Emocje w procesie twÓrczym.
Perspektywa teoretyczna i aplikacje kliniczne
MaÙgorzata Osowiecka, malgorzataosowiecka@gmail.com SzkoÙa WyČsza Psychologii SpoÙecznej
Ul. Chodakowska 19/31, Warszawa Streszczenie
Cz¿ï° naukowców twierdzi, Če twórcze dzieÙa s powizane z emocjami negatywnymi – ludzie kreatywni, zwÙaszcza wybitni twórcy, naraČeni s na l¿k przed odrzuceniem, ocen. Z badaÚ wynika, Če w szczególnoïci poeci cz¿ïciej cierpi na stany obniČonego nastroju. Z drugiej strony dokumentuje si¿ zwizek twórczoïci z emocjami pozytywnymi. Nastrój pozytywny wpÙywa na poszerzenie zakresu skojarzeÚ, a szcz¿ïcie jest zwizane z twórczym stanem ß ow. W niniejszym artykule podejmuj¿ prób¿ integracji tych dwóch perspektyw. Prezentuj¿ równieČ przykÙady z wÙasnego doïwiadczenia klinicznego – arteterapi¿ w oïrodku terapii uzaleČnieÚ „Plus” EKO SzkoÙa ycia w Wandzinie oraz projekt Masska jako przykÙad terapii zaj¿ciowej.
SÙowa kluczowe: twórczoï°, emocje, Model Poszukiwania Znaczenia, przepÙyw, arteterapia, kreatywnoï° Emotions in the creative process. Theoretical review and clinical applications
Abstract
S ome scientists believe that creative works are connected with negative emotions – creative people are exposed to fear of rejection or social judgment. Research shows that especially poets oĞ en suě er from depressed mood states. On the other hand, many studies have documented the relationships between creativity and positive emotions. Positive mood has impact on broadening the range of associations. What is more, happiness is associated with ß ow state. In this article I make an aĴ empt to integrate these two perspectives. I present also some examples from my own clinical experience – art therapy in the complex treatment of addictions ECO School of Life in Wandzin and the project Masska as an example of occupational therapy.
Keywords: creativity, emotions, The meaning maintenance model, ß ow, art therapy
Wprowadzenie
Twórczoï° jest nieodmienn cz¿ïci Čycia ludzi od zarania dziejów. Twórcze dziaÙanie, czy to w dziedzinach artystycz-nych (poezja, muzyka, malarstwo), czy to wynalazczych, jest najcz¿ïciej moČliwe dzi¿ki emocjonalnym inspiracjom. Jak podaje Edward N¿cka, emocje motywuj, pobudzaj, a takČe peÙni funkcje „quasi-poznawcze, polegajce na sterowa-niu procesem twórczym”1. Dzi¿ki wywiadom ze znanymi, wybitnymi twórcami wiadomo, Če wyznacznikiem procesu
twórczego jest silne nasycenie emocjonalne2. Brewster Ghiselin i jego wspóÙpracownicy badali doïwiadczenie wgldu3
w kontekïcie doïwiadczanych w jego czasie emocji. OkazaÙo si¿, Če przed osigni¿ciem olïnienia badani byli niespokoj-ni i rozdraČniespokoj-nieniespokoj-ni. Natomiast uzyskaniespokoj-nie wgldu sprawiaÙo, Če czuli przyjemne odpr¿Čeniespokoj-nie i szcz¿cie4. Na róČnorodnoï°
emocji w procesie tworzenia wskazuje równieČ Melvin Shaw, który badaÙ twórczych uczonych. Naukowiec wykazaÙ, Če ta grupa cz¿sto doïwiadczaÙa niepokoju, kiedy praca nie przynosiÙa zakÙadanych rezultatów. ZaobserwowaÙ równieČ, Če w procesie twórczym, jak i w Čyciu, osoby z tej grupy kierowaÙy si¿ swoimi uczuciami oraz cz¿sto dokonywaÙy decyzji w sposób intuicyjny. Co wi¿cej, cz¿sto doznawaÙy one satysfakcjonujcych przeČy° zwizanych z „zanurzaniem si¿” w ak-tualnie podejmowanej twórczej aktywnoïci5.
1 E. NĊcka, Psychologia twórczoĞci, GdaĔsk 2001, s. 77.
2 Zob. H. Selye, Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa 1967.
3 Umysáowa zmiana struktury problemu skutkująca odczuciem nagáego pojawienia siĊ rozwiązania w ĞwiadomoĞci. Wgląd inaczej nazywany jest olĞnie-niem.
4 B. Ghiselin, R. Rompel, C. Taylor, A creative process check list: its development and validation, [w:] C. Taylor (red.), Widening horizons in creativity, New York 1964, s. 19-33.
5 M. Shaw, The eureka process: A structure for the creative experience in science, “Creativity Research” 1989, Vol. 2, s. 286-298.
Czy wi¿c emocje s przyczyn twórczoïci, jej cz¿ïci skÙadow, a moČe wynikiem? Jakie znaczenie maj emocje w pro-cesie twórczym rozumianym przez „maÙe t” (twórczoï° egalitarna), jak i „duČe T” (twórczoï° wybitna)? W jaki sposób twórczoï° oddziaÙuje na odbiorców? Na te i wi¿cej pytaÚ postaram si¿ odpowiedzie° poniČej.
Zaczn¿ od przegldu koncepcji teoretycznych dotyczcych „ciemnej strony twórczoïci”, sygnalizujc, Če afekt nega-tywny „daje si¿ we znaki” wielu twórcom, zwÙaszcza jednostkom wybitnym. Opis zostanie poparty opisem badaÚ doku-mentujcych wpÙyw bycia twórc na funkcjonowanie psychiczne i naraČenie na róČne zaburzenia. Nast¿pnie zaprezentuj¿ odmienny punkt widzenia, wedÙug którego to emocje pozytywne s zwizane ze wzrostem kreatywnoïci, zwÙaszcza jeïli mamy na myïli twórczoï° pospolit, mierzon testami myïlenia twórczego. Nast¿pnie zintegruj¿ oba uj¿cia udziaÙu emocji w procesie twórczym.
Na koniec zaprezentuj¿ koncepcje pokazujce zbawienny wpÙyw twórczoïci lub samego kontaktu z ni na emocje i motywacje czÙowieka. Opisz¿ konkretne przykÙady z wÙasnego doïwiadczenia klinicznego – leczcy wpÙyw twórczoïci artystycznej (arteterapia, twórczoï° literacka, muzyczna) w oïrodku zamkni¿tym terapii uzaleČnieÚ „Plus” EKO SzkoÙa ycia w Wandzinie, a takČe przedstawi¿ projekt Masska jako przykÙad wpÙywu terapii zaj¿ciowej na spoÙeczno-emocjo-naln rehabilitacj¿ osób spoÙecznie marginalizowanych, chorych psychicznie i niepeÙnosprawnych.
Emocje negatywne w twÓrczoҲci
Jak twierdzi David Schuldberg, ludzie kreatywni, zwÙaszcza wybitni twórcy, naraČeni s na wysokie koszty emo-cjonalne. Wïród kosztów twórczoïci wybitnej moČemy wymieni°: l¿k przed odrzuceniem, ocen, samotnoïci i prze-kroczeniem granicy „normalnoïci”6. Twórcy wnosz do kultury, nauki, a takČe Čycia w ogóle, zupeÙnie now jakoï°,
która cz¿sto odbiega od znanych dotychczas rozwizaÚ. Innowacyjne pomysÙy mog nierzadko spotyka° si¿ z krytyk i brakiem zrozumienia.
E. N¿cka podaje, Če wybitni twórcy cz¿sto doïwiadczaj smutku, przygn¿bienia i stanów hipomaniakalnych7. Z
ba-daÚ wynika, Če ludzie zajmujcy si¿ twórczoïci róČnych dziedzin s szczególnie naraČeni na depresj¿ dwubiegunow, zaburzenia schizotypowe i próby samobójcze8. Odsetek osób chorych psychicznie wïród znanych i cenionych malarzy
czy pisarzy jest statystycznie wysoki. Dobrze znani kaČdemu czÙowiekowi artyïci: Ernest Hemingway (zastrzeliÙ si¿), Virginia Woolf (utopiÙa si¿, kiedy poczuÙa, Če nadchodzi stan depresyjny), Robert Schumann (zmarÙ w zakÙadzie psychia-trycznym), Van Gogh (napady l¿kowe), chorowali psychicznie. Tak wi¿c utopħ ny wydaje si¿ mit o szcz¿ïliwym twór-cy korzystajtwór-cym z boskiego natchnienia, przelewajtwór-cym swoje myïli na papier, bdĊ z radoïci i pasj komponujtwór-cym utwory muzyczne. Euforyczne stany towarzyszce tworzeniu (wgldy, wena, intuicja) z jednej strony s dla odczuwa-jcych je ludzi przyjemne, ale z drugiej, silne negatywne emocje, zmiennoï° nastrojów, balansowanie mi¿dzy ïwiatem rzeczywistym a wyobraĊni, moČe skutecznie odstrasza° i zniech¿ca° do angaČowania si¿ w proces tworzenia wartoïcio-wych dzieÙ. D. Schuldberg nazywa to horrorem emocjonalnym twórczoïci9.
Pierwszym wspóÙczesnym badaczem zwizków mi¿dzy nieprzeci¿tnymi zdolnoïciami twórczymi i zaburzeniami psychicznymi byÙ Cesare Lombroso. Naukowiec przeanalizowaÙ biograÞ e znanych twórców i zauwaČyÙ, Če geniusz cz¿sto wiČe si¿ z róČnego rodzaju chorobami i zaburzeniami, a takČe naÙogami (np. alkoholizmem)10. Swoje badania
opisaÙ w pierwszej ksiČce na ten temat L’uomo di genioin rapporto alla psychiatria. Jednak idea Ùczenia geniuszu z sza-leÚstwem trwaÙa od czasów Arystotelesa. Ten Þ lozof jako pierwszy, stwierdziÙ w IV w. p.n.e. w dziele Problemata, Če wszyscy ludzie, którzy osign¿li doskonaÙoï° w Þ lozoÞ i, poezji, polityce, nawet Sokrates i Platon, mieli melancholħ ny charakter11.
Wielu naukowców, w kontekïcie potencjalnych zdolnoïci twórczych dostrzega, Če szczególnie psychotycy maj dar widzenia ïwiata w nowy, oryginalny sposób i dostrzegaj rzeczy, których inni nie s w stanie zauwaČy°. Hans Eysenck w serii badaÚ wykazaÙ, Če istnieje wiele wspólnych procesów poznawczych cechujcych zarówno schizofreni¿, jak i twór-czoï°: myïlenie dywergencyjne, niezwykÙe skojarzenia, problem z Þ ltrowaniem ze ïwiadomoïci nieistotnych bodĊców, a takČe przekonanie, Če jest si¿ przedmiotem szczególnego zainteresowania innych osób12.
6 D. Schuldberg, Giddiness and horror in the creative process, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and Affect, Greenwich 1994, s. 87-101. 7 E. NĊcka, dz. cyt.
8 J. Rybakowski, AktywnoĞü twórcza a psychopatologia. UdrĊka i ekstaza, „Academia” 2009, nr 1(17), s. 4-7. 9 D. Schuldberg, dz. cyt.
10 J. Rybakowski, Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej, PoznaĔ 2008.
11 N. Andreasen, A journey into chaos: Creativity and the unconscious, “Mens Sana Monographs” 2011, Vol. 9(1), s. 42-53. 12 J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt.
Czy podÙoČe tych powizaÚ kryje si¿ w funkcjonowaniu poszczególnych obszarów mózgu? Badania mózgu wykaza-Ùy, Če system dopaminy zdrowych, wysoce kreatywnych ludzi, jest podobny do analogicznego systemu u osób ze schizo-freni. Chodzi tu mianowicie o mniejsz liczb¿ receptorów dopaminy D2 we wzgórzu wzrokowym13. Wzgórze
wzroko-we sÙuČy jako Þ ltr, który odsiewa sygnaÙ zanim ten dotrze do kory mózgowzroko-wej, odpowiedzialnej za procesy racjonalnego myïlenia. „Mniejsza liczba receptorów D2 we wzgórzu wzrokowym prawdopodobnie wiČe si¿ z niČszym poziomem Þ ltrowania sygnaÙu, a przez to powoduje wi¿kszy przepÙyw informacji ze wzgórza wzrokowego do kory”14. Oznacza to,
Če moČemy by° bardziej twórczy, jeïli zauwaČamy wi¿cej róČnorodnych bodĊców z zewntrz, które reszta ludzi potrakto-waÙaby jako niewaČne, albo na które w ogóle nie zwróciÙaby uwagi.
Empirycznych dowodów na zwizek mi¿dzy emocjami negatywnymi a twórczoïci dostarczaj równieČ badania neurohormonalne, których pomysÙodawcami byli Modupe Akinola i Wendy Mendes. Naukowcy ci dowiedli, Če nega-tywny nastrój, smutek i niepokój mierzony aktywnoïci mózgu, wiČ si¿ z lepszymi efektami w twórczoïci artystycz-nej. Badacz poddawaÙ ocenie wyjïciowy poziom sterydów nadnerczy (dehydroepiandrosteron – DHEAS uwaČany za hormon stresu zwizany z depresj). Nast¿pnie manipulowaÙ reakcjami emocjonalnymi uczestników poprzez losowe przyporzdkowanie ich do nast¿pujcych grup: spoÙecznego odrzucenia, akceptacji spoÙecznej lub do grupy kontrolnej. Uczestnicy nast¿pnie wykonywali kolaČe artystyczne, których wartoï° estetyczna byÙa oceniana przez artystów. Wyniki pokazaÙy, Če odrzucenie spoÙeczne wizaÙo si¿ z lepsz ocen kolaČy przez s¿dziów kompetentnych. Co wi¿cej, znaczce podwyČszenie DHEAS, zaobserwowane w grupie z indukowanym negatywnym afektem, zaowocowaÙo wi¿ksz kre-atywnoïci. Dane te dostarczaj dowodów na zwizek negatywnych emocji z twórczoïci artystyczn, nawet jeïli, tak jak w tym przypadku, jest to twórczoï° amatorska15.
PowyČsze badanie dowodzi, Če przyczyna zaburzeÚ wïród twórców moČe by° równieČ spoÙeczna. Wielu uznanych artystów w dzieciÚstwie i wieku dorastania zetkn¿Ùa si¿ z trudnymi doïwiadczeniami Čyciowymi. Simon RiĴ er i jego wspóÙpracownicy wïród tych wczesnych, trudnych doïwiadczeÚ w szczególnoïci wyróČniaj: ci¿Čkie warunki mate-rialne i bytowe, odrzucenie spoÙeczne, utrat¿ rodziców przed osigni¿ciem dorosÙoïci, wykorzystywanie seksualne16. Jak
takie przejïcia wiČ si¿ z kreatywnoïci? Wymieniona grupa badaczy pokusiÙa si¿ o okreïlenie ich mianem „urozma-icajcych”. Dlaczego? PoniewaČ s one w porównaniu z ogóÙem populacji bardzo rzadkie, a w porównaniu ze staty-styk doïwiadczeÚ zwykÙego czÙowieka – nietypowe i niespodziewane. Co wi¿cej, odnosz si¿ bezpoïrednio do „Ja” i dlatego czÙowiek silnie angaČuje si¿ w ich przeČywanie. To wszystko – nietypowoï° i wÙasne zaangaČowanie – sprawia, Če moČemy przekroczy° granice normalnoïci i typowoïci. S. RiĴ er wraz z zespoÙem wykazaÙ, Če obecnoï° tego typu przeČy° w dzieciÚstwie osób wybitnie twórczych, skutkuje wyČszym wskaĊnikiem myïlenia dywergencyjnego, mierzo-nego Testem NiezwykÙych ZastosowaÚ Joya Guilforda, w dorosÙoïci. W tych eksperymentach, u osób wystawionych na negatywne spoÙeczne oddziaÙywania, szczególnie wysoki byÙ wskaĊnik twórczoïci zwany gi¿tkoïci poznawcz, który przez naukowców uwaČany jest za najlepszy predykator wybitnych osigni¿° twórczych17. Gi¿tkoï° jest zdolnoïci do
produkowania róČnorodnych kategorii znaczeniowych, czyli do przeÙamania staÙych schematów i sztywnoïci myïlenia. UmoČliwia ona dokonanie odlegÙych i nowych skojarzeÚ pomi¿dzy pomysÙami.
Zaburzone pisanie
Szwedzcy naukowcy z Karolinska Institute poinformowali o szeregu zaleČnoïci mi¿dzy twórczoïci literack a choroba-mi psychicznychoroba-mi. W projekcie naukowym wzi¿Ùo udziaÙ ponad choroba-milion osób18. Przeprowadzone analizy pokazuj, Če
bior-cy udziaÙ w badaniu pisarze o wiele cz¿ïciej doïwiadczali niepokoju, byli bardziej naraČeni na zaburzenia dwubiegunowe, schizofreni¿, depresj¿ jednobiegunow i naduČywanie substancji, a takČe prawie dwukrotnie cz¿ïciej niČ w populacji ogólnej,
13 Ö. de Manzano, S. Cervenka, A. Karabanov, L. Farde, F. Ullén, A. Rustichini, Thinking Outside a Less Intact Box: Thalamic Dopamine D2
Recep-tor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Healthy Individuals, http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.
pone.0010670, 28.04.2014.
14 Science Daily, Dopamine System in Highly Creative People Similar to That Seen in Schizophrenics, Study Finds, hĴ p://www.sciencedaily.com/ releases/2010/05/100518064610.html, 15.12.2013.
15 M. Akinola, W. Mendes, The Dark Side of Creativity: Biological Vulnerability and Negative Emotions Lead to Greater Artistic Creativity, “Perspectives in Social Psychology Bulletin” 2008, Vol. 34(12), s. 1677-1686.
16 S. Ritter, R. Damian, D. Simonton, D., R. van Baaren, M. Strick, J. Derks, A. Dijksterhuis, Diversifying experiences enhance cognitive ß exibility, “Jour-nal of Experimental Social Psychology” 2012, Vol. 48(4), s. 961-964.
17 TamĪe.
miewali myïli i zamiary samobójcze19. Interesujce w tym kontekïcie s badania nad pisarzami i psychozami afektywnymi
przeprowadzone przez Nancy Andreasen. W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ trzydziestu pisarzy i grupa kontrolna zÙoČona z takiej sa-mej liczby osób. Z badania wynika, Če pisarze w 80% wykazywali zaburzenia, podczas gdy grupa kontrolna „jedynie” w 30%20.
Celem innego badania byÙo ustalenie, czy w wierszach poetów, którzy popeÙnili samobójstwo, moČna dostrzec jakieï prawidÙowoïci w uČywaniu j¿zyka. Naukowcy zebrali okoÙo trzystu wierszy dziewi¿ciu poetów – samobójców i dziewi¿-ciu twórców, którzy umarli w sposób naturalny (od 1800 r. do chwili obecnej). Do pierwszej grupy zaliczono nast¿puj-cych twórców: Randalla Jarrella, Johna Berrymana, Sylvi¿ Plath, Ann¿ Sexton, Adama Gordona, Sarah Teasdale, Harolda Crane’a, Sergei’a Esenina, WÙodzimierza Majakowskiego. Do drugiej: Roberta Lowella, Lawrence’a FerlingheĴ iego, De-nise’a Levertova, Adrienne Rich, MaĴ hewa Arnolda, Edny Millay, Joyce’go Kilmera, Borisa Pasternaka i Osipa Mandel-stama. Analizy tekstów dokonano za pomoc programu komputerowego. OkazaÙo si¿, Če poeci, którzy zgin¿li ïmierci samobójcz, uČywali w swoich wierszach wi¿cej sformuÙowaÚ w pierwszej osobie, natomiast rzadko stosowali imiona i zaimki okreïlajce innych ludzi. Ponadto mieli oni tendencj¿ do zmniejszonego wykorzystywania sÙów odnoszcych si¿ do komunikacji mi¿dzyludzkiej, takich jak „rozmowa”, „dzieli°” i „sÙucha°”21.
WskaĊnik samobójstw wïród poetów jest znacznie wyČszy niČ w populacji ogólnej, a nawet niČ wïród autorów in-nych form literackich (np. powieïci). Inni badacze dowodz, Če pisarze (poeci, powieïciopisarze) uČywaj znacznie wi¿cej sÙów zwizanych z emocjami (zwÙaszcza gniewu, l¿ku, smutku) podczas opisywania samych siebie22. Podsumowujc, na
podstawie dostarczonych, i tak opisanych skrótowo, danych, wydaje si¿, Če pisarze, a zwÙaszcza poeci, mog by° w pe-wien sposób predysponowani do zaburzeÚ o podÙoČu psychicznym.
Inne spojrzenie
Przyjrzyjmy si¿ teraz innemu uj¿ciu zwizku kreatywnoïci i emocji. Metaanalizy pokazuj, (szeï°dziesit szeï° róČnych badaÚ), jak emocje pozytywne mog wiza° si¿ z kreatywnoïci23. W badaniu zweryÞ kowano wiele róČnych
aspektów procesu twórczego myïlenia, takich jak: elastycznoï°, oryginalnoï° i doïwiadczanie chwil twórczego wgldu („eureka!”). OkazaÙo si¿, Če uczucia szcz¿ïcia, optymizmu i dumy s zwizane ze zwi¿kszon kreatywnoïci, natomiast l¿k, niepokój, napi¿cie i strach wiČ si¿ ze spadkiem kreatywnoïci. Jak wyjaïni° ten mechanizm? W sensie ewolucyjnym negatywne emocje, takie jak strach, pozwalaj nam skupi° uwag¿ na zagroČeniach (np. strach uÙatwia nam zmobilizowa-nie zasobów organizmu potrzebnych do ucieczki przed groĊzmobilizowa-nie wygldajcym i szczerzcym z¿by psem). Pozytywne emocje, takie jak uczucie szcz¿ïcia lub optymizm, sÙuČ eksplorowaniu nowych rzeczy, uczeniu si¿ nowych informacji i budowaniu relacji z innymi ludĊmi. Sygnalizuj nam, Če nasza obecna sytuacja jest na tyle bezpieczna, Če moČemy an-gaČowa° si¿ w poznawanie ïwiata. Kiedy ludzie doïwiadczaj pozytywnych emocji, maj tendencj¿ do patrzenia na caÙy obraz sytuacji. Nastrój pozytywny ma moc wywoÙywania stanu szerokoïci skojarzeÚ obserwowanego wyjïciowo u osób twórczych. Sarnoě Mednick uwaČa, Če osoby bardziej twórcze posiadaj niezwykÙ umiej¿tnoï° korzystania z caÙej tej puli skojarzeÚ w odpowiedzi na pojawiajcy si¿ bodziec (np. w odpowiedzi na sÙowo „stóÙ” podadz one równie cz¿sto sÙowo „krzesÙo”, a wi¿c skojarzenie pospolite, jak i sÙowo „las”, czyli skojarzenie twórcze)24.
E. N¿cka podaje wiele przykÙadów zwizku emocji pozytywnych z twórczoïci. W eksperymentach z wykorzysta-niem otwartych, dywergencyjnych testów myïlenia wykazano, Če nastrój pozytywny sprzyja ich rozwizywaniu, a nega-tywny wiČe si¿ z gorszymi wynikami25. William Gordon opisaÙ emocje doïwiadczane przez twórc¿ w momencie wgldu.
Twierdzi on, Če najbardziej pozytywne emocje czujemy, gdy rozwizanie twórczego problemu si¿ zbliČa, cho° cz¿sto nie jesteïmy jeszcze jego ïwiadomi26. NazwaÙ to reakcj hedoniczn. „Subiektywnie rzecz ujmujc, reakcja hedoniczna polega
na »ciepÙym uczuciu, Če ma si¿ racj¿«”27.
Przy omawianiu roli emocji pozytywnych w twórczoïci, nie sposób nie wspomnie° o koncepcji przepÙywu (ang. ß ow)
19 TamĪe.
20 J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt.
21 S. Stirman, J. Pennebaker, Word use in the poetry of suicidal and nonsuicidal poets, “Psychosomatic Medicine” 2001, Vol. 63(4), s. 517-522. 22 M. Djikic, K. Oatley, J. Peterson, The Bitter-Sweet Labor of Emoting: Linguistic Comparison of Writers and Scientists, “Creativity Research Journal” 2006, Vol. 2, s. 191-197.
23 A. Boyes, How to Enhance Your Creativity: Links between Creativity and Emotions, http://www.aliceboyes.com/creativity/, 15.12.2013. 24 S. Mednick, The associative basis of the creative process, “Psychological Review” 1962, Vol. 69, s. 222.
25 E. NĊcka, dz. cyt.
26 W. Gordon, Synectics: The Development of Creative Capacity, New York 1961. 27 E. NĊcka, dz. cyt., s. 85.
powoÙanej i opisanej przez Mihály’ego Csíkszentmihályi’ego28. Stan przepÙywu polega na maksymalnym skupieniu uwagi
na wykonywanej czynnoïci i niezwykle silnym zespoleniu z doïwiadczeniem, co stanowi potencjaÙ wewn¿trznej moty-wacji. Ten silny, pozytywny stan emocjonalny, zbliČony do ekstazy, to mieszanka niskiego l¿ku, spokoju i optymizmu. W stanie przepÙywu odczuwamy peÙni¿ szcz¿ïcia dzi¿ki zaangaČowaniu w wykonywane dziaÙanie i brak obawy przed utrat kontroli nad sytuacj. Uczucie ß ow cz¿sto opisywane jest przez ludzi jako: „niesienie fal”, „unoszenie si¿ na wo-dzie”, „uskrzydlenie”, „doïwiadczenie mistyczne”, „bycie w streÞ e” (sportowcy). M. Csíkszentmihályi trafnie okreïliÙ zjawisko terminem ‘przepÙyw’. WedÙug niego ‘przepÙyw’ to sÙowo, jakim ludzie opisuj stan swojego umysÙu, kiedy chc nadal robi° to, co aktualnie robi, dla czystej satysfakcji wykonywania takiej czynnoïci29.
Integracja dwÓch perspektyw
Istniej dwa modele próbujce wytÙumaczy° podÙoČe twórczoïci: model konß iktowy i model speÙnienia30. Zgodnie
z pierwszym, autorstwa Zygmunta Freuda, ĊródÙem twórczoïci s konß ikty, niezaspokojone potrzeby, frustracje, we-wn¿trzne niepokoje. Tworzenie (naukowe, artystyczne) kompensuje deÞ cyty i przywraca stan równowagi. Zdaniem Z. Freuda jednostka poprzez dziaÙania akceptowalne spoÙecznie stara si¿ wyrazi° swoje najgÙ¿biej ukryte pop¿dy i dČenia o charakterze seksualnym bdĊ agresywnym. Zgodnie z tym uj¿ciem, bez problemów i naszej negatywnej reakcji na nie, nie byÙoby sztuki31.
Trudne Čyciowe doïwiadczenia wpÙywaj na emocje. Bardzo cz¿sto, w efekcie ekstremalnych wydarzeÚ, pogarsza si¿ nasza zdolnoï° do przewidywania przyszÙych stanów rzeczy, a takČe spada poczucie bezpieczeÚstwa. To rodzi w umyïle motywacj¿ do skompensowania niepewnoïci i uleczenia duszy. W myïli Teorii Poszukiwania Znaczenia, niepokój odczu-wany podczas kontaktu ze sztuk stanowi ĊródÙo motywacji32. Polega ona na podtrzymaniu i uwypukleniu sensownoïci
w tym samym obszarze lub innym, nie zwizanym z tym, który ulegÙ podwaČeniu. W myïl zaÙoČeÚ TPZ kaČdy czÙowiek dČy do nadawania znaczenia spotykajcym go doïwiadczeniom. ZakÙócenie schematów poznawczych (np. w konse-kwencji trudnych doïwiadczeÚ) powoduje silniejsze utwierdzanie si¿ w innych schematach i potrzeb¿ strukturalizacji ïwiata (np. poprzez wi¿ksz cz¿stotliwoï° tworzenia albo szczególnie cz¿sty bierny odbiór dzieÙ artystycznych). Ponadto jednym z gÙównych zaÙoČeÚ TPZ jest to, Če ludzie pragn kontrolowa° poczucie wÙasnego wpÙywu na rzeczywistoï°, a posiadanie wiedzy w jakiejï dziedzinie twórczoïci (np. w nauce, w sztuce) moČe sÙuČy° utrzymaniu orientacji w ïwiecie. Wielu artystów przeČywaÙo szczyt swojej produktywnoïci po tym, jak odczuwali niepewnoï° (np. Fiodor Dostojewski, Bob Dylan). Zgodny z tym uj¿ciem jest punkt widzenia Dana McAdamsa, który uwaČa, Če kiedy chcemy nada° Čyciu sens, to tworzymy koherentne Čyciowe narracje. Mog one by° szczególnie waČne, kiedy musimy nada° znaczenie nega-tywnym doïwiadczeniom33.
Natomiast zgodnie z modelem speÙnienia, autorstwa psychologów humanistycznych, twórczoï° powstaÙa, aby po-móc jednostce w odkrywaniu jej zalet i umoČliwi° jej samorealizacj¿. Ten proces zakÙócaj niesprzyjajce warunki i ogra-niczenia zewn¿trzne34. W myïl tej koncepcji ludzie s w stanie tworzy° wartoïciowe dzieÙa, kiedy zaspokojone s ich
potrzeby podstawowe, a wi¿c m.in. potrzeby Þ zjologiczne oraz bezpieczeÚstwa.
Podobne rozróČnienie oferuje Thomas Heinzen, który zaproponowaÙ podziaÙ na twórczoï° proaktywn i reaktywn35.
Twórczoï° proaktywna charakteryzuje si¿ dČeniem do obiektu, motywacj wewn¿trzn i obecnoïci pozytywnych emo-cji. Reaktywna przeciwnie. Polega ona na unikaniu, uaktywnia si¿, kiedy w otoczeniu pojawia si¿ zagraČajcy bodziec, jest motywowana kar lub Čyciowym niepowodzeniem i wiČe si¿ z emocjami negatywnymi, zwÙaszcza z l¿kiem. WedÙug T. Heinzena emocje peÙni gÙówn rol¿ w procesie twórczym, z tym, Če twórczoï° pozytywna jest o wiele rzadsza niČ twórczoï° motywowana negatywnie36.
Wiele badaÚ wskazuje jednoznacznie, Če proces twórczy bazuje na intensywnych, wewn¿trznych przeČyciach. Jednak
28 M. Csíkszentmihályi, Flow: the psychology of optimal experience, New York 1990. 29 M. Csíkszentmihályi, Przepáyw. Psychologia optymalnego doĞwiadczenia, Taszów 2005.
30 J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna czáowieka, Warszawa 1987.
31 TamĪe.
32 S. Heine, T. Proulx, K. Vohs, The Meaning Maintenance Model: On the Coherence of Social Motivations, “Personality and Social Psychological Re-view” 2006, Vol. 2(10), s. 88-110.
33 D. McAdams, The stories we live by: Personal myths and the making of the self, London 1993. 34 E. NĊcka, dz. cyt.
35 T. Heinzen, Situational affect: Proactive and reactive creativity, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and affect, Nordwood 1994, s. 127-146. 36 TamĪe.
Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)
nie ma takich, które dostarczyÙyby nam niezbitego dowodu, czy to pozytywne, czy raczej negatywne emocje sprzyjaj twórczoïci.
Po pierwsze, bardzo prawdopodobnym jest, Če rodzaj emocjonalnych doznaÚ zaleČy od etapu tworzenia. Podczas gdy emocje pozytywne pomagaj twórcy w wytworzeniu licznych pomysÙów bez wzgl¿du na ich jakoï°, tak negatywne umoČliwiaj ich weryÞ kacj¿ i odrzucenie rozwizaÚ o najmniejszej jakoïci lub takich, które nie s prawidÙowe w kontek-ïcie aktualnie wykonywanego zadania. W badaniach Suzanne Vosburg okazaÙo si¿ np., Če nastrój pozytywny sprzyja pÙynnoïci i gi¿tkoïci myïlenia, ale nie ma zwizku z oryginalnoïci i uČytecznoïci pomysÙów37. Po drugie, rodzaj
emo-cji sprzyjajcych twórczoïci moČe zaleČe° równieČ od rodzaju dziaÙania twórczego. Zadania wgldowe, które z natury maj tylko jedno poprawne rozwizanie, lepiej wykonywane s w nastroju negatywnym. Ten nastrój poprawia pami¿°, redukuje bÙ¿dy wynikajce z nadmiernego wÙczania, podnosi motywacj¿ i skutkuje bardziej efektywnym wypracowa-niem odpowiedniej strategii rozwizania38. Natomiast problemom wymagajcym myïlenia dywergencyjnego, otwartym,
z wieloma poprawnymi rozwizaniami, sprzyja pozytywne tÙo emocjonalne.
Po trzecie, rodzaj emocji sprzyjajcy twórczoïci moČe determinowa° dziedzina twórczoïci. Józef Kozielecki pisze: „Niepewnoï° jest wrogiem uczonego i ĊródÙem inspiracji artysty”39. Innymi sÙowy, korzystanie z emocjonalnych
inspi-racji – zwÙaszcza emocji zwizanych z niepokojem, smutkiem, cz¿sto depresj – moČe sÙuČy° poetom albo muzykom w tworzeniu dzieÙ artystycznych, ale nie sprzyja° wybitnym inČynierom w produkowaniu cenionych wynalazków, gdzie potrzebne jest opanowanie, precyzja oraz pewnoï° siebie. Badania pokazuj, Če ludzie znacznie róČni si¿ w ocenie twór-czoïci artystycznej i naukowej. Twórczoï° naukowa jest intuicyjnie oceniana jako „dokÙadna” i „spokojna”, a artystyczna „emocjonalnie zaangaČowana”, „niespokojna” i „wyrazista”. Bardzo moČliwe wi¿c, Če kreatywnoï° zwizana ze sztuk (poezja, pisarstwo, malarstwo, muzyka) wiČe si¿ z nieco odr¿bnymi poznawczo – emocjonalnymi mechanizmami oraz predyspozycjami niČ kreatywnoï° zwizana z naukami ïcisÙymi40.
Wpҝyw twÓrczoҲci na emocje odbiorcÓw
Oprócz roli emocji w procesie wytwarzania twórczych pomysÙów i rozwizaÚ oraz emocjonalnych reakcji o róČnym znaku wïród twórców w konsekwencji spoÙecznego odbioru ich dzieÙ sztuki, wspomnie° naleČy równieČ o emocjonalnej reakcji odbiorów dzieÙ twórczych.
Badania Helmuta Ledera, Gernota Gergera, Stefana Dresslera i Alfreda Schabmanna pokazuj, Če odbiór sztuki ma charakter emocjonalny. To wÙaïnie emocje s najsilniejszym predyktorem pozytywnej oceny dzieÙa. W badaniu sprawdza-no, jakie obrazy (klasyczne, abstrakcyjne i kontrowersyjne, nowoczesne) podobaj si¿ odbiorcom najbardziej. OkazaÙo si¿, Če wi¿kszoï° uczestników przejawiaÙa pozytywn postaw¿ wobec kolejno: klasycznych, abstrakcyjnych i na koÚcu no-woczesnych dzieÙ. Wyniki analizy regresji pokazaÙy, Če na podstawie afektu doznawanego na skutek kontaktu z obrazem moČna byÙo przewidzie° pozytywn lub negatywn ocen¿ danego dzieÙa. Jest to dowód na wspóÙdziaÙanie poznawczej oceny (czy podoba mi si¿ ten obraz, czy nie?) i oceny emocjonalnej (czy ogldajc ten obraz czuj¿ pozytywne, czy nega-tywne emocje?). Naukowcy uwaČaj, Če laicy najmniej lubi skomplikowan sztuk¿ nowoczesn, poniewaČ jej recepcja wymaga specjalnych zdolnoïci, m. in. odkodowania znaczenia w niej ukrytego41. Za pozytywny stosunek do dzieÙa
arty-stycznego u laików moČe w moim mniemaniu odpowiada° tzw. pÙynnoï° przetwarzania42. Wysoka pÙynnoï° pojawia si¿
wtedy, kiedy kontakt z jakimï dzieÙem artystycznym nie sprawia nam problemów i nie wymaga wysiÙku, jego przekaz jest Ùatwy, jednoznaczny, a dzieÙo jest znajome.
Ai Kawakami i jego wspóÙpracownicy zauwaČaj, Če odbieranie przekazu emocjonalnego sztuki (np. stwierdzenie, Če muzyka jest smutna) nie musi indukowa° takiej samej emocji u odbiorców (np. smutku). Naukowcy postuluj hipotez¿ emocjonalnej ambiwalencji, która wyjaïnia, czemu, mimo jednoznacznie negatywnego emocjonalnie przekazu, zdarza nam si¿ sÙucha° smutnych piosenek bdĊ oglda° tragiczne teatralne spektakle. WedÙug badaczy, smutek wywoÙywany przez sztuk¿ moČe by° przyjemny, poniewaČ nie stanowi rzeczywistego zagroČenia. Doïwiadczanie emocji w bezpiecznych
wa-37 S. Vosburg, The effects of positive and negative mood on divergent-thinking performance, “Creativity Research Journal” 1998, Vol. 11, s. 315-324. 38 J. Forgas, Don’t Worry, Be Sad! On the Cognitive, Motivational, and Interpersonal BeneÞ ts of Negative Mood, “Current Directions in Psychological Science” 2013, Vol. 22 (3), s. 225-232.
39 J. Kozielecki, dz. cyt., s. 262. 40 J. Rybakowski, Oblicza choroby…, dz. cyt.
41 H. Leder, G. Gerger, S. Dressler, A. Schabmann, How Art Is Appreciated, “Journal: Psychology of Aesthetics Creativity and The Arts” 2012, Vol. 6 (1), s. 2-10. 42 S. Topolinski, Intuicja – jej wewnĊtrzna dynamika i relacje z procesami reß eksyjnymi, [w:] R. Balas (red.), Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji,
Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)
runkach moČe pomóc radzi° sobie z negatywnymi emocjami w codziennym Čyciu. W badaniu okazaÙo si¿, Če sÙuchanie smutnych, melancholħ nych piosenek wzbudzaÙo w badanych uczucia nostalgii, romantyzmu, spokoju i odpr¿Čenia43.
Kontakt ze sztuk moČe równieČ peÙni° rol¿ katarktyczn, redukujc niepewnoï°. Maj Djikic, Keith Oatley i Mihnea Moldoveanui przeprowadzili eksperyment, w którym Ùcznie zbadali sto osób. Pierwsza grupa czytaÙa seri¿ opowiadaÚ. Druga grupa zapoznawaÙa si¿ z opartymi na faktach reportaČami. Teksty w obu grupach byÙy zbliČone pod wzgl¿dem zrozumiaÙoïci j¿zyka, dÙugoïci zdaÚ i iloïci sÙów. Nast¿pnie badani wypeÙniali Kwestionariusz Domkni¿cia Poznawczego44.
Zgodnie z hipotezami okazaÙo si¿, Če to czytanie krótkich opowiadaÚ otwieraÙo badanych poznawczo (redukcja niepewno-ïci, strachu)45. Tego typu badania empiryczne szczególnie interesuj arteterapeutów zajmujcych si¿ pacjentami klinicznymi
– chorujcymi somatycznie, psychicznie lub w trudnym poÙoČeniu Čyciowym, dla których sztuka jest elementem terapii. TwÓrczoҲѴ artystyczna jako forma terapii
Sztuka pomaga radzi° sobie z problemami Čycia codziennego, ale moČe równieČ leczy°. Najlepszym przykÙadem leczniczej roli sztuki jest arteterapia, która jest prowadzeniem terapii za pomoc sztuki46. Arteterapia Ùczy podejïcie
tera-peutyczne i psychologiczne techniki z procesem twórczego dziaÙania w celu leczenia chorób psychicznych, Þ zycznych, jak i usprawnienia dobrostanu czÙowieka. Opiera si¿ ona na przekonaniu, Če kreatywne zaangaČowane w proces artystycz-nej autoekspresji pomaga ludziom rozwizywa° konß ikty i problemy, rozwħ a° umiej¿tnoïci interpersonalne, zmniejsza° stres, a zwi¿ksza° poczucie wÙasnej wartoïci i samoïwiadomoï°.
Ludzie wyraČali gwaÙtowne i trudne emocje za poïrednictwem sztuki przez tysice lat. Terapia sztuk zacz¿Ùa forma-lizowa° si¿ dopiero w poÙowie XX w. Lekarze zauwaČyli, Če osoby cierpice na choroby psychiczne, spontanicznie wyra-ČaÙy swoje l¿ki i smutki w rysunkach i innych dzieÙach sztuki, podczas gdy konwencjonalne formy terapii nie przynosiÙy efektu. Od tego czasu sztuka staÙa si¿ waČn cz¿ïci pola terapeutycznego. Terapia sztuk moČe by° stosowana w leczeniu szerokiego zakresu zaburzeÚ psychicznych i stresu psychologicznego. S to m. in.: przeČywanie powaČnego stresu, pro-blemy ze spectrum autyzmu, propro-blemy psychiczne, zwÙaszcza doïwiadczanie traumatycznych zdarzeÚ. Arteterapeuta moČe korzysta° z róČnych metod artystycznych, w tym: rysunku, malarstwa, rzeĊby, pisania wierszy, teatru z klientami, poczwszy od maÙych dzieci do osób starszych. W ten sposób pacjenci, którzy doïwiadczyli traumy emocjonalnej, Þ zycz-nej przemocy, borykaj si¿ z niepokojem albo depresj, mog korzysta° z wyraČania siebie twórczo47.
W wi¿kszoïci sesji arteterapeutycznych pacjent koncentruje si¿ na swoim doïwiadczeniu wewn¿trznym – uczuciach, percepcji i wyobraĊni. ChociaČ terapia sztuk moČe obejmowa° uczenie si¿ technik artystycznych, nacisk kÙadziony jest na to, co wytwór mówi o jego twórcy, co on czuje w zwizku z nim oraz jak moČe odnieï° dzieÙo do swojej sytuacji (np. dlaczego namalowaÙ taki, a nie inny obrazek). Jest to bardzo dobra metoda dla osób, które nie potraÞ uïwiadomi° sobie swoich problemów, a takČe nie chc, lub nie potraÞ o nich mówi°. „Arteterapia to rozwizanie dla osób, które tÙumi swoje emocje, odczuwaj stany l¿kowe czy depresj¿”48. Sztuka pozwala mówi° o problemach i dr¿czcych nas myïlach bardziej
poïrednio, róČnymi metodami (cz¿sto o problemach nie da si¿ opowiedzie° wprost). „W wi¿kszoïci sesji arteterapeutycz-nych, nacisk kÙadziony jest na wewn¿trzne doïwiadczenie – sposób odczuwania i postrzegania ïwiata oraz wyobraĊni¿”49.
Przykҝady z wҝasnego doҲwiadczenia klinicznego
Podczas odbywania staČu klinicznego w Oïrodku Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO SzkoÙa ycia w Wandzinie mogÙam obserwowa° terapeutyczny wpÙyw sztuki na pacjentów uzaleČnionych od narkotyków, alkoholu i chorujcych na HIV. Wielu pensjonariuszy oïrodka swobodnie oddawaÙo si¿ twórczoïci amatorskiej, gromadzc wier-sze, grajc na gitarze, ïpiewajc, malujc obrazy50. RównieČ profesjonalna dziaÙalnoï° oïrodka skupia si¿ w duČej mierze
43 A. Kawakami, K. Furukawa, K. Katahira, K. Okanoya, Sad music induces pleasant emotions, http://journal.frontiersin.org/Journal/10.3389/ fpsyg.2013.00311/full, 19.10.2014.
44 Wysoka potrzeba domkniĊcia poznawczego to dąĪenie do jednoznacznoĞci i jasnoĞci. Dotyczy ona rzeczy, sytuacji i ludzi, z którymi ma siĊ kontakt. MoĪe byü zarówno osobowoĞciowa, jak i wzbudzana sytuacyjnie.
45 M. Djikic, K. Oatley, M. Moldoveanu, Opening the Closed Mind – The Effect of Exposure to Literature on the Need for Closure, “Creativity Research Journal” 2013, Vol. 25(2), s. 149-154.
46 K. Cherry, What is art therapy?, http://psychology.about.com/od/psychotherapy/f/art-therapy.htm, 15.12.2013. 47 TamĪe.
48 Arteterapia. org, Wykorzystaj arteterapiĊ, http://www.arteterapia.org.pl/wykorzystaj-arteterapie.html, 15.12.2013. 49 C. Malchiodi, The art therapy sourcebook, New York 2007.
Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)
na arteterapii. W ramach cyklicznego projektu Okno na ïwiat… uczestnicy bior udziaÙ w takich dziaÙaniach jak: warsztat r¿kodzieÙa, warsztat muzykoterapii, warsztaty ze stylistk, warsztaty fotograÞ czne, warsztaty kulinarne i z dekoracji sto-Ùu51. Z relacji samych zainteresowanych, jak i personelu oïrodka, wynika, Če Okno na ïwiat…, w sposób znaczcy wpÙywa
na polepszenie funkcjonowania, a takČe stanu psychicznego mieszkaÚców, co sama równieČ mogÙam dostrzec jako wspóÙ-prowadzca niektórych spotkaÚ.
W ramach staČu przeprowadziÙam dwutygodniowy cykl warsztatów dla kobiet z OddziaÙu OpiekuÚczo-Leczni-czego zakaČonych wirusem HIV i chorych na AIDS. DuČ cz¿ïci projektu byÙy warsztaty twórOpiekuÚczo-Leczni-czego rozwizywania problemów inspirowane treningami twórczoïci. Jedn z metod byÙa „burza mózgów” sÙuČca dostarczeniu kreatyw-nych rozwizywaÚ bieČcych problemów prezentowakreatyw-nych na forum grupy. KaČda pensjonariuszka miaÙa moČliwoï° swobodnego odniesienia si¿ do wysÙuchanego problemu, czemu nie towarzyszyÙ proces oceny. Jedynym ogranicze-niem byÙ pozytywny charakter udzielanych rad. Na skutek informacji zwrotnych, które zazwyczaj wyraČaÙy odmien-ny sposób ujmowania sytuacji, uczestniczki z wi¿ksz nadziej oceniaÙy swoj obecn sytuacj¿ i wÙasodmien-ny wpÙyw na proces powrotu do psychospoÙecznej sprawnoïci. WaČn cz¿ïci warsztatów byÙo odkrywanie twórczego potencjaÙu uczestniczek. W szczególnoïci pytaÙam o pasje, pozytywne hobby, o sposób, w jaki w Oïrodku mogÙyby realizowa° swoje pomysÙy. PytaÙam: „Gdyby nie HIV, to…?”. A nast¿pnie: „A dlaczego nie?”. Praca z obszarami Čycia innymi niČ zwizane z chorob, skupienie si¿ gÙównie na pasjach, motywacjach i celach sprawiÙa, Če po uczestnictwie w projekcie kaČda z uczestniczek znalazÙa jeden lub dwa twórcze obszary, w których moČe si¿ speÙnia°. Wïród pomysÙów znalazÙo si¿: projektowanie ubraÚ, fryzjerstwo i usÙugi kosmetyczne, wysyÙanie listów i opowiadaÚ do czasopism kobiecych i rzeĊba.
Wïród innych metod byÙy twórcze gry i zabawy, na przykÙad wymyïlanie niezwykÙych zastosowaÚ zwykÙych przed-miotów i odlegÙych konsekwencji jakiegoï interesujcego stanu rzeczy (np. „WyobraĊ sobie, Če barwy naszej skóry zmie-niaj si¿ zaleČnie od naszych emocji. Co by byÙo, gdyby tak si¿ staÙo? Jak zmieniÙo by si¿ Čycie na ziemi?”). Niektóre uczest-niczki projektu wymagaÙy dodatkowej motywacji, energii grupy, wi¿kszej iloïci °wiczeÚ aktywizujcych albo cz¿stych rozmów indywidualnych celem otworzenia si¿ i zbudowania zaufania do ludzi, jednak po dwutygodniowym programie intensywnych warsztatów u wi¿kszoïci udaÙo mi si¿ zaszczepi° radoï° z twórczego realizowania wÙasnej osoby. Inne osigni¿te cele to: wi¿ksza samoakceptacja, optymizm i dobre samopoczucie, motywacja, rozwħ anie pasji, otwartoï° na zmiany i nowe wyzwania, odkrycie potencjaÙu, wspóÙpraca w zespole.
MiaÙam równieČ okazj¿ obserwowa° leczce dziaÙanie sztuki podczas organizacji trzech edycji projektu artystycznego
Masska52. Przegld teatralny Masska, na drodze ekspresji, odbywajcy si¿ corocznie w Sopocie, jest okazj do prezentacji
dokonaÚ teatralnych osób niepeÙnosprawnych, chorych psychicznie i spoÙecznie marginalizowanych. „Jest to czas do in-tegracji i konfrontacji twórczoïci osób niepeÙnosprawnych ze spoÙeczeÚstwem, co umoČliwia wymian¿ myïli, otwiera na doïwiadczenia, pozwala na dzielenie si¿ wraČliwoïci i pokazuje, jak waČne i wartoïciowe jest wspólne przeČywanie ta-kich wydarzeÚ”53. Aktorzy prezentuj spektakle bardzo róČnorodne treïciowo i stylistycznie, jednak wyznacznikiem
kaČ-dego s emocje prezentowane na scenie. Bardzo cz¿sto aktorzy pÙacz, odbiegaj od scenariusza, wygÙaszajc uwagi doty-czce swojego aktualnego samopoczucia. Artyïci niepeÙnosprawni maj do pokonania wi¿cej niČ zwykÙ aktorsk trem¿: „To tÙumiona, czasami wiele lat, nieïmiaÙoï°, przeÙamanie blokad, sukcesywna praca z ograniczeniami, walka z ludzkimi schematami »aktora idealnego«. Niemal szok egzystencjalny”54. Jedn z grup prezentujcych si¿ na przegldzie w roku
2012 byÙ MoČe Bolek skupiajca pi¿ciu aktorów ze zróČnicowanym poziomem niepeÙnosprawnoïci. Sztuka AnioÙy wïród
ludzkich spraw byÙa minimalistyczna, wzruszajca i smutna. OpowiadaÙa o ludziach niedostrzegajcych niczego prócz
swoich wÙasnych kÙopotów i aniele – istocie z innego ïwiata, która bardzo chce zwróci° ich wag¿ na to, co ulotne, niezwy-kÙe, dobre. Jednak pozbawieni empatii ludzie nie akceptuj jego innoïci. Posta° staje si¿ przedmiotem drwin, l¿ku, zawiïci, pi¿tnowania, przez co przeksztaÙca si¿ w zwykÙego czÙowieka. W tym przedstawieniu anioÙ uosabiaÙ l¿ki i konkretne doïwiadczenia czÙonków grupy teatralnej, które wyraČone za poïrednictwem sztuki znalazÙy ujïcie: „W takim byliïmy nastroju, kiedy tworzyliïmy widowisko” – skomentowali aktorzy55.
51 OĞrodek Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO Szkoáa ĩycia w Wandzinie, Nowy projekt, http://wandzin.pl/index.php/using-joom-la/2013-10-17-07-57-20/item/154-nowy-projekt1, 15.12.2013.
52 W latach 2011-2013.
53 M. Osowiecka, Niepeánosprawni artyĞci w sopockim przeglądzie teatralnym Masska, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/niepelnosprawni_ artysci_w_sopockim_przegladzie_teatralnym_masska_217567.html, 15.12.2013.
54 M. Osowiecka, Teatralne katharsis. Po Festiwalu Masska 2012, „Dla Nas” 2013, nr 29, s. 15-16. 55 TamĪe.
Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)
Opiekunowie grup teatralnych jednoznacznie twierdz, Če terapia zaj¿ciowa ma istotne znaczenie terapeutyczne: sprzyja przeÙamywaniu wewn¿trznych i spoÙecznych barier, a takČe otwarciu emocjonalnemu, buduje ch¿ci do dziaÙania oraz wspomaga szybszy powrót do zdrowia i peÙnej sprawnoïci. Wyst¿p na przegldzie poprzedzaj dÙugie przygotowa-nia. Podczas sesji terapii zaj¿ciowej prowadzcy grup¿ korzystaj z terapeutycznej mocy ekspresji emocji. S to spotkania poïwi¿cone, oprócz °wiczeniom spektakli, zwracaniem uwagi na reß eksje dotyczce wÙasnych moČliwoïci, inspiracji i l¿-ków. DuČ wartoï° ma komunikacja z innymi, dyskusja, wzajemna akceptacja, budowanie zaufania i dzielenie si¿ z grup swoimi przeČyciami zwizanymi z sukcesami, oczekiwaniami, co do wyniku, a takČe niepowodzeniami.
Podsumowanie
Statystyki i biograÞ e, pokazujce odsetek osób chorych psychicznie wïród twórców wybitnych (Ernest Hemingway, Virginia Woolf, Robert Schumann i in.), s wyraziste i medialnie nagÙoïnione, i std mog odpowiada° za powszechne przekonanie o wyČszoïci emocji negatywnych w procesie twórczym. Mimo, Če badawczo dowiedziono, iČ istniej wspól-ne procesy poznawcze cechujce schizofreni¿ i twórczoï°, to jednak naleČy do wszystkich takich danych podchodzi° z ostroČnoïci, by zbyt pr¿dko nie skategoryzowa° kogoï jako osob¿ chor psychicznie, podczas gdy zupeÙnie nie ma ku temu wskazaÚ. By° moČe chodzi tutaj bardziej o predyspozycje lub sposób myïlenia, które w odpowiednich warunkach mog prowadzi° do choroby, jednak w innych skutkowa° „jedynie” niezwykÙym spojrzeniem na ïwiat. Salvador Dali – wielki surrealista – tak mówiÙ o sobie: „Jedyna róČnica mi¿dzy mn a szaleÚcem jest taka, Če nie jestem szalony”56. NaleČy
wi¿c odróČni° ekscentryzm od szaleÚstwa, predyspozycj¿ od pewnoïci, charakter od choroby. Bibliografia
[1] Andreasen N. C., A journey into chaos: Creativity and the unconscious, “Mens Sana Monographs” 2011, Vol. 9(1). [2] Csíkszentmihályi M., Flow: the psychology of optimal experience, New York 1990.
[3] Csíkszentmihályi M., PrzepÙyw. Psychologia optymalnego doïwiadczenia, Taszów 2005.
[4] Djikic M., Oatley K., Moldoveanu M., Opening the Closed Mind – The Eě ect of Exposure to Literature on the Need for Closure, “Creativity Research
Journal” 2013, Vol. 25(2).
[5] Djikic M., Oatley K., Peterson J., The BiĴ er-Sweet Labor of Emoting: Linguistic Comparison of Writers and Scientists, “Creativity Research Journal”
2006, Vol. 2.
[6] Forgas J., Don’t Worry, Be Sad! On the Cognitive, Motivational, and Interpersonal BeneÞ ts of Negative Mood, “Current Directions in Psychological Science” 2013, Vol. 22.
[7] Ghiselin B., Rompel R., Taylor C., A creative process check list: its development and validation, [w:] Taylor C. (red.), Widening horizons in creativity, New York 1964.
[8] Heine S., Proulx T., Vohs K., The Meaning Maintenance Model: On the Coherence of Social Motivations, “Personality and Social Psychological Review” 2006, Vol. 10.
[9] Heinzen T., Situational aě ect: Proactive and reactive creativity, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and aě ect, Nordwood 1994.
[10] Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna czÙowieka, Warszawa 1987.
[11] Leder H., Gerger G., Dressler S., Schabmann A., How Art Is Appreciated, “Psychology of Aesthetics Creativity and The Arts” 2012, Vol. 6(1). [12] Malchiodi C., The art therapy sourcebook, New York 2007.
[13] MacAdams D., The stories we live by: Personal myths and the making of the self, London 1993. [14] Mednick S., The associative basis of the creative process, “Psychological Review” 1962, Vol. 69. [15] N¿cka E., Psychologia twórczoïci, GdaÚsk 2001.
[16] Osowiecka M., Teatralne katharsis. Po Festiwalu Masska 2012, „Dla Nas” 2013, nr 29.
[17] RiĴ er S., Damian R., Simonton D., van Baaren R., Strick M., Derks J., Dħ ksterhuis A., Diversifying experiences enhance cognitive ß exibility, “Jour-nal of Experimental Social Psychology” 2012, Vol. 48.
[18] Rybakowski J., Aktywnoï° twórcza a psychopatologia. Udr¿ka i ekstaza, „Academia” 2009, nr 1.
[19] Rybakowski J., Oblicza choroby maniakalno-depresyjnej, PoznaÚ 2008.
[20] Shaw M., The eureka process: A structure for the creative experience in science, “Creativity Research” 1989, Vol. 2. [21] Schuldberg D., Giddiness and horror in the creative process, [w:] M. Shaw (red.), Creativity and Aě ect, Greenwich 1994.
[22] Selye H., Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa 1967.
[23] Stirman S., Pennebaker J., Word use in the poetry of suicidal and nonsuicidal poets, “Psychosomatic Medicine” 2001, Vol. 63.
[24] Topolinski S., Intuicja – jej wewn¿trzna dynamika i relacje z procesami reß eksyjnymi, [w:] R. Balas (red.), Poznawcze i afektywne mechanizmy intuicji,
Warszawa 2009.
[25] Vosburg S., The eě ects of positive and negative mood on divergent-thinking performance, “Creativity Research Journal” 1998, Vol 11.
Netografia
[26] Arteterapia. org, Wykorzystaj arteterapi¿, hĴ p://www.arteterapia.org.pl/wykorzystaj-arteterapie.html, 15.12.2013.
[27] Boyes A., How to Enhance Your Creativity: Links between Creativity and Emotions, hĴ p://www.aliceboyes.com/creativity/, 15.12.2013. [28] Cherry K., What is art therapy?, hĴ p://psychology.about.com/od/psychotherapy/f/art-therapy.html, 15.12.2013.
Ogrody nauk i sztuk nr 2014 (4)
[29] Feist G., Rosenberg E., Making Connections in Psychological Disorders, hĴ ps://www.inkling.com/read/psychology-gregory-feist-erika-rosen-berg-2nd/chapter-15/ch15-section-bringingtogether, 15.12.2013.
[30] Kawakami A., Furukawa K., Katahira K., Okanoya K., Sad music induces pleasant emotions, hĴ p://journal.frontiersin.org/Journal/10.3389/ fpsyg.2013.00311/full, 19.10.2014.
[31] de Manzano Ö., Cervenka S., Karabanov A., Farde L., Ullén F., Rustichini A., Thinking Outside a Less Intact Box: Thalamic
Dopa-mine D2 Receptor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Healthy Individuals, hĴ p://www.plosone.org/article/
info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0010670, 28.04.2014.
[32] Osowiecka M., NiepeÙnosprawni artyïci w sopockim przegldzie teatralnym Masska, hĴ
p://www.wiadomosci24.pl/artykul/niepelnosprawni_arty-sci_w_sopockim_przegladzie_teatralnym_masska_217567.html, 15.12.2013.
[33] Oïrodek Readaptacji Stowarzyszenia Solidarni „PLUS” EKO SzkoÙa ycia w Wandzinie, Nowy projekt, hĴ p://wandzin.pl/index.php/using--joomla/2013-10-17-07-57-20/item/154-nowy-projekt1, 15.12.2013.
[34] Roberts M., Creativity closely entwined with mental illness, hĴ p://www.bbc.co.uk/news/health-19959565, 15.12.2013.
[35] Science Daily, Dopamine System in Highly Creative People Similar to That Seen in Schizophrenics, Study Finds, hĴ p://www.sciencedaily.com/rele-ases/2010/05/100518064610.htm, 15.12.2013.
