Katarzyna Laskowska*
Prawnokarna ochrona wyborów w Federacji Rosyjskiej
Criminal law protection of elections in the Russian FederationThe study is of a dogmatic and empirical nature. It presents the scope of legal regulation of selected crimes against constitutional rights and freedoms of a human and citizen contained in the Criminal Code of the Russian Federation of 1996. It discusses the provisions concerning violations of law that may occur at different stages of the electoral process. The study describes forbidden behaviours of a voter, a member of an electoral commission and an electoral com-mittee, a participant of a referendum initiative group and another group of referendum parti-cipants, as well as acts committed against the mentioned subjects. They were analysed accord-ing to the classical arrangement of the statutory attributes of a criminal offence. The analysis confirmed the validity of the criminalisation of many behaviours that impede the holding of lawful, reliable and fair elections. Next, the study presents a statistical picture of the analysed acts. The dynamics of registered offences against elections in the years 1997–2017 (from the first year of the Penal Code of 1996 to the present day) and the number of convictions for their commission in the period 2009–2017 were presented (due to limited access to data). This al-lowed to show the scale of the phenomenon and the reaction of the courts to it.
Keywords: election, referendum, election campaign, voting, Russian Federation
Opracowanie ma charakter dogmatyczno-empiryczny. Przedstawiono w nim zakres regulacji prawnej wybranych przestępstw przeciwko konstytucyjnym prawom i wolnościom człowieka i obywatela zawartych w Kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej z 1996 r. Omówiono przepisy dotyczące naruszeń prawa mogących występować na różnych etapach procesu wyborczego. Dokonano opisu zabronionych zachowań wyborcy, członka komisji wyborczej i komitetu wyborczego, uczestnika grupy inicjatywnej do przeprowadzenia referendum oraz innej grupy uczestników referendum, jak również czynów popełnianych przeciwko wymienionym pod-miotom. Przeanalizowano je według klasycznego układu ustawowych znamion przestępstwa. Dokonana analiza potwierdziła słuszność skryminalizowania wielu zachowań utrudniających przeprowadzenie zgodnych z prawem, rzetelnych i uczciwych wyborów. Następnie w opraco-waniu zaprezentowano statystyczny obraz analizowanych czynów. Przedstawiono dynamikę zarejestrowanych przestępstw przeciwko wyborom w latach 1997–2017 (od pierwszego roku obowiązywania Kodeksu karnego z 1996 r. do współczesności) oraz liczby skazań za ich
do-* Prof. dr hab. Katarzyna Laskowska
Uniwersytet w Białymstoku, Wydział Prawa, Polska University of Bialystok, Faculty of Law, Poland
konanie w okresie 2009–2017 (ze względu na ograniczony dostęp do danych). Pozwoliło to na ukazanie skali zjawiska i reakcji sądów na niego.
Słowa kluczowe: wybory, referendum, kampania wyborcza, głosowanie, Federacja Rosyjska
I. Wprowadzenie
Wybory do różnych organów władzy w każdym kraju stanowią ważne wydarze-nie. Są istotne z punktu widzenia zarówno państwa, jak i obywateli. Zainteresowanie społeczne wzbudzają poszczególne etapy procesu wyborczego oraz towarzyszące im nieraz nadużycia. Ze względu na sąsiedztwo Rosji z Polską i łączące oba kraje stosunki ekonomiczno-polityczne zwłaszcza prezydenckie i parlamentarne wybo-ry w Rosji zwracają uwagę w naszym kraju. Dlatego polskiemu czytelnikowi może wydać się wartościowe poznanie zakresu kryminalizacji oraz penalizacji przestępstw z nimi związanych. Zagadnienie to jest szczególnie interesujące w przypadku Rosji, tj. państwa, w którym system polityczny znacznie wpływa na tworzenie surowego prawa. Jednakże, co należy podkreślić, najczęściej jest ono restrykcyjne wobec wy-branych obywateli, ponieważ przedstawiciele władzy sporadycznie się jemu poddają1.
W polskiej literaturze prawniczej rzadko podlega analizie zakres naruszeń wy-borczych w Rosji i sankcji przewidzianych za ich popełnienie. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie i omówienie regulacji przestępstw przeciwko wybo-rom zawartych w Kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej z 1996 r.2 [dalej: k.k. FR]. Zamieszczone są one w części 19: „Przestępstwa przeciwko konstytucyjnym pra-wom i wolnościom człowieka i obywatela”. Stanowią je: utrudnianie realizowania praw wyborczych lub pracy komisji wyborczych (art. 141), naruszenie procedury finansowania kampanii wyborczej kandydata, komitetu wyborczego, działań grupy inicjatywnej do przeprowadzenia referendum, innej grupy uczestników referendum (art. 1411), fałszowanie dokumentów wyborczych lub dokumentów referendalnych (art. 142), fałszowanie wyników głosowania (art. 1421), nielegalne wydanie i otrzy-manie karty do głosowania lub karty do głosowania w referendum (art. 1412).
Na potrzeby niniejszych analiz sformułowano następujące tezy badawcze: 1. Rosyjski ustawodawca w Kodeksie karnym z 1996 r. w sposób kompleksowy uregulował zachowania stanowiące przestępstwa przeciwko wyborom.
2. Za popełnienie przestępstw przeciwko wyborom, ze względu na ich wagę, ro-syjski ustawodawca przewidział wysokie sankcje.
1 Szerzej na ten temat vide K. Laskowska, Przestępczość w Rosji z perspektywy kryminologii i
pra-wa karnego, Temida2, Białystok 2016, s. 381–386.
2 Strona internetowa oficjalnego portalu internetowego informacji prawnej, <http://pravo.gov.ru>, Федеральный закон от 13.06.1996 года N 63-ФЗ „Уголовный кодекс Российской Федерации”, dostęp 5 III 2020.
3. Statystyka rosyjskich organów ścigania wskazuje na niewysoką skalę prze-stępstw przeciwko wyborom, a orzecznictwo sądów — na łagodną politykę karną wo-bec ich sprawców.
W niniejszym opracowaniu zastosowano dwie metody badawcze: dogmatyczną i statystyczną. W związku z tym najpierw analizowane przestępstwa zostały omó-wione według klasycznego opisu czynów zabronionych w prawie karnym, tj. według ustawowych znamion. W celu przejrzystości rozważań kolejno przedstawione zostały elementy strony przedmiotowej, a następnie przedmiot, podmiot i strona podmiotowa omawianego przestępstwa. Analiz tych dokonano na podstawie Kodeksu karnego Fe-deracji Rosyjskiej z 1996 r. oraz literatury prawniczej. Następnie została ukazana dy-namika zarejestrowanych przez policję przestępstw przeciwko wyborom oraz liczby skazań za ich dokonanie. Podstawę analiz stanowiły dane statystyczne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej3 i informacje Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Federacji Rosyjskiej.
II. Informacje ogólne
Rozpoczynając rozważania, należy stwierdzić, że na podstawie art. 32 pkt 2 i 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 1993 r.4 (Конституция Российской Федерации от 12.12.1993 года) i art. 4 ustawy o gwarancjach praw wyborczych i prawa do uczestnictwa w referendum obywateli Federacji Rosyjskiej z 2002 r.5 (Об основных гарантиях избирательных прав и права на участие в референдуме граждан Рос-сийской Федерации от 12.06.2002 года) obywatele tego kraju mają prawo wybierać i być wybieranymi do organów władzy państwowej i lokalnej, a także uczestniczyć w referendum. Wykluczone z tego są osoby niepoczytalne, ubezwłasnowolnione, ska-zane na karę pozbawienia wolności i odbywające ją w placówkach penitencjarnych. Oznacza to, że obywatele mają „prawo uczestniczyć w wystawianiu kandydatów, list kandydatów, przedwyborczym agitowaniu, obserwowaniu przebiegu wyborów i prac komisji wyborczych, włączając w to ustalenie wyników głosowania i inne czynności związane z wyborami”6 zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Należy
wska-3 Ze względu na brak na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych FR danych staty-stycznych dotyczących liczby przestępstw przeciwko wyborom wykorzystano informacje tego minister-stwa zamieszczone w opracowaniu Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий с
путе-водителем по судебной практике, red. А.И. Чучаев, Проспект, Москва 2019, s. 572–573.
4 Strona internetowa oficjalnego portalu internetowego informacji prawnej, <http://pravo.gov.ru>, „Конституция Российской Федерации” от 12.12.1993 года, dostęp 10 III 2020.
5 Strona internetowa oficjalnego portalu internetowego informacji prawnej, <http://pravo.gov.ru>, Федеральный закон от 12.06.2002 года N 67-ФЗ „Об основных гарантиях избирательных прав и права на участие в референдуме граждан Российской Федерации”, dostęp 10 III 2020.
6 А.В. Бриллиантов, Глава 19. Преступения против конституционных прав и свобод человека
и гражданина, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации (Постатейный),
zać, że w Rosji prawidłowy przebieg wyborów regulują przepisy prawa konstytucyj-nego, administracyjnego i karnego.
W tym miejscu nie sposób nie wspomnieć o zmianach prawa w zakresie wybo-rów dokonanych w Konstytucji Federacji Rosyjskiej w 2020 r. (art. 1 ustawy z dnia 14 marca 2020 r. o poprawie regulacji niektórych zagadnień organizacji i funkcjono-wania władz publicznych7 — Закон о поправке от 14.03.2020 № 1-ФКЗ О совершен-ствовании регулирования отдельных вопросов организации и функционирования публичной власти). W art. 81 konstytucji zmiany te dotyczyły wyboru prezydenta (sześcioletnia kadencja, kryteria do spełnienia przez kandydata, dwukadencyjność). Odnosiły się także do kwestii ogólnorosyjskiego głosowania (art. 2 omawianej ustawy z dnia 14 marca 2020 r.). Objęły w szczególności zagadnienia dotyczące zaostrzenia kryteriów do spełnienia przez biernego wyborcę i procedury rejestracji kandydatów, a także ułatwień służących do kwestionowania wiarygodności zebranych podpisów oraz rozszerzenia: możliwości organizowania przedterminowego głosowania i upraw-nień Centralnej Komisji Wyborczej. W ramach oceny przyjętych regulacji należy zgo-dzić się ze specjalistką problematyki wschodniej, Marią Domańską, że nowe regulacje „pogłębią dotychczasową nieprzejrzystość procesu wyborczego, zwiększając możli-wość manipulowania wynikami”8. Przykładem tego może być głosowanie korespon-dencyjne niegwarantujące w Rosji tajności i nadzoru nad liczeniem głosów. Będzie to sprzyjać fałszowaniu wyników. Ponadto według tej autorki owe przepisy wprowa-dzone zostały w celu zagwarantowania pożądanego wyniku wyborczego, niepewnego w sytuacji dużego niezadowolenia społecznego. Poszerzono też katalog przestępstw, które uniemożliwią skazanym za nie start w wyborach. Dlatego można przypuszczać, że w ramach walki politycznej niektórzy kandydaci przed wyborami mogą zostać „prewencyjnie” skazani w celu wyeliminowania ich z rywalizacji. Nowe rozwiązania zmierzają przede wszystkim do umożliwienia Władimirowi Putinowi ponownego kan-dydowania w wyborach9. Jak dotychczas owe zmiany nie spowodowały nowelizacji Kodeksu karnego FR w zakresie przestępstw przeciwko wyborom.
III. Utrudnianie realizowania praw wyborczych lub pracy komisji
wyborczych (art. 141 k.k. FR)
Na podstawie art. 141 pkt 1 k.k. FR karalne jest „utrudnianie obywatelowi swo-bodnego realizowania prawa głosu lub prawa do udziału w referendum, naruszenie ta-jemnicy głosowania, a także utrudnianie pracy komisji wyborczych, komisji referen-7 Strona internetowa oficjalnego portalu internetowego informacji prawnej, <http://www.consultant. ru>, Закон о поправке от 14.03.2020 № 1-ФКЗ „О совершенствовании регулирования отдельных вопросов организации и функционирования публичной власти”, dostęp 27 VII 2020.
8 M. Domańska, Pandemiczna nowelizacja prawa wyborczego w Rosji, <https://www.osw.waw.pl>, dostęp 28 VII 2020.
dalnych lub działalności członka komisji wyborczej, komisji referendalnej związanej z wykonywaniem jego obowiązków”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości do 80 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres do sześciu miesięcy albo prac obowiązkowych na okres do 360 godzin lub prac poprawczych przez okres do jednego roku.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: – utrudnianie obywatelowi swobodnego realizowania prawa głosu lub prawa do udziału w referendum. Polega ono w szczególności na nielegalnej odmowie prawa wybierania kandydatów lub bycia wybieranym, utrudnianiu inicjatywy referendalnej, nakłanianiu do rezygnacji z kandydowania10, odmowie wpisania obywatela na listę wyborców11, odmowie wydania karty wyborczej lub refe-rendalnej12, niewpuszczeniu wyborcy do lokalu wyborczego, groźbie spowo-dowania szkody w razie uczestnictwa w wyborach13, tworzeniu barier na dro-dze do miejsca głosowania14;
– naruszenie tajemnicy głosowania. Polega ono w szczególności na kontrolo-waniu wyborców podczas głosowania15 poprzez ingerowanie w wypełnianie karty wyborczej, osobiste lub za pomocą urządzenia obserwowanie oddawania głosu przez innego wyborcę lub uczestnika referendum16 oraz znaczenie kart wyborczych cyframi lub znaczkami, pozwalającymi ustalić, na kogo został od-dany głos17. Naruszenie tajemnicy głosowania obejmuje także niezapewnienie specjalnie wydzielonego miejsca do głosowania18, dopuszczenie do kabiny lub miejsca głosowania osób postronnych19;
– utrudnianie pracy komisji wyborczych, komisji referendalnych. Polega ono w szczególności na naruszaniu porządku publicznego w lokalu wyborczym20 poprzez niezapewnienie urn do głosowania, brak plomby na urnie do głosowa-nia21, przeszkadzanie w pracy komisji, zakłócanie dostarczania kart wyborczych 10 Т.В. Кленнова, Глава 19. Преступения против конституционных прав и свобод человека и гражданина, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации. Постатейный, red. Л.В. Иногамова-Хелай, Инфра, Москва 2014, s. 202. 11 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 509. 12 В.В. Сверчков, Глава 19. Преступения против конституционных прав и свобод человека и гражданина, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации, red. В.Т. Томин, В.В. Сверчков, Юрайт, Москва 2011, s. 461. 13 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 509. 14 Т.В. Кленнова, op. cit., s. 202. 15 С.В. Солодовникова, Проблемные аспекты квалификации преступления, предусмотренного ст. 141 УК РФ „Воспрепятствование осуществлению избирательных прав или работе избира-тельных комиссий”, „Ленинградский юридичкскмй журнал” 2015, nr 4, s. 208. 16 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 589. 17 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 509. 18 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 589. 19 Т.Г. Понятовская, Ст. 136-149, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Феде-рации, red. А.И. Рарог, Проспект, Москва 2013, s. 318. 20 С.В. Солодовникова, op. cit., s. 208. 21 В.В. Сверчков, op. cit., s. 460.
lub innych niezbędnych jej dokumentów22, pozbawienie komisji pomieszczenia i ignorowanie jej wymagań23, utrudnianie liczenia kart wyborczych i ustalenia wyników głosowania24 (np. wyłączenie światła podczas liczenia głosów25); – utrudnianie działalności członka komisji wyborczej lub komisji referendalnej,
związanej z wykonywaniem jego obowiązków. Polega ono w szczególności na kierowaniu gróźb wobec członka komisji26, okazywaniu mu braku szacunku, tworzeniu przeszkód przy sprawdzaniu autentyczności przedstawionych doku-mentów27.
Na podstawie art. 141 pkt 2 k.k. FR karalne jest dokonanie wyżej wymienionych czynności: „a) związanych z przekupstwem, oszustwem, przymusem, przemocą lub groź-bą jej użycia; b) popełnionych przez osobę wykorzystującą swoje stanowisko służbowe; c) popełnionych przez grupę osób po uprzednim porozumieniu lub przez grupę zorga-nizowaną”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 100 tys. do 300 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do dwóch lat albo prac obowiązkowych na okres do 480 godzin, albo prac popraw-czych przez okres do dwóch lat, albo prac przymusowych przez okres do pięciu lat lub aresztu na okres do sześciu miesięcy, lub pozbawienia wolności na okres do pięciu lat.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: – popełnienie go w związku z przekupstwem. Występuje ono wówczas, gdy członkom komisji wyborczej lub referendalnej wręczone zostały środki finan-sowe, papiery wartościowe lub inne mienie w związku z ich udziałem w tych komisjach, a także gdy umożliwiono im zakup towarów ze zniżką28. Przekaza-nie dóbr może nastąpić na rzecz wyborcy w zamian za jego absencję na wy-borach lub w referendum albo na rzecz członka komisji w celu utrudnienia jej prac29. Należy zaznaczyć, że dla bytu przestępstwa nie ma znaczenia, czy łapówka wpłynęła na wynik głosowania30;
– popełnienie go w związku z oszustwem. Polega ono w szczególności na wpro-wadzeniu w błąd wyborców poprzez ukrywanie lub zniekształcenie informacji dotyczącej miejsca, czasu, trybu głosowania, osoby kandydata, pytań referen-22 С.В. Солодовникова, op. cit., s. 208. 23 Г.Н. Борзенков, Глава 19. Преступения против конституционных прав и свобод человека и гражданина, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации, red. В.М. Лебедь, Юрайт, Москва 2010, s. 360. 24 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 589. 25 Т.В. Кленнова, op. cit., s. 202. 26 В.В. Сверчков, op. cit., s. 461. 27 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 589. 28 Ibidem, s. 590. 29 Н.Г. Кадников, Глава 19. Преступения против конституционных прав и свобод человека и гражданина, [w:] Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации. Научно-практиче-ский (постатейный), red. С.В. Дьяков, Н.Г. Кадников, Юриспруденция, Москва 2016, s. 320. 30 О.В. Зайцева, Воспрепятствование осуществлению избирательных прав граждан: дей-ствительные и мнимые коллизии УК РФ и КОАП РФ, „Вестник Саратовской государственной юри-дической академии” 2014, nr 6, s. 171.
dalnych31. Obejmuje także wypełnienie karty wyborczej bez woli wyborcy lub uczestnika referendum32. Oszustwo może mieć charakter aktywny i bierny33. Aktywny stanowi przekazywanie nieprawdziwych informacji, a bierny — mil-czenie na temat nieprawdziwych informacji o kandydacie, jego przynależności partyjnej, miejscu i czasie wyborów34;
– popełnienie go pod przymusem. Polega ono w szczególności na wpływaniu na człowieka poprzez zastraszanie go wystąpieniem negatywnych następstw35. Jest to groźba naruszenia praw i interesów prawnych jego oraz osób bliskich36. Przymus może być fizyczny lub psychiczny. Prowadzi do zupełnej lub częścio-wej utraty woli człowieka37;
– popełnienie go w związku z użyciem przemocy. Stanowi ono fizyczny wpływ na uczestnika wyborów i referendum i jego bliskich38. Obejmuje zachowania niebezpieczne dla życia, zdrowia, wolności, np. pobicie39 czy ograniczenie wolności poprzez związanie rąk40;
– popełnienie go w związku z groźbą użycia przemocy. Polega ono na grożeniu pozbawieniem życia, spowodowaniem uszczerbku na zdrowiu uczestnika wy-borów i jego bliskich41. Stwarza realną możliwość spowodowania bólu i cier-pienia42;
– popełnienie go przez osobę wykorzystującą swoje stanowisko służbowe. Pole-ga ono na ułatwieniu dokonania przestępstwa poprzez posłużenie się posiada-nymi pełnomocnictwami i statusem służbowym43;
– popełnienie go przez grupę osób po uprzednim porozumieniu lub przez grupę zorganizowaną. Z art. 35 k.k. FR wynika, że oznacza ono dokonanie czynu przez grupę osób, które wcześniej umówiły się co do wspólnego popełnienia przestępstwa (grupa po uprzednim porozumieniu), lub stałą grupę osób, „która wcześniej się zjednoczyła w celu dokonania jednego lub kilku przestępstw” (grupa zorganizowana). Zachowania obu grup cechuje zatem przygotowanie (planowanie, zbieranie informacji) i współdziałanie przy popełnieniu czynu. 31 В.В. Сверчков, op. cit., s. 462. 32 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 590. 33 А.Б. Борисов, Комментарий к уголовному кодексу Российской Федерации. (Постатейный), Книжный мир, Москва 2012, s. 358. 34 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 320. 35 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 590. 36 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 510. 37 И.С. Щербина, Принуждение как способ воспрепятствования осуществлению избиратель-ных прав граждан или работе избирательизбиратель-ных комиссий, „Актуальные проблемы российского пра-ва” 2016, nr 9, s. 37. 38 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 510. 39 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 590. 40 В.В. Сверчков, op. cit., s. 462. 41 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 590. 42 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 510. 43 В.В. Сверчков, op. cit., s. 462.
Na podstawie art. 141 pkt 3 k.k. FR karalne jest „interweniowanie z wykorzysta-niem służbowego stanowiska w wykonywanie przez komisję wyborczą, komisję refe-rendalną swoich uprawnień, ustanowionych przez ustawodawstwo dotyczące wyborów i referendów, w celu wpłynięcia na jej decyzje, a mianowicie żądanie wskazania lub wskazanie urzędnika do spraw rejestracji kandydatów, list kandydatów, liczenia głosów wyborców, uczestników referendum i innych kwestii związanych z wyłącznymi kom-petencjami komisji wyborczej, komisji referendalnej, a także bezprawne ingerowanie w pracę Państwowego zautomatyzowanego systemu Federacji Rosyjskiej «Wybory»”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wy-sokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do trzech lat albo prac przymusowych na okres do czterech lat, albo pozbawienia wolności na okres do czterech lat z grzywną w wysokości do 80 tys. rubli lub fakultatywnie w wy-sokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres do sześciu miesięcy. Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa jest czytelna. Świadczy o tym też fakt, że jego komentatorzy44 nie objaśniają pierwszej części tego przepisu, uznając ją za zrozumiałą. Niektórzy podkreślają jedynie, że „wymienione zachowania powin-ny być ukierunkowane na zniekształcenie rezultatów wyborów, ich sfałszowanie”45. Zauważają także, że treść dyspozycji pkt 3, stanowiąc w pewnej części powtórzenie pkt 1, „utrudnia jego stosowanie w praktyce”46.
Odnoszą się natomiast do znamienia „bezprawnej ingerencji w pracę Państwowe-go zautomatyzowanePaństwowe-go systemu Federacji Rosyjskiej «Wybory»”. Informują, że jePaństwowe-go funkcjonowanie reguluje ustawa o Państwowym zautomatyzowanym systemie Fe-deracji Rosyjskiej „Wybory” z 2003 r.47 (О Государственной автоматизированной системе Российской Федерации „Выборы” от 10.01.2003 года). Służy ona do alizacji wielu procesów dotyczących przygotowania i przeprowadzenia wyborów i re-ferendum, zabezpieczenia działalności komisji wyborczych i referendalnych, a także do rozwiązywania innych zadań określonych prawem. Naruszenie prawidłowego działania tego systemu następuje poprzez dokonanie przez specjalistę zajmującego się obsługą kompleksu środków informatycznych w danej komisji zmian dotyczących informacji o liczbie wyborców lub uczestników referendum, liczbie ich głosów, a tak-że wynikach wyborów lub referendum48. Uważa się, że system „Wybory” jest bardzo dobrze zabezpieczony. Jednakże można zgodzić się ze stwierdzeniem, że administra-torzy głównego serwera, otrzymawszy dostęp do tajnego modułu, mogą wprowadzać niekoniecznie prawdziwe dane. Nie podlegają bowiem żadnej kontroli. Udowodnie-nie im manipulacji danymi wymagałoby natomiast ponownego liczenia wszystkich
44 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 510; Н.Г. Кадников, op. cit., s. 358; Уголовный кодекс Российской
Федерации. Комментарий…, s. 590; С.В. Солодовникова, op. cit., s. 212.
45 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 510. 46 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 320.
47 Strona internetowa oficjalnego portalu internetowego informacji prawnej, <http://pravo.gov.ru>, Федеральный закон от 10.01.2003 года N 20-ФЗ „О Государственной автоматизированной системе Российской Федерации «Выборы»”, dostęp 12 III 2020.
protokołów49. Zatem to specyfika systemu w postaci jego tajności powoduje, że udo-wodnienie dokonanego w ten sposób nielegalnego wpływu na wybory jest bardzo trudne50. Dlatego postuluje się wzmocnienie ochrony systemu szczególnie na ostat-nich etapach jego działania. Z pewnością z powyższego powodu w ciągu ostatostat-nich lat organy ścigania nie zarejestrowały przestępstwa z art. 141 pkt 3 k.k. FR51.
Przedmiot przestępstwa stanowi prawo wyborcze, czyli aktywne prawo wyborcze polegające na wybieraniu (głosowaniu) i podejmowaniu innych czynności wybor-czych oraz uczestniczeniu w referendum, a także bierne prawo wyborcze polegające na byciu wybieranym na odpowiednie stanowiska i organy52. Przedmiotem czynu jest więc konstytucyjne prawo obywatela do realizacji swego prawa wyborczego lub pra-wa do uczestnictpra-wa w referendum oraz działalność komisji wyborczych i referendal-nych53. Są nim też „stosunki społeczne zabezpieczające prawa obywateli (wybierać i być wybieranym)”54.
Podmiotem czynu może być każdy człowiek, który ukończył 16 lat. Strona pod-miotowa obejmuje winę umyślną. Motyw i cel zachowania nie ma wpływu na kwali-fikację przestępstwa55.
Jak wynika z przedstawionych informacji, kryminalizacja powyższych zachowań była niezbędna ze względu na potrzebę zapewnienia realizacji prawa wyborczego przez obywateli oraz normalnej pracy komisji wyborczych i referendalnych. Wyni-kała też z konieczności zapewnienia tajności głosowania będącego przejawem swo-bodnego wyrażania preferencji politycznych przez wyborców. Zmierzała do wyelimi-nowania fizycznych i psychicznych nacisków wobec nich, bezprawnego zakłócania swobody decyzji wyborczej.
IV. Naruszenie procedury finansowania kampanii wyborczej kandydata,
komitetu wyborczego, działań grupy inicjatywnej do przeprowadzenia
referendum, innej grupy uczestników referendum (art. 141
1k.k. FR)
Na podstawie art. 1411 pkt 1 k.k. FR karalne jest: „przekazanie kandydatowi, komitetowi wyborczemu w celu osiągnięcia określonego wyniku w wyborach środ-ków finansowych w znacznych rozmiarach, z pominięciem odpowiedniego funduszu wyborczego, lub wydatkowanie w celu osiągnięcia określonego wyniku w wyborach 49 М.А. Лакехин, Современные проблемы криминализации неправомерного вмешательства в работу Государственной автоматизированной системы РФ «ВЫБОРЫ» как признака самосто-ятельного состава преступления, „Серия: Экономика и право” 2016, Т. 26, s. 109. 50 Р.В. Геворков, Система ГАС „Выборы” как объект уголовно-правовой охраны, „Закон и пра-во” 2019, nr 11, s. 131. 51 М.А. Лакехин, Современные проблемы…, s. 108. 52 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 588. 53 В.В. Сверчков, op. cit., s. 459. 54 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 319. 55 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 589.
środków finansowych w znacznych rozmiarach, nieprzekazanych do funduszy wy-borczych, lub przekazanie kandydatowi, komitetowi wyborczemu w celu osiągnię-cia określonego wyniku w wyborach dóbr materialnych znacznych rozmiarów bez rekompensaty ze środków odpowiedniego funduszu wyborczego, lub wykonanie płat-nej pracy, sprzedaż towarów, świadczenie płatnych usług bezpośrednio lub pośrednio związanych z wyborami i mające na celu uzyskanie określonego wyniku wyborów, przeprowadzane na dużą skalę bez zapłaty z odpowiedniego funduszu wyborczego lub z zapłatą z odpowiedniego funduszu wyborczego po nieuzasadnionych niskich stawkach, lub przekazanie inicjatywnej grupie do przeprowadzenia referendum, innej grupie uczestników referendum w celu osiągnięcia określonego wyniku w referendum środków finansowych w znacznych rozmiarach, z pominięciem odpowiedniego fun-duszu referendum, lub wydatkowanie w celu osiągnięcia określonego wyniku w refe-rendum środków finansowych w znacznych rozmiarach nieprzekazanych do funduszy referendalnych, lub przekazanie do grupy inicjującej referendum, innej grupy uczest-ników referendum w celu osiągnięcia określonego wyniku w referendum aktywów materialnych w znacznych rozmiarach bez rekompensaty ze środków odpowiedniego funduszu referendum, lub wykonanie płatnej pracy, sprzedaż towarów, świadczenie płatnych usług bezpośrednio lub pośrednio związanych z referendum i ukierunkowa-nych na przedstawienie inicjatywy referendalnej, na osiągnięcie określonego wyniku w referendum, przeprowadzanych na dużą skalę bez zapłaty z odpowiedniego fundu-szu wyborczego lub z zapłatą z odpowiedniego fundufundu-szu referendum po nieuzasad-nionych niskich stawkach, a także przekazywanie darowizn w znacznych rozmiarach na fundusz wyborczy, fundusz referendalny przez podstawione osoby”.
Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jedne-go roku do trzech lat albo prac obowiązkowych na okres do 360 jedne-godzin, albo prac poprawczych przez okres do jednego roku, albo prac przymusowych przez okres do jednego roku lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Na podstawie art. 1411 pkt 2 k.k. FR karalne jest: „wykorzystanie środków w znacz-nych rozmiarach, oprócz środków odpowiedniego funduszu wyborczego wsparcia fi-nansowego (materialnego) na kampanię wyborczą kandydata, komitetu wyborczego przez kandydata, jego upoważnionego przedstawiciela do spraw finansowych, upoważ-nionego przedstawiciela do spraw finansowych komitetu wyborczego, wykorzystanie środków w znacznych rozmiarach oprócz środków odpowiedniego funduszu referen-dalnego wsparcia finansowego (materialnego) w celu przedstawienia inicjatywy prze-prowadzenia referendum, uzyskania określonego wyniku referendum przez upoważ-nionego przedstawiciela do spraw finansowych grupy inicjatywnej do przeprowadzenia referendum, innej grupy uczestników referendum, jak również wydatkowanie w znacz-nych rozmiarach darowizn, zabronioznacz-nych przez prawo o wyborach i referendach i prze-kazanych na specjalny rachunek wyborczy, specjalny fundusz referendum”.
Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego
roku do trzech lat albo pozbawienia prawa do zajmowania określonych stanowisk lub prowadzenia określonej działalności przez okres od jednego roku do pięciu lat, albo prac obowiązkowych na okres do 480 godzin, albo prac poprawczych przez okres do dwóch lat, albo prac przymusowych przez okres do dwóch lat lub pozbawienia wol-ności na ten sam okres.
W przypisie do art. 1411 k.k. FR objaśniono, że „duży rozmiar w tym artykule oznacza kwotę pieniędzy, wartość majątku lub korzyści majątkowych, które przekra-czają jedną dziesiątą wszystkich wydatków środków funduszu wyborczego kandyda-ta, komitetu wyborczego, funduszu referendalnego, ustanowione przez ustawodaw-stwo dotyczące wyborów i referendów w czasie popełnienia czynu przewidzianego w tym przepisie, ale jednocześnie stanowią co najmniej milion rubli”.
W art. 1411 k.k. FR zostały wyczerpująco wymienione sposoby nielegalnego finansowania wyborów lub referendum. Strona przedmiotowa analizowanego prze-stępstwa jest czytelna. Świadczy o tym też fakt, że autorzy komentarzy do kodeksu i autorzy innych opracowań naukowych nie objaśniają tego przepisu, uznając go za zrozumiały. Podkreślają natomiast, że finansowe wsparcie kampanii wyborczej czy referendum stanowi ważny aspekt efektywnego działania partii czy innych zrzeszeń. Jednakże naruszenie trybu i warunków finansowania „przynosi szkody demokratycz-nym podstawom państwa i prawu wyborczemu”56. W Rosji odnotowano przypadki naruszenia tego przepisu, głównie poprzez brak przejrzystości informacji o docho-dach kandydata, unikanie przez niego uiszczania podatków, ukrywanie majątku57.
Przedmiotem przestępstwa są „stosunki społeczne zabezpieczające normalny po-rządek finansowania uczestników kampanii wyborczej”58.
Podmiotem czynu może być każdy człowiek, który ukończył 16 lat. W art. 1411 pkt 2 k.k. FR jest nim uczestnik procesu wyborczego i referendalnego: kandydat, jego przedstawiciel ds. finansów kampanii wyborczej, przedstawiciel grupy inicjatywnej referendum ds. finansów59. Jest to osoba fizyczna winna przekazania finansowego wsparcia poza funduszem wyborczym60. Strona podmiotowa obejmuje winę umyślną. Motyw zachowania nie ma wpływu na kwalifikację przestępstwa. Nie ma znaczenia dla odpowiedzialności sprawcy. Cel stanowi natomiast osiągnięcie określonych rezul-tatów wyborczych lub referendalnych61.
Jak wynika z przedstawionych informacji, kryminalizacja powyższych zachowań była niezbędna ze względu na potrzebę ochrony dyscypliny finansowej kampanii wy-borczej i działającego na jej rzecz komitetu wyborczego.
56 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 322. 57 Н.А. Боброва, Причины преступлений и правонарушений в сфере избирательных правона-рушений и способы борьбы с ними, „Вестник Самарского Государственного Университета” 2013, nr 8/1, s. 43. 58 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 322. 59 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 593. 60 Г.Н. Борзенков, op. cit., s. 363. 61 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 593.
V. Fałszowanie dokumentów wyborczych, dokumentów referendalnych
(art. 142 k.k. FR)
Na podstawie art. 142 pkt 1 k.k. FR karalne jest: „fałszowanie dokumentów wy-borczych, dokumentów referendalnych dokonane przez członka komisji wyborczej, komisji referendalnej, upoważnionego przedstawiciela komitetu wyborczego, grupy wyborców, grupy inicjatywnej do przeprowadzenia referendum, innej grupy uczestni-ków referendum, a także upoważnionego przez niego kandydata lub przedstawiciela”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 100 tys. do 300 tys. rubli lub w wyso-kości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres do dwóch lat albo prac przymusowych przez okres do czterech lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje czynność w postaci fałszowania dokumentów wyborczych lub dokumentów referendalnych. Polega ona na podmianie ich, naniesieniu w nich nieprawdziwych danych lub usunięciu niektó-rych danych, które mogą wpłynąć na wyniki wyborów lub referendum62, a także na wyprodukowaniu dokumentów z nieprawdziwymi danymi, mogących zniekształcić rezultat wyborów lub referendum63.
W tym miejscu analiz trudności interpretacyjne stwarza pojęcie „dokumenty wy-borcze, dokumenty referendalne”. Jak ustalono, żadne dokumenty z zakresu prawa wyborczego nie określają go. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że są to pisemne dokumenty mające znaczenie prawne w procesie wyborczym lub w referendum64. Sta-nowią je podpisane arkusze list wystawionych kandydatów w celu ich rejestracji lub w celu wdrożenia inicjatywy o przeprowadzeniu referendum, poświadczenia kandy-datów na deputowanych, listy wyborców, karty do głosowania, protokoły komisji wy-borczych i komisji ds. referendum określone przez prawo o wyborach i referendach65. Na podstawie art. 142 pkt 2 k.k. FR karalne jest: „fałszowanie podpisów wybor-ców, uczestników referendum w celu poparcia nominacji kandydata, listy kandyda-tów nominowanych przez komitet wyborczy, grupę inicjatywną w sprawie przepro-wadzenia referendum lub uznanie za prawdziwe oczywiście sfałszowanych podpisów (arkuszy podpisów), popełnione przez grupę osób po uprzednim porozumieniu lub grupę zorganizowaną lub połączone z przekupstwem, przymusem, użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, a także ze zniszczeniem mienia lub groźbą jego zniszczenia, lub powodujące poważne naruszenie praw i interesów obywateli lub organizacji, lub prawnie chronionych interesów społeczeństwa lub państwa”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do trzech lat albo
po-62 Ibidem, s. 595. 63 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 324. 64 М.А. Дамм, Уголовная ответственность за фальсификацию избирательных документов, документов референдума: проблемные аспекты, „Вестник Сибирского юридического института МВД России” 2009, nr 2, s. 164. 65 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 595.
zbawieniu prawa do zajmowania określonych stanowisk lub prowadzenia określonej działalności przez okres od dwóch do pięciu lat, albo prac przymusowych przez okres do trzech lat lub pozbawieniu wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: 1) fałszowanie podpisów wyborców, uczestników referendum w celu poparcia nominacji kandydata, listy kandydatów nominowanych przez komitet wyborczy, gru-py inicjatywnej w sprawie przeprowadzenia referendum lub uznanie za prawdziwe oczywiście sfałszowanych podpisów (arkuszy podpisów). Polega ono na podpisaniu się jednej osoby za inną66;
2) popełnienie go przez grupę osób po uprzednim porozumieniu lub grupę zor-ganizowaną, lub połączone z przekupstwem, przymusem, użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, a także ze zniszczeniem mienia lub groźbą jego zniszczenia, lub powodujące poważne naruszenie praw i interesów obywateli lub organizacji, lub prawnie chronionych interesów społeczeństwa lub państwa. Jako że większość zna-mion opisujących sposób dokonania przestępstwa (działanie grupowe, przekupstwo, przymus, użycie przemocy lub groźba jej użycia) została omówiona przy znamionach art. 141 k.k. FR, w tym miejscu rozważań przedstawione są wyłącznie pozostałe. Sta-nowią je:
– popełnienie przestępstwa połączone ze zniszczeniem mienia lub groźbą jego zniszczenia. Zniszczenie mienia polega na powodowaniu pełnej utraty przy-datności mienia i jego wartości materialnej67, a jego groźba obejmuje psychicz-ny wpływ na pokrzywdzonego przekonujący go o realnej możliwości spowo-dowania szkody w danym mieniu68;
– popełnienie przestępstwa powodujące poważne naruszenie praw i interesów obywateli lub organizacji, lub prawnie chronionych interesów społeczeństwa lub państwa. Może polegać na spowodowaniu szkody w mieniu lub zakłócaniu pracy komisji wyborczej69.
Na podstawie art. 142 pkt 3 k.k. FR karalne jest: „nielegalne produkowanie, a tak-że przechowywanie lub przewotak-żenie nielegalnie wyprodukowanych kart do głoso-wania, kart do głosowania w referendum, kart do głosowania skreślonych z ewiden-cji”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do trzech lat albo pozbawienia prawa do zajmowania określonych stanowisk lub prowadzenia określonej działalności przez okres od dwóch do pięciu lat, albo prac przymusowych przez okres do trzech lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: – nielegalne produkowanie kart do głosowania, kart do głosowania w
referen-dum, kart do głosowania skreślonych z ewidencji. Polega ono na wytwarzaniu 66 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 515.
67 Ibidem, s. 516. 68 Ibidem. 69 Ibidem.
ich niezgodnie z ustalonymi zasadami (porządek, czas, miejsce produkcji)70, pełnym lub częściowym fałszowaniu71, multiplikowaniu ustalonej ich liczby72; – przechowywanie tych kart. Polega ono na nielegalnym składowaniu ich
w ukrytych miejscach, środkach transportu73;
– przewożenie nielegalnie wyprodukowanych kart do głosowania, kart do gło-sowania w referendum, kart do głogło-sowania skreślonych z ewidencji. Polega ono na przemieszczaniu ich wbrew przepisom prawa z jednego miejsca w inne z wykorzystaniem środka transportu74.
Istota przestępstwa z art. 142 k.k. FR polega na podejmowaniu szeregu czynności utrudniających realizację praw wyborczych połączonych z oszustwem75. Jest to po-ważne przestępstwo, które „zniekształca wyniki wyborów i referendum, nie pozwala wyrazić prawdziwej woli narodu”76.
Przedmiot przestępstwa stanowią dokumenty wyborcze, dokumenty referendalne w postaci list wyborców, pełnomocnictwa do głosowania77, dokumenty poświadczają-ce prawo do głosowania osób poza miejspoświadczają-cem zameldowania78.
Podmiotem przestępstwa jest członek komisji wyborczej lub komisji referendal-nej, pełnomocnik partii lub bloku wyborczego lub grupy inicjatywnej ds. referendum, kandydat lub jego pełnomocnik (pkt 1) lub każdy człowiek, który ukończył 16 lat (pkt 2). Strona podmiotowa obejmuje winę umyślną. Motyw nie ma znaczenia dla odpowiedzialności sprawcy. Cel stanowi osiągnięcie określonych rezultatów wybor-czych lub referendalnych79.
Jak wynika z przedstawionych informacji, kryminalizacja powyższych zachowań była niezbędna ze względu na potrzebę zapewnienia karania osób fałszujących doku-menty wyborcze i referendalne, tj. wpływających w ten sposób na wyniki wyborów. Jest to tym istotniejsze, że są to osoby uznane za godne zaufania, które powinny wy-konywać sumiennie i legalistycznie powierzone im zadania w procesie wyborów.
VI. Fałszowanie wyników głosowania (art. 142
1k.k. FR)
Na podstawie art. 1421 k.k. FR karalne jest: „włączenie nierozliczonych kart do głosowania do liczby kart do głosowania wykorzystanych podczas głosowania lub podanie celowo nieprawdziwych informacji o wyborcach, uczestnikach referendum
70 Ibidem. 71 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 595. 72 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 516. 73 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 595. 74 Ibidem, s. 596. 75 Ibidem, s. 594. 76 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 515. 77 Н.Г. Кадников, op. cit., s. 322. 78 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 515. 79 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 595.
lub celowo niepoprawne sporządzenie list wyborców, uczestników referendum, wy-rażające się poprzez włączenie do nich osób, które nie mają czynnego prawa wybor-czego, prawa do udziału w referendum lub fikcyjnych osób lub fałszowanie podpisów wyborców, uczestników referendum na listach wyborców, uczestników referendum lub zastąpienie ważnych kart do głosowania kartami ze znakami wyborców, uczest-ników referendum lub zepsucie kart do głosowania, co prowadzi do niemożności ustalenia woli wyborców, uczestników referendum, lub nielegalne zniszczenie kart wyborczych, lub celowe niepoprawne liczenie głosów wyborców, uczestników re-ferendum, lub podpisanie przez członków komisji wyborczej, komisji referendalnej protokołu dotyczącego wyników głosowania do czasu liczenia głosów lub ustalenia wyników głosowania, lub oczywiście błędne (nieodpowiadające faktycznym wyni-kom głosowania) zredagowanie protokołu dotyczącego wyników głosowania, lub nie-legalne wprowadzenie poprawek do protokołu dotyczących wyników głosowania po jego wypełnieniu, lub celowo niepoprawne ustalenie wyników głosowania, ustalenie wyników wyborów, referendum”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do trzech lat albo prac przymusowych przez okres do czterech lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czyn-ności:
– włączenie nierozliczonych kart do głosowania do liczby kart do głosowania wykorzystanych podczas głosowania. Polega ono na dodaniu do policzonych kart lub nielegalnie wyprodukowanych kart osób niezarejestrowanych przez daną komisję wyborczą lub referendalną80;
– podanie celowo nieprawdziwych informacji o wyborcach, uczestnikach refe-rendum. Polega ono na umyślnych działaniach mających zniekształcać infor-macje o wyborcach, uczestnikach referendum, np. zmianie imienia, nazwiska, daty urodzenia, numeru dokumentu poświadczającego tożsamość81;
– celowo niepoprawne sporządzenie list wyborców, uczestników referendum, wyrażające się poprzez włączenie do nich osób, które nie mają czynnego pra-wa wyborczego, prapra-wa do udziału w referendum lub fikcyjnych osób. Polega ono na umyślnym włączeniu do list wyborców osób niemających 18 lat, skaza-nych, ubezwłasnowolnioskaza-nych, nieżyjących, wymyślonych82;
– fałszowanie podpisów wyborców, uczestników referendum na listach wybor-ców, uczestników referendum. Polega ono na podpisaniu się jednej osoby za inną83; 80 В.В. Сверчков, op. cit., s. 477. 81 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 518. 82 М.А. Скрябин, Глава 5. Преступения против конституционных прав и свобод человека и гражданина, [w:] Уголовное право России. Особенная часть, red. Ф.Р. Сундуров, М.В. Талан, Статут, Москва 2012, s. 161. 83 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 515.
– zastąpienie ważnych kart do głosowania kartami ze znakami wyborców, uczestników referendum. Polega ono na zamianie wypełnionych kart do gło-sowania na inne84;
– zepsucie kart do głosowania. Polega ono na zniszczeniu, naruszeniu integral-ności, zabrudzeniu kart do głosowania, dopisaniu na nich notatek85. Może to nastąpić w różnym czasie: przy przekazywaniu do komisji kart wyborczych lub przy ich odbiorze z komisji lub w trakcie głosowania86;
– celowe niepoprawne liczenie głosów wyborców, uczestników referendum. Polega ono na umyślnym zniekształceniu liczby oddanych głosów w interesie sprawcy87;
– podpisanie przez członków komisji wyborczej, komisji referendalnej protoko-łu dotyczącego wyników głosowania do czasu liczenia głosów lub ustalenia wyników głosowania. Polega ono na ustaleniu nieistniejących wyników wybo-rów, referendum88;
– oczywiście błędne zredagowanie protokołu dotyczącego wyników głosowania. Polega ono na umyślnym zniekształceniu wyników głosowania potwierdzo-nym w protokole89;
– nielegalne wprowadzenie poprawek do protokołu dotyczących wyników gło-sowania po jego wypełnieniu. Polega ono na zmianie treści dokumentu znie-kształcającej wyniki głosowania, referendum90;
– celowo niepoprawne ustalenie wyników głosowania, ustalenie wyników wy-borów, referendum. Polega ono na zniekształceniu faktycznej liczby oddanych głosów w interesie sprawcy91.
Istota przestępstwa polega na podejmowaniu szeregu czynności utrudniających realizację praw wyborczych połączonych z oszustwem92. Omawiany przepis zawiera enumeratywnie wymienione zachowania obejmujące fałszowanie wyników głosowa-nia. Rozszerzenie ich katalogu jest niedopuszczalne93. Popełnienie przestępstwa pole-ga na wypełnieniu chociażby jednego ze znamion czynu94.
Przedmiot przestępstwa stanowi gwarantowane przez konstytucję wolne i równe realizowanie prawa wyborczego i prawa do udziału w referendum, a także normalna
84 В.В. Сверчков, op. cit., s. 477. 85 Ibidem. 86 М.А. Скрябин, op. cit., s. 164. 87 В.В. Сверчков, op. cit., s. 477. 88 Ibidem, s. 478. 89 Ibidem. 90 Ibidem. 91 Ibidem. 92 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 597. 93 А.В. Серебренникова, К вопросу об уголовной ответственности за фальсификацию изби-рательных документов, документов референдума и итогов голосования (ст. ст. 142, 142.1 ук РФ), „Проблемы в российском законодательстве” 2012, nr 1, s. 125. 94 Т.В. Долголенко, Глава 24. Преступения против конституционных прав и свобод человека и граж данина, [w:] Уголовное право. Оссобенная часть, red. И.В. Шишко, Проспект, Москва 2012, s. 130.
działalność komisji wyborczej lub komisji referendalnej95. Przedmiotem zamachu są: karty do głosowania lub do referendum, informacje o wyborcach i uczestnikach refe-rendum zawarte na odpowiednim nośniku oraz spis wyborców i protokół z wynikami wyborów referendum96.
Podmiotem przestępstwa jest członek komisji wyborczej lub referendalnej na szczeblu federalnym, regionalnym, lokalnym97. Strona podmiotowa obejmuje winę umyślną. Motyw nie ma znaczenia dla odpowiedzialności sprawcy. Cel stanowi osią-gnięcie określonych rezultatów wyborczych lub referendalnych98.
Jak wynika z przedstawionych informacji, kryminalizacja powyższych zachowań była niezbędna ze względu na potrzebę zapewnienia rzetelnego przeprowadzenia wy-borów, w tym ustalenia prawdziwych ich wyników. Zmierzała do wyeliminowania możliwych manipulacji zarówno wobec wyborców, jak i dokumentami, tj. kartami i protokołami wyborczymi.
VII. Nielegalne wydanie i otrzymanie karty do głosowania, karty
do głosowania w referendum (art. 142
2k.k. FR)
Na podstawie art. 1422 pkt 1 k.k. FR karalne jest: „wydanie przez członka komi-sji wyborczej, komikomi-sji referendalnej obywatelowi (obywatelom) kart do głosowania, kart do głosowania w referendum w celu umożliwienia mu (im) głosowania zamiast wyborców, uczestników referendum, w tym zamiast innych wyborców, uczestników referendum lub głosowania dwa razy w trakcie tego samego głosowania lub wydanie obywatelom wypełnionych kart do głosowania, kart do głosowania w referendum”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 200 tys. do 500 tys. rubli lub w wy-sokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od 18 miesięcy do trzech lat albo prac przymusowych przez okres do czterech lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: – wydanie przez członka komisji wyborczej, komisji referendalnej obywatelowi
(obywatelom) kart do głosowania, kart do głosowania w referendum w celu umożliwienia mu (im) głosowania zamiast wyborców, uczestników referen-dum, w tym zamiast innych wyborców, uczestników referendum. Polega ono na wydaniu przez jednego z członków komisji karty do głosowania jednemu wyborcy w miejsce innego uprawnionego;
– wydanie przez członka komisji wyborczej, komisji referendalnej obywatelowi (obywatelom) kart do głosowania, kart do głosowania w referendum w celu umożliwienia mu (im) głosowania dwa razy w trakcie tego samego głosowa-95 А.В. Бриллиантов, op. cit., s. 518.
96 В.В. Сверчков, op. cit., s. 476.
97 Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 597. 98 Ibidem.
nia. Polega ono na wydaniu przez jednego z członków komisji dwóch kart do głosowania jednemu wyborcy lub na dwukrotnym wydaniu po jednej karcie; – wydanie obywatelom wypełnionych kart do głosowania, kart do głosowania
w referendum. Polega ono na wydaniu kart uniemożliwiających oddanie głosu. Na podstawie art. 1422 pkt 2 k.k. FR karalne jest: „otrzymanie w komisji wybor-czej, komisji referendalnej kart do głosowania zamiast wyborców, uczestników refe-rendum, w tym zamiast innych wyborców, uczestników referendum lub do głosowa-nia więcej niż dwa razy w czasie tego samego głosowagłosowa-nia”. Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 100 tys. do 300 tys. rubli lub w wysokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres od jednego roku do dwóch lat albo pracy przymusowej przez okres do trzech lat lub pozbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje następujące czynności: – otrzymanie w komisji wyborczej, komisji referendalnej kart do głosowania za-miast wyborców, uczestników referendum, w tym zaza-miast innych wyborców, uczestników referendum. Polega ono na przyjęciu od jednego z członków komi-sji kart do głosowania przez wyborcę w miejsce innego uprawnionego wyborcy; – otrzymanie w komisji wyborczej, komisji referendalnej kart do głosowania
więcej niż dwa razy w czasie tego samego głosowania. Polega ono na dwu-krotnym lub częstszym przyjęciu przez wyborcę od jednego z członków komi-sji kart do głosowania.
Na podstawie art. 1422 pkt 3 k.k. FR karalne jest: „popełnienie wyżej wymienio-nych czynów przez grupę osób, grupę osób po uprzednim porozumieniu lub grupę zorganizowaną”.
Sprawca podlega karze grzywny w wysokości od 400 do 700 tys. rubli lub w wy-sokości wynagrodzenia skazanego czy też innego dochodu za okres dwóch do czte-rech lat albo prac obowiązkowych na okres do 480 godzin, albo prac poprawczych przez okres do dwóch lat, albo prac przymusowych przez okres do pięciu lat lub po-zbawienia wolności na ten sam okres.
Strona przedmiotowa analizowanego przestępstwa obejmuje czynności omówio-ne wcześniej w odniesieniu do art. 141 k.k. FR.
Na tle przedstawionych informacji nasuwa się pytanie: dlaczego ustawodawca w art. 1422 k.k. FR ustanowił odpowiedzialność tylko za wydanie kart do głosowania, kart do głosowania w referendum? Dlaczego nie skryminalizował tej czynności wo-bec innych dokumentów99?
Przedmiot przestępstwa stanowi prawo każdego wyborcy i uczestnika referendum do osobistego głosowania100.
Podmiotem wydania kart do głosowania, kart do głosowania w referendum jest członek komisji wyborczej lub referendalnej na szczeblu federalnym, regionalnym, 99 М.А. Лакехин, Проблемы криминализации деяний, состоящих в незаконных выдаче и
получении избирательных бюллетеней, бюллетеней для голосования на референдуме (ст. 142.2 УК РФ): Недопустимая реальность и научные пути решения, „Уголовная юстиция” 2019, nr 13, s. 38.
lokalnym101, a podmiotem otrzymania kart do głosowania, kart do głosowania w re-ferendum może być każdy człowiek, który ukończył 16 lat. Strona podmiotowa obej-muje winę umyślną. Motyw nie ma znaczenia dla odpowiedzialności sprawcy.
Jak wynika z przedstawionych informacji, kryminalizacja powyższych zachowań była niezbędna ze względu na potrzebę ochrony ważnego elementu procesu wybor-czego — głosowania. Zmierzała do wyeliminowania manipulacji kartami wyborczy-mi, mogącymi wpłynąć na wynik wyborów.
VIII. Statystyczny obraz przestępstw przeciwko wyborom w Rosji
Tę część opracowania należy rozpocząć od przedstawienia skali zarejestrowa-nych przestępstw przeciwko wyborom parlamentarnym, prezydenckim, regionalnym/ lokalnym i referendum. Dane zawiera tabela 1.
Tabela 1. Dynamika przestępstw przeciwko wyborom w Rosji w latach 1997–2017
Rok Art. 141 k.k. FR Art. 141k.k. FR1 Art. 142 k.k. FR Art. 142k.k. FR1 Art. 142k.k. FR Ogółem2 Wybory w Rosji
1997 13 – 46 – – 59 × 1998 14 – 12 – – 26 × 1999 47 – 12 – – 59 parlamentarne 2000 30 – 34 – – 64 prezydenckie 2001 33 – 43 – – 76 × 2002 35 – 21 – – 56 × 2003 40 0 41 1 – 82 parlamentarne 2004 45 1 94 10 – 150 prezydenckie 2005 61 4 63 9 – 137 × 2006 35 0 53 11 – 99 × 2007 36 1 20 18 – 75 parlamentarne 2008 10 2 515 6 – 533 prezydenckie 2009 21 1 29 3 – 54 × 2010 23 1 24 2 – 50 × 2011 7 2 44 15 – 68 parlamentarne 2012 4 0 22 14 – 40 prezydenckie 2013 0 0 8 7 – 15 × 2014 4 2 9 6 – 21 × 2015 7 0 11 11 – 29 × 2016 3 0 15 17 – 35 parlamentarne 2017 6 1 8 14 0 29 × Razem 474 15 1124 144 0 1757 ×
„–” oznacza niewystępowanie przestępstwa w Kodeksie karnym FR w danym roku.
Źródło: Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 572–573, oraz obliczenia własne.
Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 1, w analizowanym okresie liczba przestępstw przeciwko wyborom mieściła się w przedziale od 15 do 533 rocz-nie. Ich wzrost odnotowano w latach: 1999 (wybory parlamentarne), 2000 (wybory prezydenckie), 2001, 2003 (wybory parlamentarne), 2004 (wybory prezydenckie), 2008 (wybory prezydenckie), 2011 (wybory parlamentarne), 2014, 2015, 2016 (wy-bory parlamentarne). Potwierdza to nasilenie takich zachowań podczas obu bardzo ważnych wyborów. Wskazuje to na naturalne związki tych czynów z nimi. Należy przy tym zauważyć, że więcej naruszeń prawa odnotowano w przypadku wyborów prezydenckich niż parlamentarnych. Jak dotychczas najwięcej zarejestrowano ich w 2008 r., tj. w okresie wyborów prezydenckich, które wygrał Dmitrij Miedwiediew. Do wyjątkowej sytuacji doszło w związku z wyborami parlamentarnymi w 2007 r. i wyborami prezydenckimi w 2012 r. — nastąpił wówczas spadek liczby takich na-ruszeń prawa. W analizowanym okresie spośród przestępstw przeciwko wyborom najwięcej zarejestrowano fałszerstw dokumentów wyborczych lub dokumentów refe-rendalnych (łącznie 1124). Mieściły się one najczęściej w przedziale od 8 do 94 (wy-jątkowo 515). Nierzadko potwierdzano też przypadki utrudniania realizowania praw wyborczych lub pracy komisji wyborczych (łącznie 474). Liczba tych czynów kształ-towała się w granicach od 3 do 61 rocznie. Znacznie mniej rejestrowano przestępstw fałszowania wyników głosowania (łącznie 144) i przestępstw naruszenia procedury finansowania kampanii wyborczej kandydata, komitetu wyborczego, działań grupy inicjatywnej do przeprowadzenia referendum, innej grupy uczestników referendum (łącznie 15).
Ukazany na podstawie oficjalnej statystyki państwowej stan przestępczości prze-ciwko wyborom prezentuje się jako niski. Należy jednak zaznaczyć, że jest to złudne przekonanie, gdyż z całą pewnością możemy mówić o niedoszacowaniu danych ze względu na tzw. ciemną liczbę przestępstw, tj. liczbę przestępstw niezarejestrowa-nych przez organy ścigania. Powodem nieujęcia ich w statystyce jest niezgłoszenie faktu popełnienia takiego czynu, jak również niewykrycie go przez funkcjonariuszy podczas pracy operacyjnej. Niepoinformowanie o nim odpowiednich służb może być wynikiem zarówno niechęci do ich powiadamiania, niewiedzy o dokonaniu czynu, jak i braku dokuczliwości społecznej (niewystępowania pokrzywdzonych w klasycz-nym ujęciu z powodu nienaruszania osobistych dóbr jednostki). Inny powód niewy-sokich wskaźników statystycznych dotyczy faktu ograniczonego czasu i określonych okoliczności związanych z wyborami, co wpływa na możliwość oraz częstotliwość popełniania czynów zabronionych. Należy przy tym zauważyć, że ściganie i stwier-dzanie faktu dokonania niektórych przestępstw oraz ich udowadnianie może być bardzo trudne ze względu na wiele możliwości zakamuflowania ich popełnienia we współczesnych zglobalizowanych i zelektronizowanych warunkach (np. nielegalne fi-nansowanie kampanii). Inną, nierzadko w Rosji występującą przyczynę braku lub ni-skiej ilościowo rejestracji czynów zabronionych stanowi dążenie funkcjonariuszy do zaniżania statystyk w celu ukazania niewysokiego stanu przestępczości lub jej trendu
spadkowego102. W kontekście analizowanych przestępstw można przypuszczać, że niepełne dane dotyczą przede wszystkim nadużyć w zakresie finansowania kampanii wyborczej i fałszowania wyników głosowania.
W dalszej części analiz przedstawiono udział przestępstw przeciwko wyborom w strukturze przestępczości w Rosji. Dane na ten temat zawiera tabela 2.
Tabela 2. Udział przestępstw przeciwko wyborom w ogólnej liczbie zarejestrowanych przestępstw w Rosji w latach 1997–2017
Rok zarejestrowanych Ogólna liczba przestępstw Liczba przestępstw przeciwko wyborom Udział przestępstw przeciwko wyborom w ogólnej liczbie zarejestrowanych przestępstw (%) 1997 2 397 311 59 0,0025 1998 2 581 940 26 0,0010 1999 3 001 748 59 0,0020 2000 2 952 367 64 0,0022 2001 2 968 255 76 0,0026 2002 2 526 305 56 0,0022 2003 2 756 398 82 0,0030 2004 2 893 810 150 0,0052 2005 3 554 738 137 0,0039 2006 3 855 373 99 0,0026 2007 3 582 541 75 0,0021 2008 3 209 862 533 0,0166 2009 2 994 820 54 0,0018 2010 2 628 799 50 0,0019 2011 2 404 807 68 0,0028 2012 2 302 168 40 0,0017 2013 2 206 249 15 0,0007 2014 2 190 578 21 0,0010 2015 2 388 476 29 0,0012 2016 2 160 063 35 0,0016 2017 2 058 476 29 0,0014 Źródło: Я.И. Гилинский, Криминология: теория, история, эмпирическая база, соцяльный
кон-троль, Алеф-Пресс, Санкт Петербург 2014, s. 91 (dane za lata 1997–2002); strona internetowa
ofi-cjalnego portalu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej, <https://мвд.рф/reports> (dane za lata 2003–2017), „Состояние преступности в России за январь-декабрь … года”, dostęp 29 VII 2020; Уголовный кодекс Российской Федерации. Комментарий…, s. 572–573, oraz oblicze-nia własne.
102 O problemie wiarygodności i zupełności danych statystycznych dotyczących przestępczości w Rosji vide szerzej K. Laskowska, Przestępczość w Rosji…, s. 167–174.
Dane zaprezentowane w tabeli 2 wskazują, że udział omawianych czynów zabro-nionych w strukturze przestępczości w Rosji jest nieznaczny (poniżej 1%). Powodem tego jest wspominana już specyfika tych czynów, związana z wyborami i referendum. W tabeli 3 przedstawiono natomiast dane dotyczące skazań przez rosyjskie sądy za przestępstwa przeciwko wyborom.
Tabela 3. Dynamika skazań za przestępstwa przeciwko wyborom w Rosji w latach 2009–2017
Rok 141 k.k. FRArt. 1411Art. k.k. FR 142 k.k. FRArt. 1421Art. k.k. FR 1422Art. k.k. FR Ogółem
2009 15 0 13 0 – 28 2010 1 0 16 6 – 23 2011 15 0 9 19 – 43 2012 2 0 20 7 – 29 2013 2 0 5 5 – 12 2014 0 0 8 3 – 11 2015 1 0 3 4 – 8 2016 6 0 5 10 – 21 2017 5 0 7 11 0 23 Razem 47 0 86 65 0 198
„–” oznacza brak skazań ze względu na niewystępowanie przestępstwa w Kodeksie karnym FR w da-nym roku.
Źródło: strona internetowa oficjalnego portalu Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Fe-deracji Rosyjskiej, <http://www.cdep.ru>, „Данные судебной статистики”, dostęp 20 VII 2020, oraz obliczenia własne.
Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że w analizowanym okresie za przestęp-stwa przeciwko wyborom skazano 198 osób. Liczba skazań mieściła się w przedziale od 8 do 43 rocznie. Najwięcej osób skazano za fałszowanie dokumentów wyborczych lub dokumentów referendalnych (86), następnie za fałszowanie wyników głosowania (65) i utrudnianie realizowania praw wyborczych lub pracy komisji wyborczych (47). Można zatem stwierdzić, że skutecznie do odpowiedzialności karnej pociągnięto nie-znaczną liczbę sprawców.
W kontekście prowadzonej analizy ważne jest także ustalenie, na jakie kary skazy-wano sprawców przestępstw przeciwko wyborom. Jak wynika z analizy danych staty-stycznych Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Federacji Rosyjskiej103, dokonanej przez autorkę niniejszego opracowania, w latach 2009–2017 na karę pozba-wienia wolności skazano jedynie 13 osób, w tym 11 osób w 2009 r. (do jednego roku) i dwie osoby w 2011 r. (jedna osoba — do jednego roku i jedna osoba — w przedziale od dwóch do trzech lat). Skazania dotyczyły wyłącznie przestępstwa utrudniania re-alizowania praw wyborczych lub pracy komisji wyborczych. Orzeczone wymiary kar
103 Strona internetowa oficjalnego portalu Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Fede-racji Rosyjskiej, <http://www.cdep.ru>, „Данные судебной статистики”, dostęp 20 VII 2020.
najczęściej oscylowały wokół dolnej granicy zagrożenia przewidzianego za to przestęp-stwo. Ze względu na nieliczne dane zrezygnowano z tabelarycznego ich przedstawiania.
Ustalono ponadto, że część sprawców skazano na karę grzywny. Dane z tego za-kresu przedstawia tabela 4.
Tabela 4. Liczba skazań za przestępstwa przeciwko wyborom na karę grzywny w Rosji w latach 2009–2017
Rok 141 k.k. FRArt. 1411Art. k.k. FR 142 k.k. FRArt. 1421Art. k.k. FR 1422Art. k.k. FR Ogółem
2009 4 0 9 0 – 13 2010 1 0 9 1 – 11 2011 6 0 3 7 – 16 2012 0 0 17 6 – 23 2013 0 0 3 5 – 8 2014 0 0 3 3 – 6 2015 0 0 2 0 – 2 2016 1 0 3 5 – 9 2017 1 0 5 8 0 14 Razem 13 0 54 35 0 102
„–” oznacza brak skazań ze względu na niewystępowanie przestępstwa w Kodeksie karnym FR w da-nym roku.
Źródło: strona internetowa oficjalnego portalu Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Fe-deracji Rosyjskiej, <http://www.cdep.ru>, „Данные судебной статистики”, dostęp 20 VII 2020, oraz obliczenia własne.
Tabela 5. Udział procentowy poszczególnych kar przy skazaniach za przestępstwa przeciwko wyborom w Rosji w latach 2009–2017
Rok Ogólna liczba skazanych za przestępstwa przeciwko wyborom Liczba skazanych na karę pozbawienia wolności % skazanych na Liczba karę grzywny % Liczba skazanych na inne kary % 2009 28 11 39,3 13 46,4 4 14,3 2010 23 0 0,0 11 47,8 12 52,2 2011 43 2 4,7 16 37,2 25 58,1 2012 29 0 0,0 23 79,3 6 20,7 2013 12 0 0,0 8 66,7 4 33,3 2014 11 0 0,0 6 54,5 5 45,5 2015 8 0 0,0 2 25,0 6 75,0 2016 21 0 0,0 9 42,9 12 57,1 2017 23 0 0,0 14 60,9 9 39,1 Razem 198 13 6,6 102 51,5 93 41,9
Źródło: strona internetowa oficjalnego portalu Sądowego Departamentu przy Sądzie Najwyższym Fe-deracji Rosyjskiej, <http://www.cdep.ru>, „Данные судебной статистики”, dostęp 20 VII 2020, oraz obliczenia własne.
