Korc, Ewa
Materiały źródłowe do dziejów ruchu
robotniczego w Prusach Wschodnich
w latach 1933-1945 zachowane w
Wojewódzkim Archiwum
Państwowym w Olsztynie
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 285-293
Ewa Kore
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE
DO DZIEJÓW RUCHU ROBOTNICZEGO
W PRUSACH WSCHODNICH W LATACH 1933— 1945
ZACHOWANE W WOJEWÓDZKIM ARCHIWUM
PAŃSTWOWYM W OLSZTYNIE
P otrzeby badaw cze, zw ią za n e z p ro b lem atyk ą ruchu robotniczego w P ru sach W schodnich, w y m a g a ją p oszu k iw a n ia n o w y c h źródeł, w szczególn ości do okresu rządów h itlerow sk ich , g d y na p ie r w sz y plan w y s u n ię to zadanie roz bicia ruchu kom u n istyczn ego.
Część ty ch zagad n ień ilustrują d ok u m en ty p on iem iec k ie w zasobie akt W ojew ód zk iego A rch iw u m P a ń stw o w e g o w O lsztyn ie (dalej WAPO).
Tuż po w o jn ie m a ter ia ły te b y ły rozrzucane po różn ych m iejscow ościach i m iejscach, często p rzyp ad k ow ych , ta k jak p orzucili je N iem cy, próbując w ostatn iej jeszcze c h w ili w y w ie ź ć je lub zniszczyć. O calałe akta przejęte przez W A PO n ie oddają p ełn ego obrazu, m ó w ią jed nak w y r a ź n ie o sto su n ku w ła d z ad m in istracji o góln ej do n a jż y w o tn iejszy c h zagad n ień życia pro w in c ji w schodniopruskiej.
W ażne dla badań d ziejów ruchu robotniczego w P rusach W schodnich są akta p olicy jn e zasobu W APO . D o k u m e n ty zaw arte w ty ch działach obrazują pracę w sz y stk ic h resortów policji, z policją b ezp ieczeń stw a (Sicherheitspolizei) w łączn ie. Znajdują się tam akta d otyczące w sz y stk ic h organizacji p olity cz nych, k u ltu ra ln y ch i sp o rto w y ch oraz k on tak tów ludności z zagranicą. W z e s p ole akt m a g istra tu B arczew a n a le ż y zw rócić u w a g ę na v o lu m in y zaw iera jące d ok u m en ty w spraw ach K om un istycznej P artii N iem iec (K om m unistische P a rtei D eu tsch lan d s — dalej KPD), partii socjald em ok ratyczn ej (Sozialdem o k ra tisch e P a rtei D eu tsch lan d s — dalej SPD ) oraz in n y ch organizacji para- k om u n istyczn ych . P onadto cen n y m źródłem są akta w ię z ie n ia w B arczew ie, dokąd k ierow an o w ię ź n ió w politycznych.
P ro b le m a ty k ę ruchu robotniczego p rzedstaw iają rów n ież akta w zespołach m agistratów D ąbrów na i R eszla oraz w zespołach akt landratur p o w ia tó w m rągow skiego, g iżyck iego, reszelsk ieg o i n idzickiego. P ozw a la ją on e poznać g łó w n e k ieru n k i działalności K P D i SPD , stosun k i tych partii z in n y m i org a n izacjam i oraz ocenić stosun ek w ła d z p a ń stw o w y ch do ruchu k o m u n isty cz n ego w P ru sach W schodnich. In strukcje i zarządzenia w ła d z cen traln ych o d noszące się do całego terytorium n iem ie ck ie g o m ów ią o zw alczan iu ruchu oraz zasięgu i m etod ach u ż y w a n y c h w p ro w in cji w sch odn iop ru skiej. S zczą tk o w y
286
Ewa K°rc
charakter zach ow an ia zesp o łó w akt i rozproszenie te m a ty czn e sk łan iają do p rzed staw ien ia d o k u m en tów w porządku rzeczow ym , z pod ziałem na n a stę p ujące tem aty:
1 — M etod y zw alczan ia ruchu robotniczego; 2 — A reszty , in w ig ila c je i obozy k oncentracyjne; 3 — P a rtie organ izacje i zw ią zk i polityczne;
4 — M ięd zy n a ro d o w y ruch robotniczy;
5 — Czasopism a, druki ulotne;
6 — P r zech w y co n e przez gestap o m a ter ia ły p isem n e ruchu robotniczego; 7 — Inform acje k on fid en tó w .
N a d o k u m en tację składają się p rzew aż nie ta jn e inform acje n aczeln y ch w ła d z n iem ie ck ie j p o licji k ry m in a ln ej i g estap o (G eheim es Staatspolizeiam t) k iero w a n e do w s z y stk ic h w ła d z p o licy jn y ch w ó w czesn ej R zeszy. P o d staw ą ich są n a jczęściej d o n iesien ia k o n fid e n tó w lub in truk taże i p la n y d zia ła ln o ści ruchu robotniczego p rzech w y c o ne , c z y zd ob yte w w y n ik u rew izji. N ależą tu raporty k ry m in a ln e słu żb y granicznej w G iżycku, spraw ozd ania m iejsk ich w ła d z p o licy jn y ch z w y k a z a m i działaczy K P D i S P D , spraw ozdania z rew izji, z nad zorow an ych przez p o licję w ie c ó w i zebrań, w raz z o m ó w ie n ie m w y g ła sz a n y c h referatów . Inną grupę sta n ow ią ory g in a ln e pism a u lo tn e i druki, ponadto w y c in k i p ra so w e p ism u staw od aw czych , rozporządzeń i za rządzeń p o licyjn ych .
M ETODY ZW A L C ZA N IA R U CH U ROBOTNICZEGO
Rozszerzanie się w p ły w ó w ruchu robotniczego w m aju 1933 r. w y m a g a ło — zd an iem M inistra S p raw W e w n ętrzn y ch — u su n ięcia tego n ieb ezp ieczeń stw a środkam i p o licyjn ym i. G łó w n ie zaleca n e m e to d y to: za k łócan ie d z ia ła l ności słu żb w y w ia d o w c z y c h i kurierów , za m y k a n ie lokali, u tr ud n ian ie spo tkań i p ozb a w ia n ie środków lokom ocji, k o n fisk ata b u d y n k ó w , urządzeń b iu r ow ych , m aszyn do p isan ia i drukarskich (KPD i jej organizacji afiliow an ych ), n ie le g a ln y c h k o n t b a n k o w y ch fig u r u ją cy ch pod p ozorow an ym i n a zw isk a m i N ie n a leża ło zezw a la ć na zebrania p o lity cz n e S P D *.
ł W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e ( d a l e j W A P O ) . L a n d r a t s a m t S e n s - b u r g V I I I / 9 / A / 9 , P i s m o D e r P r e u s s i s c h e M i n i s t e r d e s I n n e r n , B e r l i n 27 V 1933 r . d o t y c z ą c e : S t a n d d e r K o m m u n i s t i s c h e n B e w e g u n g ; L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I II/9 /A /1 1 , k . 857, P i s m o P r e u s s i s c h e G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i — S t a a t s p o l i z e i s t e l l e f ü r d e n R e g . B e z . A l l e n s t e i n , 19 V I 1936, d o t . : P l a n m ä s s i g e A b w a n d e r u n g k o m m u n i s t i s c h v e r d ä c h t i g e r E l e m e n t e z u r L a n d a r b e i t ; M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /1 5 /4 9 D e r L a n d r a t i n O s t e r o d e 18 V I I 1934 r . , d o t . : B e o b a c h t u n g u n d B e k ä m p f u n g d e r k o m m u n i s t i c h e n Z e r s e t z u n g s t ä t i g k e i t i n d e r R e i c h s w e h r , i n d e r S c h u t z p o l i z e i , l n d e n W e h r v e r b ä n d e n s o w i e i n d e n A r b e i t s d i e n s t l a n g e r n ; P i s m o G e h e i m e s S t a a t s p o l i z e i a m t ( G e s t a p o ) w B e r l i n i e z 2 6 I V 1935 r . i n f o r m u j ą c e , i ż p o s z c z e g ó l n e s ą d y n i e d o ś ć o s t r o w y r o k u j ą w s p r a w a c h w r o g ó w p a ń s t w a — z a n i s k i e k a r y a n a w e t z w o l n i e n i a o d o d p o w i e d z i a l n o ś c i s ą d o w e j ; M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /1 5 /4 9 , K o m m u n i s t i s c h e u n d s p a r t a k i s t i s c h e U m t r i e b e , o k ó l n i k z 23 V I 1933 w s p r a w i e z a j ę c i a i k o n f i s k a t y m i e n i a S o c j a l d e m o k r a t y c z n e j P a r t i i N i e m i e c ( S D P ) n a p o d s t a w i e : V O , z u m S c h u t z v o n V o l k u n d S t a a t z 2 8 I I 1933; p i s m o D e r I n n e n m i n i s t e r , B e r l i n 18 X I 1933 r . , d o t . : E i n z i e h u n g k o m m u n i s t i s c h e n V e r m ö g e n s s o w i e s o n s t i g e n v o l k s - u n d s t a a t s f e i n d l i c h e n V e r m ö g e n s 26 V 1933 u n d 14 V I I 1933 — R G B l 1933. I . S . 293, 479. 2 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 k . 45: 2 I I I 1933 r . z g ł o s z o n o g m i n i e w U k c i e o m a j ą c y m s i ę o d b y ć w t y m d n i u z e b r a n i u S P D , L a n d r a t z M r ą g o w a w p i ś m i e d o G m i n y w S t a r e j U k c i e p o l e c a w y d a n i e z a k a z u n a p o d s t a w i e § 1 V Q z 4 I I 1933 r . ( R G B I 1933, t . 1, s . 31),
M a t e r ia ły źr ódł ow e d o dz ie jó w ruchu rob ot nic ze go 28 7
W B e rlin ie, przed rozpoczęciem p rocesu w sp ra w ie podpalenia R eich sta gu zorganizow ano w y s ta w ę sk o n fisk o w a n y c h m a ter ia łó w ruchu robotniczego (broń, m a te r ia ły w y b u c h o w e , w a ż n e d ru k i i d o k u m e n ty )a. S łu ch a n ie a u d ycji n a d a w a n y ch przez radio m o sk ie w sk ie trak tow an o na ró w n i z zeb ran iam i t a j n ym i. W ta kich przypadkach aparaty ra d io w e należało k o n fisk ow ać, a u c z e st n iczących b e zw zg lęd n ie aresztow ać i b ezzw ło cz n ie osadzać w obozach k o n c e n tra cy jn y c h 4.
P o 30 styczn ia 1933 r. m a rk sisto w sk ie u gru p o w a n ia p a rty jn e p od ej m o w a ły próby p on o w n eg o zorgan izow an ia się w różn ych k lu bach i zw iązk ach (kluby kręglarzy, zw ią zk i śpiew acze). J e ś li jakieś zgłoszon e po 30 styczn ia k lu b y i zw ią zk i w s k a z y w a ły na ta jn e fo rm y działania p artyjn ego aparatu m a rk sistow sk iego, należało je rozw ią zy w a ć, k o n fisk ując ich m ie n ie i a resztu jąc p r z y w ó d c ó w 5. P olecan o też lik w id o w a ć w sz e lk ie robotnicze organizacje sp orto w e c.
Zorganizow ano też nadzór w obozach dla zatru d nion ych w la ta ch k ry zy su bezrobotnych, tzw . N otstan d sarb eiter, gd zie sz erzyła się propaganda k o m u n i styczn a 7. W końcu 1934 r. za a g itację na rzecz le w ic y w drażano p ostęp o w a n ie o zdradę p a ń stw a (H o ch v erra tsv erfa h ren )8.
A R E SZ TY , IN W IG IL A C JA , OBOZY K O N C EN T R A C Y JN E
O liczn ych aresztow aniach działaczy ruchu robotniczego w Prusach W schodnich czy ta m y w aktach starostw : m rągow sk iego, giży ck ieg o i b isk u pieck iego oraz w aktach zarządów m iejsk ich B arczew a i D ąbrów na. Z najdu ją się tam spraw ozd ania rew izji, dane o p rew en cy jn y ch aresztow aniach dzia łaczy K P D i S P D , u k tó r y ch w y k r y to druki p rop agan d ow e lub b r o ń s. W aktach m iejsk ich B arczew a zachow ała się teczk a z d o k u m en tam i d o tyc zą cy m i k osztów u trzym ania w ię ź n ió w p olity cz n y c h w m ie js c o w y m w ięzien iu . Jak w y n ik a z k orespondencji, b y li to p rzew aż nie działacze le w ic y skazani przez N a jw y ż sz y Sąd K ra jo w y (O berlandesgericht) w K rólew cu . Bezpośrednio po od b yciu k a ry w ięzien ia , aresztow ano ich p o n o w n ie (p r ew en cy jn ie — S chutzhaft) i w y sy ła n o do o b ozów k on cen tr a cy jn y ch w S a ch sen h au sen i L ich - ten bergu 10. W y k a zy k o sztó w utrzym an ia p re w e n c y jn ie areszto w a ny c h d ziała
3 I b i d e m , M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /1 4 /7 3 4 к . 17, P i s m o G e h e i m e s S t a a t s r i o l i z e i a m t B e r l i n 1 V I I I 1933, d o t . : S a m m l u n g b e s c h l a g n a h m t e n k o m m u n i s t i s c h e n M a t e r i a l s . 4 I b i d e m , M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /1 5 /4 9 , P i s m o G e h e i m e s S t a a t s p o l i z e i a m t B e r l i n 4 I X 1933, d o t . : k o m m u n i s t i s c h e P r o p a g a n d a ü b e r d e n M o s k a u e r S e n d e r . 5 I b i d e m , P i s m o G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i s t e l l e i n A l l e n s t e i n 12 V I I I 1933 o r a z t e l e f o n o g r a m i 19 V I I I 1933, w k t ó r y m p o l e c a s i ę k o n f i s k a t ę m i e n i a o r g a n i z a c j i : R e i c h s a r b e i t s g e m e i n s c h a l t d e r K i n d e r f r e u n d e , N e s t f a l k e n g r u p p e n , J u n g f a l k e n g r u p p e n , R o t e F à l k e n g r u p p e n . 6 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 452, P i s m o D e r P r e u s s i s c h e M i n i s t e r f ü r W i s s e n s c h a f t , K u n s t u n d V o l k s b i l d u n g B e r l i n 13 1 X 1933, d o t . : N e u a u f b a u d e r d e u t s c h e n S p o r t o r g a n i s a t i o n ; L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 737; P i s m o D e r P r e u s s i s c h e F i n a n z - m i n i s t e r B e r l i n 8 I I I 1934, d o t . : E r f a s s u n g u n d V e r w e r t u n g d e s V e r m ö g e n s d e r m a r x i s t i s c h e n A r b e i t e r - T u r n - u n d S p o r t o r g a n i s a t i o n e n . 7 I b i d e m , k . 417 P i s m o D e r O b e r p r ä s i d e n t d e r P r o v , O s t p r e u s s e n , K ö n i g s b e r g 10 X 1933, d o t . : P o l i t i s c h e L a g e i n d e n A r b e i t s l a g e r n . 8 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V III/9 /A /1 0 5 , k . 212; D e r M i n i s t e r d e s I n n e r n z 13 Х Ц 1934. 9 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 59 , 66 , 70 , 72— 74 , 87, 91—93, 139, 176, 178, 378—394, 489, 900; L a n d r a t s a m t L ö t z e n V I H /3 /A /2 4 3 , k . 163— 167; M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /14 /5 0 7 , 734 k . 95—118; M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /15 /49 . 10 I b i d e m , M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /14/4 6 6, k . 43— 135: K o s t e n f ü r p o l i t i s c h e S ç h u tz -» h ä f t l i n g e .
28 8 Ewa Kore
czy ruchu robotniczego w p o w iecie m rą g o w sk im zaw ierają ich dane osobow e, k o szty u trzym an ia i transportu oraz d atę zw o ln ien ia z aresztu. Z w y k a z ó w w y n ik a , iż w ok resie od k w ie tn ia do lipca 1933 r. w areszcie p rew en cy jn y m p rzeb y w a ło 41 osób z p o w iatu m rą g o w sk ieg o n .
W aktach starostw a m rągo w sk ieg o zn ajdu je się b ogata k orespondencja w ła d z p o licy jn y ch w y ższeg o i n iższego szczebla dotycząca aresztów p r e w e n c y jn y ch oraz cod zien n ego m eld o w a n ia się na posteru n k ach p olicji człon k ów K P D i S P D zw o ln io n y ch z aresztu a p odejrzanych o dalszą działalność p o li tyczną 12, n a stęp n ie m ó w i się o um ieszczan iu ich w p rzy g o to w y w a n y ch trzech w ie lk ic h obozach k o n c e n tr a c y jn y c h ls. W aktach zach ow ało się bardzo dużo d onosów , na p od sta w ie których w ie le osób aresztow ano, k ierując sp ra w y do p rok u ra tu ry w Ełku, a in n e poddano sta łej in w i g i l a c j il i .
Z korespon d en cji M inistra S p ra w W ew n ętrzn y ch do N ad p rezyd en ta P r o w in c ji P ru s W schodnich w y n ik a , iż do października 1933 r. 182 osob y z tej p row in cji osadzono w obozie k o n cen tr a cy jn y m P apenburg, a 40 osób w obozie B rand en b u rg 15.
PARTIE, ZW IĄZKI I ORGANIZACJE POLITYCZNE
W aktach zespołu starostw a w G iżycku za słu g u je na u w a g ę teczka za tytu łow an a: „K am pfbund g e g e n den F asch ism u s 1931— 1933” (Z w iązek do w a lk i z faszyzm em ). D o k u m e n ty zaw arte tutaj pozw alają o d tw órzyć d zia ła l ność le w ic y w p o w ie c ie g iży ck im od roku 1932 do m arca 1933. Oprócz w y sz czególn ien ia organizacji rob otniczych i ich członków , znajdują się tu ra p orty k ry m in a ln ej słu żb y granicznej w G iżycku z w ie c ó w organ izow an ych przez K P D i w y g ła sz a n y c h n a n ich przem ów ień . P onadto od p isy p r z e c h w y con ych przez g estap o m a ter ia łó w o p la n o w a n ej d zia łaln ości K PD z w y ty c z n y m i do p o szc zeg ó ln y ch akcji: p rzygotow an ia strajku g en eraln ego, d estru k cji w szeregach w ojsk a, f lo ty i policji, p rzenikania działaczy do „ N iem ieck iej Słu żb y P r a c y ” (R eichsarbeitsdienst) i in n y c h organizacji n azisto w sk ich w celu pozyskania n o w y c h działaczy. Część d o k u m en tó w to raporty a g e n tó w z G i życka o przebiegu zebrań K P D , działalności zw ią zk o w ej „R evolutionäre G e w erk sch a ftso p p o sitio n ” (R ew olu cyjn ej O pozycji Z w iązkow ej — dalej RGO), w sp ó łp ra cy K P D i RGO w G iżycku i K rólew cu . Z r. 1932 za c h o w a ły się w y k a z y człon k ów organizacji „Rote H ilfe ” (C zerw onej Pom ocy) w sp ó łd zia ła jących z K P D , organizacji a n ty fa szy sto w sk iej „ A n tifa” i in n y c h w p o w iecie g iżyck im 1*. W inform acjach k rym inaln ej słu żb y granicznej om aw iano zebra n ia robotniczej organizacji „Rote H ilfe ”, o rg a n izow an e w p ierw szy ch m ie sią cach 1933 r. w Giżycku; podaw ano liczb ę u czestn ik ów , p rzew aż nie człon k ów K PD i n azw isk a referen tó w , np.: 15 sty czn ia w h o telu „M asurischer H of”
11 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I H / 9 /а/Э, k . 333—368; K o s z t y u t r z y m a n i a p r e w e n c y j n i e a r e s z t o w a n y c h d z i a ł a c z y r u c h u r o b o t n i c z e g o w p o w i e c i e m r ą g o w s k i m . 12 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g , V l l l / 9 / A / l l a . 13 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g , V III/ 9 / A / 9 , k . 71, M i n i s t e r d e s I n n e r n B e r l i n 24 I V 1933, d q t . : N a c h p r ü f u n g d e r g e m ä s s § 1 d e r N o t v e r o r d n u n g v . 2 8 I I 1933 e r l a s s e n e n S c h u t z h a f t a n o r d n u n g e n . 14 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A /9; V l l l / 9 / A / l l a , V III/9/A /1 05 . 15 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 395: P i s m o D e r M i n i s t e r d e s I n n e r n B e r l i n 12 X 1933. 16 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V III/3 /A /2 4 3 .
M a t e r ia ły źródło we d o dz iejów ruchu robotn icze go 289
p rzem a w ia ł tow . K orn z w o ln io n y na p o d sta w ie am ne stii z tw ie r d z y w S tr z e l cach O polskich. M ów ca p rzed sta w ił n a zebraniu w a r u n k i i tra k to w a n ie w ię ź n ió w p olity cz n y c h p rzeb yw a ją cy ch w tw ierd za ch 1?.
W teczce: „P olitisches, V erbände und V e r e in e ” (Sp raw y polityczne, z w ią z k i i zrzeszenia), za w a rte są w y łą c z n ie m iesięczn e w y k a z y d zia łających w p o w ie c ie g iży ck im partii p o litycznych, organizacji, zw iązków , (XI 1932 — X 1933 r.). W w yk a za ch podano stru k tur y o rgan izacyjn e p o szczególn ych je d nostek z liczbą człon k ów oraz sz czeg ó ło w e dan e personalne człon k ów k ie r o w n ictw . W ykazom każdorazow o tow arzyszą sp raw ozdania o zm ianach w p o d zia le jed nostek n a sta n o w isk a ch k iero w n iczych , w e w n ę tr z n y c h reorgan iza cjach oraz zm ianach liczb y d ziałaczy IS.
W p o licy jn y ch raportach z R eszla w latach 1928— 1933 om a w ia n e są z e brania K P D i S P D w. P rzykładow o: 4 lu te g o 1933 r. odbyło się zebran ie K o m itetu RGO w E lblągu, gdzie w y stę p o w a ł p rzew od n iczący podokręgu (Unter - bezirksleiter) K PD — Eichler. T e m a tem p o sied zenia b y ło p rzy g o to w a n ie straj ków , m obilizacja m łodzieży, kobiet p racujących oraz rob o tnik ó w ch rześcijań sk ich 2".
W aktach m iejsk ich B arczew a za ch ow an e są w y k a z y partii, organizacji i zw ią z k ó w z 1933 r. z n a zw isk a m i przew odniczących, adresam i i liczbam i człon k ów 21.
D o k u m e n ty landratury m rą g ow sk iej za w ierające korespon d en cję m ięd zy P rezy d en te m R ejen cji w O lsztyn ie a landraturą w M rągow ie w sp ra w ie k o n fisk a ty m ien ia rob otniczych organizacji sp o rto w y ch n a teren ie pow iatu. N a tej po d sta w ie m ożna o d tw orzyć liczb ę ty ch organizacji i m iejsca ich działania. B y ły to: „Freie T u rn ersch aft” (W olny K lu b G im nastyczny) w M arcinkow ie, „A rb eiter Turn u n d S p ortv e rein „E in trach t” (R obotniczy Z w iąz ek G im n a sty ki i Sportu „ Jed n ość”) w P ieckach, „Turn- und S p ortv e rein «V orw ärts»” (Z w iązek G im n a sty k i i S portu „Naprzód”) w M rągow ie oraz „A rbeiter T urn- und S p o rtv e rein ” (R obotniczy Z w iązek G im n a sty k i i Sportu) w M r ą g o w ie 22. W aktach land ratu ry m rą g ow sk iej znajdu je się pism o w ład z p olicy jn y ch z O lsztyna z 25 lipca 1933 r„ k tóre in form u je o działającym na teren ie N ie m iec zrzeszeniu p olsk ich k om u n istów , którego celem było p row ad zen ie pro p aga n d y k om u n isty czn ej w śród rob otnik ów m ó w ią cy ch po p olsku, szczególn ie wśród robotników sezon ow ych . P rzew od n iczą cy i czło n k o w ie k ierow n ictw a, p ra w ie bez w y ją tk u n a le ż e li do K P D -3.
W aktach korespon d en cji tak m iejsk ich , jak i starościńskich M rągowa, D ąbrów na, B arczew a, R eszla i G iżycka za c h o w a ły się d ok u m en ty m ów iące o lik w id a cji i aresztow aniu k iero w n ictw a różnych ugru p ow ań robotniczych na teren ie całej R zeszy np.: S o zialistisch e A rb eiter-P a rtei — S A P (Socjalistyczna Partia Robotnicza), S o zialistisch er Ju g en d -V e rein — S JV (Socjalistyczn y
17 I b i d e m , k . 29S. 18 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V III/3 /A /2 4 2. 19 I b i d e m , L a n d r a t s a m t R ö s s e l X X X /1 3/316. 20 I b i d e m , M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /14 /7 34, k . 10, P o l i z e i P r ä s i d i u m K ö n i g s b e r g 1 5 I I I 1933, d o t . : S i t z u n g d e s R G O K o m m i t e e s , O r t s g r u p p e E l b i n g . 21 I b i d e m , M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /1 4 P o l i t i s c h e V e r e i n e u n d V e r b ä n d e , k . 732. 22 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V III/9 /A /1 0 5 , k . 239—263. 23 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I H / 9 /A /9 , k . 297, P i s m o : G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i s t e l l e A l l e n s t e i n 25 V I I 1933, d o t . : P o l n i s c h e k o m m u n i s t i s c h e V e r e i n i g u n g „ K u l t u r - u n d B i l d v e r e i n p o l n i s c h e r A r b e i t e r i n D e u t s c h l a n d — A r b e i t e r c i n i g k e i t ” .
29Ö t w a Korć
Z w iązek M łodzieży) oraz o p o lecen iach śc isłej o b serw acji b y ły c h człon k ów K P D i S P D «
M IĘDZY NARO DO W Y R U C H ROBOTNICZY
N ieb a g a teln a liczba obcok rajow ców o orien tacji k o m u n istyczn ej działała w ruchu rob otniczym w N iem czech . Św iadczą o ty m liczn e p ism a cen traln ych w ła d z p olicji k rym in a ln ej, odnoszące się do n ieleg a ln ej d zia łaln ości na te r e
n ie R zeszy N iem ieck iej np. „M iędzynarodow ego S to w a rzy sze n ia P rzyjaciół Q uakrôw ” 2S. W doku m en tach landratury g iży ck iej znajdu je się w y k a z obco k rajow ców , d zia łając ych publicznie, n a leżą cy ch do K P D lub a filio w a n y c h organizacji p olity cz n y c h oraz sym p a ty zu ją cy ch z ruch em k o m u n is ty c z n y m 20. W zach ow an ej, pou fn ej k o respon d en cji lan d ratu ry m rą g o w sk iej p isze się o sz k o le n iu działaczy ruchu robotniczego z N ie m ie c w A m sterd a m ie i w Z w iąz k u R ad zieck im oraz o p ow rocie z- za gran icy przeszk olon ych a k ty w istó w , k tó rzy w y e m ig r o w a li z N iem iec po m arcu 1933 r. (w yk az 57 osób p rz y b y ły c h z H o la n d ii)27.
CZA SO PISM A , D R U K I ULO T NE K P D
W w y n ik u m a so w y c h r e w iz ji u działaczy K P D w p o w iecie g iżyck im w p ierw szy ch m iesią ca ch 1933 r. sk o n fisk o w a n o w ie le dru k ów ulotn ych , k o l p orto w a n y ch w P ru sach W schodnich. W d o k u m en tacji a rch iw aln ej lan d ra tu r y w G iżycku znajdują się następ u jące pism a ulotne: „K am pfplan J a n u ar/F eb ru ar — 250 000 L andarbeiter so lle n für d ie rote K lasen fro n t g e w o n n en w e r d e n ” (dot. P rus W schodnich), n a stęp n ie „ E n tsch liessu n g der T agu n g d es d eu tsch en R eich sba u er nk o m m itees” z 9 / 1 1 X I I 1932, w y d a n a przez Za rząd O kręgu K P D w K rólew cu; „ B e sch lü sse d es 12 P le n u m s d es E K K I (Exe- k u tiv -K o m ite e der K om m u n istisch en Internationale) i druki (Dem n eu en K a m p fg en o ssen zur E in fü hrun g in d ie K PD ) w y d a n e przez Zarząd O kręgu w K ró lew cu 28.
Oprócz zach o w a n y ch orgin a ln y ch druków w dok u m en tacji landratury n i dzickiej w y m ie n ia się w k o respon d en cji d ru k ow an e w K ró lew cu u lo tk i w 1933 roku 2S. T y tu ły u lotek sk o n fisk o w a n y ch w latach 1936— 1939 a d ru k ow an ych za gran icą (w C zechosłow acji, w P rad ze oraz w e Francji) w y m ie n io n e są w do k u m en tach m a g istra tu w P iszu 30.
24 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 474—477, 637; V I II/9 /A /1 0 5 , k . 734—750; M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /1 5 /4 9 ; M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /14 /73 6. 25 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V III/9 /A /1 0 5 , k . 638, P i s m o G e h e i m e s S t a a t s p o l i z e i a m t B e r l i n 6 V I 1935, d o t . : I l l e g a l e T ä t i g k e i t d e r „ I n t e r n a t i o n a l e n G e s e l l s c h a f t d e r F r e u n d e ( Q u a k e r ) . 26 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V I II/3 /A /2 4 4 , k . 25—59; P i s m o D e r P o l i z e i p r ä s i d e n t d e s L a n d e s k r i m i n a l p o l i z e i a m t B e r l i n 3 I I I 1933, d o t . : K o m m u n i s t i s c h e B e t ä t i g u n g d e r A u s l ä n d e r . 27 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V IIL '9 / А / П а , k . 363; V III/9 /A /1 0 5 , k . 170; V I I I / 9 / A / 9 , k . 494; M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /1 4/7 34 , k . 14— 16. 28 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V III/3 /A /2 4 3 . 29 I b i d e m , L a n d r a t s a m t N e i d e n b u r g V I II/5 /A /1 5 — B e s c h l a g n a h m e v e r b o t e n e r S c h r i f t e n . 30 I b i d e m , M a g i s t r a t J o h a n n i s b u r g X X X /3 / I II/ 2 2 4 .
M a t e r ia ły źródło we d o d zi e jó w ruchu robotnic ze go 2 9 i
PRZECHW YC ON E PRZEZ GESTAPO M A TERIAŁY R U CH U K O M UNISTYCZN EG O
Są to p rzew a ż n ie od p isy z p rzech w y c o n y c h o ry g in a ln y ch o k ó ln ik ó w K o m ite tu C en traln ego K P D , K o m itetó w O k ręg o w y ch K P D w B e r lin ie i K r ó lew cu , d otyc zą cy ch m.in.: w y ty c z n y c h w sp ra w ie o rgan izow an ia i działania aparatu in stru k torów K P D w w ie lk ic h m iastach, w y d a n y c h przez К С K P D w sty c z n iu 1933**; n a ty c h m ia sto w eg o p o g o to w ia całej organizacji p a rtyjn ej K P D łączn ie z sy m p a ty k a m i i in n y m i organizacjam i m a so w y m i (marzec 19 3 3 )32; starań K P D i RGO oraz zw ią za n y ch z n im i korporacji o n o w e z o rg a n izo w a n ie b e z r o b o tn y c h 33; u tw orzen ia jed nolitej proletariack iej organizacji obron y na p od sta w ie rezolu cji К С K P D z 1 VIII 1934 31; w y ty c z n y c h dla m ło d zieży — należącej do H itler -J u g en d , organ izacji sp o rto w y ch i k ato lick ich — w y d a n y c h przed obchodam i 20 M ięd zyn arod ow ego D nia M łod zieży z lipca 1934 r.35.
W d ok u m en tach lan d ratu ry m rą g ow sk iej zn a jdu je się odpis raportu zd e leg a lizo w a n ej K P D , odnoszącego się m .in. do Prus W schodnich a d otyczącego od b u d o w y ru ch u k om u n isty czn eg o w E lblągu, O lszty n ie i W ystru ci w 1934 r.S5 W śród p rzejęty ch m a ter ia łó w znajdu je się rów n ież w y k a z haseł, k tórym i p o słu g iw a li się działacze K P D w 1934 r.37
INFORM ACJE K O NFIDENTÓ W
W oparciu o in form acje a g en tó w i k o n fid en tó w p rzesyłano z B e rlin a do P rus W schodnich zaw ia d o m ien ia o p la n o w a n y ch ak cjach oraz o działalności ruchu k om u n isty czn eg o w całej R zeszy. Tego rodzaju d o k u m en ty znajdują się g łó w n ie w zesp ołach akt landratur w M rągow ie i G iżyck u oraz w aktach m iejsk ich R eszla •— B arczew a, W tajnej korespon d en cji k o m u n ik ow an o o z e braniach zd eleg a lizo w a n ej K PD , np. iż 23 sierpnia 193-3 od b yło się w R ydze zebran ie K P D , w k tó r y m uczestn iczyli: H. N eu m an n, H eckert, R em m ele, K oenen, S c h w e n k i P ieck. W R ydze m iało n ad al fu n k cjon ow ać w y łą c z n ie b iu ro w y w ia d u K PD , p odobnie jak w K o w n ie. K om un ik ow an o, iż d y r e k ty w y dla K P D w ych o d zą g łó w n ie z A m ste r d a m u 38. W sie rp niu 1934 r. in form ow an o o n o w ej stru k turze organ izacyjn ej zd eleg a lizo w a n ej K P D 39 oraz o tym , że w 1934 r. p la n ow an o w К С K P D w zm ożon ą działaln ość a n ty fa szy sto w sk ą w ruchu s p o r t o w y m 40. S ch arak teryzow an o w y ty c z n e К С K P D dla organ iza cji „R ote H ilfe ”, które d o ty c z y ły w e rb o w a n ia człon k ów do m a so w ej d z ia ła l ności w e w sz y stk ic h organizacjach a n ty fa s z y sto w sk ic h 41. O strzegano przed
31 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L B t z e n V I II/3 /A /2 4 3 , k . 139—143. 32 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V III/3 /A /2 4 4 , k . 22. 33 I b i d e m , k . 23. 34 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / l l a , k . 893. 35 I b i d e m , k . 813. 36 I b i d e m , k . 309. 37 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 718. 38 I b i d e m , k . 55; T a j n e p i s m o G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i s t e l l e A l l e n s t e i n 5 1 X 1933. 39 I b i d e m , k . 791. 40 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V III/9 /A /1 0 5 , k . 155; P o l i t i s c h e s O r g a n i s a t i o n e n u n d V e r b ä n d e . 41 I b i d e m , k . 78.
292 Ewą Kore
w y stą p ie n ia m i działaczy K P D w dniu 1 m aja 1934 r., k ie d y to m ożna podjąć próbę p oprow adzenia m as robotniczych do strajku gen era ln eg o i zbrojnego p o w stan ia jako jedynej drogi do zd ro w y ch rządów robotniczych w e w s p ó l n y m fron cie robotniczej jedności, przy w łą czen iu rob otnik ów socjald em ok ra tó w K. W m arcu 1933 r. m iał zo sta» rozprow adzony w Prusach W schodnich ok ólnik „D er M asen kam p f g e g e n H unger u n d F ro st”, w którym podaw ano przykłady, jakim i m etod am i m ogą zorganizow ać bezrobotni sam opom oc w tym z a k r e s ie " . Przed w yb o ra m i do R eich stagu (12X 1 1933) ostrzegano o sporządzaniu kart w yb o rczy c h na zasadzie orginalnyc.h u rzęd ow ych , je d n ak że z in n y m tek stem , k tóre m ia ły b yć rozprow adzane w n o cy przed s a m y m i w yb oram i. W czasie w y b o r ó w К С K P D w y d a ć m iał d alsze in stru k cje 44. Z adaniem człon k ów S P D m iało być sab oto w a n ie w y b o r ó w do R eichstagu przez u su w an ie sp isó w w y b o rcó w 45.
P rzek a zy w a n o inform ację o posied zeniu RGO 4 lu te g o 1933 w E lblągu, na k tórym plan ow an o strajki, w łą c z e n ie do n ich robotników chrześcijańskich, w sz y stk ie a filio w a n e organizacje SPD , m łodzież i k o b iety w zakładach p rze m y sło w y ch , takich jak: S ch ichau-W erke, zak ład y e n erg ety czn e itp. dla z jed noczen ia się w strajku g en era ln y m przed w yb oram i, w y m u sza ją c w ten sp o sób w y c o fa n ie się rządu h itler o w sk ieg o 46. 23 lutego 1933 r. podaw ano, iż na teren ie K ró lew ca istn iało zg ru p ow an ie pod n azw ą „A narch istische F öderation ” licząca ок. 20 członków . Federacja b yła od łam em K PD , w szelak o w y s tę p o w a ła p rzeciw w ład zom cen traln ym K P D 47. P rezy d en t P olicji K ry m inaln ej w K ró lew cu przestrzegał, 22 k w ietn ia 1933, na p o d sta w ie p ou fn y ch w iadom ości, o w stęp o w a n iu człon k ów RGO w celu destrukcji w sz eregi N S D A P 48. P r e z y d en t R ejen cji w O lsztyn ie in fo r m o w a ł 4 styczn ia 1933 г. o plan ow an ej budo w ie „C zerw onego D om u ” w O ls z t y n ie 4S. M iejscow e u g ru p ow an ia „C zerw onej P o m o cy ” w G iżyck u o trzy m a ły z K ró lew ca w lu ty m 1933 r. form ularze w raz z instrukcją o przeprow adzaniu zbiórki p ien iężn ej dla znajdu jących się w n ę dzy rodzin pom ordow anych i ran n ych 5°. 6 k w ie tn ia 1933 r. podano w B isk u p cu w iad om ość o „Freier R adiobund D eu tsch la n d ”. G łów n e zadanie zw iązk u — zakłócenia w y s tą p ie ń człon k ów rządu. W razie zakazu, dalsza działalność z o k r e ś le n ie m się jako tzw . „B aste ilb rü d er” (klub m ajsterkow iczów ). Centrala p oleciła k iero w n ictw u w K ró lew cu p o w ołać n o w e k om órki w W ystruci, O l sz tyn ie, W ęgorzew ie, G ąbinie, T ylży, W elaw ie, F ryd ląd zie i L id z b a r k u sl.
Przed m ają cy m się odbyć p rocesem T hälm anna, К С K P D w rezolucji z 1 sierpnia 1934 r. p olecał zorgan izow an ie akcji d em o n stracyjn ych w z a k ła dach i dzielnicach robotniczych s2.
42 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V l l I / 9 / A / l l a , k . 146. 43 I b i d e m , L a n d r a t s a m t L ö t z e n V I II/3 /A /2 4 4 , k . 12. 44 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / l l a , k . 180. 45 I b i d e m , M a g i s t r a t R ö s s e l X X X /1 3 /3 1 : S o z i a l d e m o k r a t e n . 46 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 147, P i s m o P o l i z e i p r ä s i d i u m i n K ö n i g s b e r g 1 5 I I I 1933, d o t . : S i t z u n g d e s R G O K o m i t e e s , O r t s g r u p p e E l b i n g . 47 I b i d e m , M a g i s t r a t G i l g e n b u r g X X X /1 5 /4 9 : K o m m u n i s t i s c h e u n d s p a r t a k i s t i s c h e U m t r i e b e . 48 I b i d e m , M a g i s t r a t W a r t e n b u r g X X X /1 4/7 34 , k . 12, P i s m o P o l i z e i p r ä s i d i u m i n K ö n i g s b e r g 2 2 I V 1933 d o t . : Ü b e r t r i t t v o n A n g e h ö r i g e n d e r r e v o l u t i o n ä r e n G e w e r k s c h a f t s o p p o s i t i o n z u r N S D A P ; L a n d r a t s a m t L ö t z e n V I II/3 /A /2 4 3 , k . 288. 49 I b i d e m , k . 177. 50 I b i d e m , M a g i s t r a t R ö s s e l X X X /1 3/315. 51 I b i d e m , L a n d r a t s a m t S e n s b u r g V I I I / 9 / A / 9 , k . 731. 52 I b i d e m , k . 719.
M a t e r ia ły źródłowe do dziejów ruchu robotniczego ^93
W sie rp niu też in fo rm ow an o o reorgan izacji RGO w K o m itecie O krę gu B erlin -B ra n d en b u rg (opis r e o r g a n iz a c ji)53. W czerw cu 1935 r. G estapo w B e r lin ie p rzek azyw ało do w iad o m o ści w ła d z p o lic y jn y c h in fo r m a cje o szcze gólnej p o sta w ie działaczy S D P podczas przesłuchań ich przez organa p o lic y j n e i sądow e. Inform acje z p o u fn y ch źró d eł p o tw ie r d z iły określoną ta k ty k ę, sto sow an ą przez p rzesłu ch iw anych. G łó w n e zasady: „absolutne n e g o w a n ie d ziałalności p o litycznej, ró w n ież w ó w cza s, g d y w rękach p olicji znajdują się m ater ia ły dow od ow e. S k ła d a n ie d o n iesien ia w prokuraturze w razie n ie w ła śc iw eg o zach o w a n ia się fu n k cjon ariu szy p olicji podczas przesłuchań (obraza, rękoczyny). D ążen ie do u n ikan ia przesłuchań w policji, która je st przew ażnie w posiadaniu m a ter ia łó w dow od ow ych . W załączen iu p rzesyła in stru k cję w 10 punktach, które opracow an e z o sta ły już 28 w rześn ia 1932 r. na p osiedzeniu 34. O ddziału S P D w B e rlin ie 5J.
S ich erh eitsd ien st (filia) w B isk up cu donosiła w raporcie p o lity cz n y m w październiku 1938 r. o d ziałaln ości kół k o m u n isty czn y ch w Jezioranach. W Troksach działacze k om u n isty czn i n a k ła n ia li rob o tnik ó w do p orzucenia p ra cy. G łó w n y podżegacz z R eszla został u su n ięty , jednakże in n i robotnicy p o rzucili pracę 55.
P rzed sta w io n e m a te r ia ły źród łow e są fragm entaryczn e, m ogą jednakże okazać się cen n e przy badaniach zagad n ień ruchu roboniczego. S zczególn ie god n e u w a g i są v o lu m in y za w ierające m a te r ia ły K P D i SPD , które traktują r ó w n o leg le organizacje a filio w a n e ty c h partii. P o zw a la ją one poznać g łó w n e k ieru n k i działaln ości partii i organizacji w p o szc zególn ych okresach oraz z id e n ty fik o w a ć w ie lu działaczy. P o tw ierd zają istn ie n ie m ocno rozbudow anego robotniczego ruchu sportow ego. P rzed staw ion a p o w y żej doku m en tacja d o ty czy p rzew a ż n ie la t 1933— 1935. M a teriały z p ó źn iejszy ch la t są m n ie j liczne.
53 I b i d e m , k . 879, P i s m o G e h e i m e s S t a a t s p o l i z e i a m t B e r l i n 4 V I 1935 d o t . : V e r h a l t e n v o n S P D - L e u t e n b e i p o l i z e i l i c h e n V e r n e h m u n g e n .
54 I b i d e m , L a n d r a t s a m t B i s c h o f s b u r g V I I I / 8 / A / 2 a , k . 1139: L a g e b e r i c h t e .
