n n o to być z d e c y d o w a n e r o z r ó ż n ie n ie , ta k j a k m u s i po s tro n ie p r z e ś l a d o w c y z a is tn ie ć k o n k re tn e d ziałan ie. G d y teg o b ra k u je , p rz y p r a g n ie n iu m ę c z e ń s t w a i z a i s t n i e niu fa k tu śm ierci, b ę d z ie o n o ro z u m ia n e ty lk o a n a lo g ic z n ie , a n ig d y u z n a n e za p r a w d z i w e 78. T a k je s t n a w e t w p r z y p a d k u M a ry i, m im o iż d ź w i g a ł a ból S yna, co św. A m b r o ż y i św. H i e r o n i m k o m e n t o w a l i j a k o m ę c z e ń s t w o d u c h o we, „ w ła ś n ie z b raku p r z e ś l a d o w c y , czy li ty ra n a , n ie b y ło w r z e c z y w i s t o ś c i N a jś w ię ts z e j D z ie w ic y M ę c z e n n i c y ”79.
O p r ó c z tego, że p r z e ś l a d o w c a j e s t o s o b ą r ó ż n ą od o fia ry , m u si on r ó w n o c z e śn ie d e te r m in o w a ć śm ie rć o f i a r y 80. M o ż e d z ia ła ć b e z p o ś r e d n i o i w y r a ź nie, czyli s p ra w c z o , b ą d ź p o ś r e d n io , co o k r e ś l a m y p r z y c z y n ą o k a z j o n a l n ą 81; j e d n a k w s to p n iu n i e z n o ś n y m , tak że po s tro n ie c h r z e ś c i j a n i n a d o c h o d z i do p rz e k o n a n ia , iż dla u w o l n i e n i a się od n ie b e z p i e c z e ń s t w a u tra ty w ia r y lub
75 T . D. B a r n e s, L e g i s i a t i o n c ig a in st t h e C h r i s t i a n s , „ T h e J o u r n a l o f R o m a n S t u d i e s ” , 5 8 ( 1 9 6 8 ) , s. 3 2 - 5 0 ; A. G . H a m m a n, Ż y c i e c o d z i e n n e p i e r w s z y c h c h r z e ś c i j a n ( 9 5 - 1 9 7 ) , W a r s z a w a 1990. s. 1 1 7 -1 3 4 . 76 P o c z ą t k ó w tej o p i n i i m o ż n a si ę d o s z u k a ć w s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , t r a k t u j ą c e j n i e k i e d y c a t y s y s t e m p a ń s t w o w y j a k o p r z e ś l a d o w c ę g ł ó w n e g o , z w ł a s z c z a p o e d y k c i e D e c j u s z a z 2 4 9 l u b 2 5 0 r. Z o b . M . T o d d e, L e p e r s e c u z i o n i c o n t r o i C r i s t i a n i n e W I m p e r o R o m a n o , M e s s i n a - F i r e n z e 1972. 77 „ M a r t y r i o e r g o d u a e p e r s o n e d e b e n t i n t e r v e rt i r é , h o c e s t P e r s e c u t o r se u T y r a n n u s , et M a r t y r ; et P e r s e c u t o r u t i q u e s e u t y r a n n u s d e b e t e s s e p e r s o n a d i s t i n c t a a M a r t y r i s p e r s o n a , c u m P e r s e c u t o r se u T y r a n n u s p o e n a m i n f l i g a t ” . B e n e d i c t u s X I V , d z . c y t ., t. III, X I , 2, s. 92. 78 B e n e d y k t X I V p o s t ę p u j e tu z a d o k t r y n ą k a r d . K a j e t a n a . Z o b . t a m ż e , X I , 3 - 4 , s. 9 3 - 9 4 . 79 B e n e d y k t X I V p o d z i e l i ł p o g l ą d T e o f i l a R a y n a n d u s a i s t w i e r d z i ł : „ E t q u i d e m e x d e f e c t u P e r s e c u t o r i s s e u T y r a n n i B e a t i s s i m a m V i r g i n e m M a r t y r e m re v e r a n o n f u i s s e ’. T a m ż e , X I , 3, s. 9 4. 80 T a m ż e , X I, 2, s. 9 2 . 81 „ h u c u s q u e r e s p o n s u m f u i t a r g u m e n t i s , q u i b u s p r o b a r i p o s s e v i d e b a t u r , n o n e s s e d e n e c e s s i t a t e m a r t y r i i , ut P e r s e c u t o r s e u T y r a n n u s i n t e r v e n i a t . R e l i q u u m n u n c es t, u t illis s a t is - fia t, e x q u i b u s v i d e t u r in f e rr i p o s s e , n o n e s s e d e n e c e s s i t a t e m a r t y r i i , u t P e r s e c u t o r s e u T y r a n n u s p o e n a m in f li g a t . P l e r i q u e s c i l i c e t c o l u n t u r u t M a r t y r e s , q u i s u i s si b i m a n i b u s m o r t e m i n t u l e r u n t ; et f o r s i t a n q u i d e m in h i s c e m a r t y r i i s P e r s e c u t o r s e u T y r a n u s n o n d e f u i t . c u m n o m i n e P e r s e c u t o r i s s e u T y r a n n i ille e t i a m c o m p r e h e n d i p o s s i t , q u i M a r t y r i b u s o c c a s i o n e m p r a e b u i t sibi m o r t e m i n f e r e n d i " . T a m ż e , X I , 10, s. 9 8 .
g r z e c h u ś m ie r te ln e g o n a le ż y w y b r a ć ś m i e r ć 82. D o s f o r m u ło w a n ia tej zasady w k a n o n ic z n e j k o n c e p c ji m ę c z e ń s t w a s k ło n iła B e n e d y k ta X IV an a liz a w y b r a n y c h p r z y p a d k ó w ś m ie r c i o s ó b , k tó ry m K o ś c ió ł o d d a je c ześć j a k o m ę c z e n n i k o m , m im o że śm ie rć n ie b y ła im z a d a n a w s p o s ó b f iz y c z n y p rz e z p r z e ś la d o w c ę . T a k z d a r z y ło się za c z a s ó w D e c j u s z a p r z y śm ierci św. A p o l o n i i 83, za c z a s ó w D io k l e c j a n a (lub N u m e r i a n a ) w p r z y p a d k u św . P elag ii, m ę c z e n n ic y z A n t i o c h i i 84 o r a z B e re n ik i, P r o s d o k ii i ich m a tk i D o m n i n y 8\ B e n e d y k t X I V p r z y p o m n i a ł , że j u ż w c z a s a c h S ta re g o T e s t a m e n t u za d o b ry c z y n u w a ż a n o o d e b r a n i e s o b ie ż y c ia d la u n ik n ię c ia h a ń b y i śm ie rc i z rąk w r o g ó w 86. C h o c i a ż ta k ie s a m o b ó j s t w o w c h r z e ś c ija ń s k ie j s ta ro ż y tn o ś c i nie by ło j e d n a k o w o o c e n i a n e , s t a n o w c z o p o t ę p i ł j e św . A u g u s t y n 87, w k a n o n ic z n e j k o n c e p c ji - u w z g l ę d n i w s z y p o g l ą d w ię k s z o ś c i t e o lo g ó w - B e n e d y k t X IV d o p u ś c ił je, bo ś m ie r ć ta k a m o ż e w y n ik a ć ze s p e c ja ln e g o im p u ls u - B o ż e g o n atch n ie n ia , co w d o c h o d z e n i u k a n o n i z a c y j n y m m u s i być w y k a z a n e 88.
N ie w y s t a r c z y d o s tr z e c s p r a w c z e d z ia ła n ie p r z e ś la d o w c y , lecz trz e b a w y k a zać m o t y w y teg o d z ia ła n ia : „ o d p o w i e d n i m p o w o d e m w y m a g a n y m po stronie t y r a n a p o w i n n a b y ć n i e n a w i ś ć do w ia ry c z y d o d o b r e g o d z ie ła p r z e p is a n e g o p r z e z w i a r ę w C h r y s t u s a ” 89. 82 T a m ż e , X I , 12, s. 1 0 0 - 1 0 1 . 83 „ P o c h w y c i l i A p o l o n i ę , d z i e w i c ę j u ż s ę d z i w ą , a w i e l c e n a o n c z a s p o w a ż a n ą [...]. a p o t e m w z n i e ś l i s t o s p o z a m i a s t e m i g r o z i l i , że j ą ż y w c e m s p a l ą , j e ś l i z n i m i r a z e m o k r z y k ó w b e z b o ż n y c h w y d a w a ć n i e b ę d z i e . O n a si ę p r z e z k r ó t k i c z a s w y m a w i a ł a , a p o t e m g o t o w a n a o f i a rę , s a m a si ę w o g i e ń r z u c i ł a i s p ł o n ę ł a ” . E u z e b i u s z z C e z a r e i , H i s t o r i a K o ś c i o ł a , P o z n a ń 1 9 2 4 , V I , 4 1 , 7 , s. 2 9 4 ; z o b . B e n e d i c t u s X I V , d z . c y t . , t. I l l , X I, 10, s. 99. 84 W y b r a ł a ś m i e r ć , p r z e z z r z u c e n i e si ę z d a c h u d o m u , n i ż u t r a t ę d z i e w i c t w a . Z o b . M a r t y r o l o g i u m R o m a n u m , B r u k s e l a 1 9 4 0 , s. 1 7 1 - 1 7 2 , 2 3 0 , 4 4 2 ; B e n e d i c t u s X I V . d z . cy t., t. II I, X I , 10, s. 9 9 . 83 Z n a l a z ł s z y s i ę w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e z n i e s ł a w i e n i a w y b r a ł y „ u c i e c z k ę d o P a n a (...), a p o t e m r z u c i ł y się w r z e k ę w p o b l i ż u p ł y n ą c ą . T a k to o n e s a m e ż y c i a si ę p o z b a w i ł y " . E u z e b i u s z z C e z a r e i , H i s t o r i a K o ś c i e l n a , V I I I , 12, 3 -4 , s. 2 7 6 - 3 7 7 ; z o b . B e n e d i c- t u s X I V , d z . c y t ., t. III, X I , 10, s. 9 9 - 1 0 0 . 86 1 S m 3 1 , 4 - 5 ; S d z 16, 2 8 - 3 0 ; 2 M c h 14, 3 7 - 4 6 ; z o b . B e n e d i c t u s X I V , d z . cy t., t. I l l , X I , 11, s. 1 0 0 i X I , 13, s. 1 0 1 - 1 0 2 . 87 A u g u s t y n ś w . , O P a ń s t w i e B o ż y m p r z e c i w p o g a n o m k s i ą g X X I I , o p r a ć . W . K o r-n a t o w s k i , W a r s z a w a 1 9 7 7 , t. I, s. 1 1 6 - 1 1 7 ( k s. I, r. 2 0 ) , 119 (k s. I, r. 2 3 ) , 1 2 1 - 1 2 3 (ks. I, r. 2 5 ) . J e s t z n a k i e m s ł a b o ś c i d u c h a . T a m ż e , s. 1 1 8 - 1 1 9 ( k s . I, r. 2 2 ) . W y j ą t k i e m m o ż e b y ć p o p e ł n i e n i e s a m o b ó j s t w a z w o l i B o ż e j . T a m ż e , s. 1 2 2 - 1 2 3 ( k s . I, r. 2 6 ) . 88 „ T h e o l o g i q u o q u e u n o c o n s e n s u a s s e r u n t , m o r t e s e a s e s s e r e f e r e n d a s ad s p e c i a l e m i m p u l s u m , s e u d i v i n a m i n s p i r a t i o n e m ” . B e n e d i c t u s X I V , d z . c y t . , t. III, X I, 12, s. 101. 89 „ C a u s a r e q u i s i t a e x p a r t e T y r a n n i , e t a p t a a d m n r t y r i u m d e b e t e s s e o d i u m in f i d e m , vel in o p u s b o n u m , p r o u t a f i d e C h r i s t i p r a e s c r i p t u m ” . T a m ż e , X I I I , 2, s. 113.
W ia r a s ta n o w i s p r a w c z y m o ty w m ę c z e ń s t w a , z p o w o d u k tó re g o p r z e ś l a d o w c a z a d a je śm ierć. N ie d o ty c z y to w iary , k tó re j p r z e d m i o t e m s ą ja k i e ś p ra w d y , lecz p ra w d y z a w a r te w d e p o z y c i e w iary : „ D o s z e r e g u [...] m ę c z e n n i ków n a le ż y z a lic z y ć ty c h w s z y s tk ic h , k tó rz y p o n ie ś li ś m ie r ć z p o w o d u p r z e p o w ia d a n ia czy w y z n a n ia p r a w d w ia ry , j a k np. t a je m n ic y T r ó jc y Ś w ię te j, W c ie le n ia S y n a B o ż e g o c z y j a k ie jś in n ej a lb o in n y c h lu b w s z y s tk ic h a r t y k u łów w ia ry k a to lic k ie j; w e d łu g teg o , co z a w i e r a się w S y m b o l u p r z e p i s a n y m p rzez św. A t a n a z e g o ”90. Są to ve r ita te s t h e o r e tic a e . „ T e o r e t y c z n y m i p r a w d a mi są tak ie p ra w d y , k tó re d o s t a r c z a j ą lu d z io m w ie d z y o b o s k ie j n a t u r z e o raz o b o sk ie j d o s k o n a ło ś c i i p rz y m io ta c h , a ty m s a m y m p o z n a n i a J e z u s a C h r y s t u sa, S y n a B o ż e g o , n a s z e g o Z b a w ic ie la . Z ty c h b o w i e m (p ra w d ) s k ła d a się w iara w ie rz ą c y ch ; a z atem je ś li k to ś u m i e r a za j e d n ą z n ic h , u m ie r a za w ia rę , a w ięc ze w z g lę d u n a p r a w d z i w ą p r z y c z y n ę m ę c z e ń s t w a ”91. P o n a d to , j a k p o d a je św. T o m a s z , „ p r z y c z y n ą w y s t a r c z a j ą c ą ( d o s t a t e c z n ą ) do m ę c z e ń s t w a je s t nie ty lk o w y z n a n ie w ia ry , le c z j a k a k o l w i e k c n o ta w la n a , a nie p o lity c z n a , która za cel m a C h r y s t u s a ” . B e n e d y k t X IV s tw ie r d z a , że ś w i a d e c t w o w ia ry je s t nie ty lk o w te d y , g d y zn o si się c ie r p i e n i e d la o s o b y C h r y s t u s a i J e g o nau k i, ale i w ó w c z a s , g d y c ie rp i się z u w a g i na „ w y ś w i a d c z a n e d o b r o lub z p o w o d u u n ik a n ia g r z e c h u ze w z g lę d u n a C h r y s t u s a , p o n i e w a ż to w s z y s tk o n ależy do p o ś w ia d c z e n ia w ia ry . [...] C ie rp i t a k ż e ze w z g l ę d u n a C h r y s t u s a [...], kto cierpi ze w z g l ę d u n a j a k i e k o l w i e k d z ie ło s p r a w i e d l i w o ś c i z m iło ści do C h r y s t u s a ”92. S ą to ve r ita te s p r a c t i c a e 9^. T w o r z ą o n e f i d e s a g e n d o r u m : 90 ,.In q u o r u m q u i d e m m a r t y r u m c l a s s e r e c e n s e n d i s u n t o m n e s illi, q u i m o r t u i s u n t o b p r e d i c a t i o n e m , s e u c o n f e s s i o n e m c r e d e n d o r u m , p u t a m y s t e r i i S a n c t i s s i m a e T r i n i t a s , I n c a r n a - t i o n i s F ilii, et a l i c u j u s , v el a l i q u o r u m , a u t o m n i u m c a t h o l i c a e f id e i a r t i c u l u m ; j u x t a i l l u d . q u o d h a b e t u r in S y m b o l o , q u o d S a n c t o a d s c r i b e u r A t h a n a s i o . . . [...] N o n a u t e m a l i q u i s d i c i t u r m a r t y r e t t e s t i m o n i o c u j s l i b e t v e r i t a t i s , s e d s o l u m e x t e s t i m o n i o v e r i t a t i s d i v i n a e ; a l i o q u i n si q u i s m o r e r e t u r p r o c o n f e s s i o n e v e r i t a t i s g e o m e t r i a e , v el a l t e r i u s s c i e n t i a e s p e c u l a t i v a e e s s e t m a r t y r : q u o d v i d e t u r r i d i c u l u m ” . T a m ż e , X I X , 3, s. 1 8 4 - 1 8 5 . 91 „ T h e o r e t i a c e s u n t illa e, q u a e h o m i n i b u s n o t i t i a m d i v i n a e n a t u r a e , d i v i n a r u m q u e p e r f e c - t i o n u m et a t t r i b u t o r u m p r a e s t a n t , e a d e m q u e r a t i o n e n o t i t i a m J e s u C h r i s t i fili i D ei S a l v a t o r i s n o str i a f f e r u n t . Ex his n e m p e c o m p o n i t u r f i d e s c r e d e n d o r u m ; p r o i n d e , si q u i s p r o a l i q u a e x h is m o r i a t u r , m o r i t u r p r o f i d e , e t i d e o e t i a m p r o p t e r v e r a m c a u s a m m a r t y r i i ” . T a m ż e , X I X , 7, s. 190. 92 „ C a u s a s u f f i c i e n s ad m a r t y r i u m n o n s o l u m e s t c o n f e s s i o f i d e i , s e d q u a e c u m q u e a l i a v i r tu s n o n p o l i t i c a . s e d i n f u s a , q u a e f i n e m h a b e a t C h r i s t u m . [...] E t i d e o ut C h r i s t i a n u s p a t i t u r , n o n s o l u m q u i p a t i t u r p r o f id e i c o n f e s s i o n e , q u a e fit p e r v e r b a s e d e t i a m q u i c u m q u e p a t i t u r p r o q u o c u m q u e b o n o f a c i e n d o , v e l p r o q u o c u m q u e p e c c a t o v i t a n d o p r o p t e r C h r i s t u m , q u i a h o c t o t u m p e r t i n e t a d f id e i p r o t e s t a t i o n e m . [...] P a t i t u r e t i a m p r o p t e r C h r i s t u m , n o n s o l u m qu i p a t i t u r p r o p t e r f i d e m C h r i s t i , se d e t i a m q u i p a t i t u r p r o q u o c u m q u e j u s t i t i a e o p e r e p r o a m o r e C h r i s t i . M a t t. 5. B e a t i , q u i p e r s e c u t i o n e m p a t i u n t u r p r o p t e r j u s t i t i a m ” . T a m ż e , X I X , 3, s. 185.
