Przeracki, Jerzy
Sprawozdanie z sesji naukowej "Stan
i potrzeby badawcze w zakresie
dziejów Warmii i Mazur"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 259-262
Jerzy P rzeracki
SPRAWOZDANIE Z SESJI NAUKOWEJ
„STAN I POTRZEBY BADAWCZE W ZAKRESIE DZIEJÓW
WARMII I MAZUR”
3 grudnia 1976 roku w Domu Środowisk Twórczych w Olsztynie odbyła sią sesja naukow a „Stan i potrzeby badawcze w zakresie dziejów W arm ii i M azur”. Zorganizowano ją z okazji jubileuszu 15-lecia Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha K ętrzyńskiego w Olsztynie. Uroczystego otwarcia sesji dokonał przewodniczący Rady Naukowej Ośrodka B adań Naukowych, prof, dr Józef Burszta, który następnie poprosił prorektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, doc. dr. Stanisława Szostakowskiego, o objęcie przewodnictwa w obradach. Stanisław Szostakowski w krótkim wprowadzeniu przedstawił między innym i zasługi wybitnych działaczy ruchu polskiego na W arm ii i M azurach oraz dzieje olsztyńskich badań regionalnych.
Jako pierwszy zabrał głos Wojciech Wrzesiński z U niw ersytetu W rocław skiego, który przedstaw ił przygotowany wspólnie z Włodzimierzem Suleją referat pt. Świadomość historyczna mieszkańców W armii i Mazur ".
„Autorzy na podstawie terenow ych badań ankietowych oraz wieloletniej obserwacji tow arzyszącej starali się ustalić współczesny obraz potocznej św ia domości historycznej społeczeństwa na W arm ii i Mazurach. Współczesny kształt świadomości historycznej jest rezultatem ta k świadomego oddziaływania czyn ników wychowawczych, w pływ ów szerszych procesów politycznych, przem ian ogólnokulturowych, jak i usytuowania regionu w całym organizmie państwa polskiego. Podobnie, jak w innych regionach, również na W arm ii i M azurach nastąpiło zmniejszenie zainteresowań historycznych oraz zmniejszenie roli czynnika historycznego w życiu współczesnym. W chwili obecnej nie m a bez pośredniej zależności między postępem i aktywnością badań naukow ych nad historią W arm ii i M azur a kształtem potocznej świadomości historycznej. N ie jednokrotnie b rakuje odpowiednich sposobów popularyzacji ustaleń nauko w ych na tem at historii W arm ii i Mazur. Niedostatek wiedzy o przeszłości W armii i M azur tłumaczy się nie tylko charakterem i sposobem jej popula ryzowania, ale i ukształtow anym modelem historii tego regionu. H istoria W armii i Mazur, zaw ierająca wiele błędów, porażek polskich, nie m ając licz nych przykładów czynów bohaterskich, w ydarzeń o znaczeniu ogólnonarodo wym, nie jest często, szczególnie w młodym pokolęniu — szukającym w tr e ś ciach historycznych uzasadnień dla swoich aspiracji — przedm iotem żywego zainteresowania. Potoczna świadomość historyczna o dziejach W armii i Mazur jest przytłoczona świadomością ogólnopolską. Bardziej aktyw ne z historii W ar
1 Z a b . W . S u l e j a , S p r a w o z d a n i e z o b o z u b a d a w c z e g o S t u d e n c k i c h K ó ł N a u k o w y c h H i s t o r y k ó w U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o i W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w O l s z t y n i e , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j : K M W ) , 1975, n r 4, s s . 547— 550.
260 K r o n ik a n a u k o w a
mii i Mazur są te wątki, które łączą się z w ydarzeniam i ogólnopolskimi. Stopień inform acji historycznej, w zrastający w raz z ogólnym wykształceniem, nie jest wysoki. Wraz z wykształceniem rozszerza się także i perspektyw a czasowa przeciętnego mieszkańca tego regionu.”
N astępnie Janusz Małłek (Uniwersytet M ikołaja Kopernika w Toruniu) odczytał re fe ra t nieobecnego n a sesji K arola Górskiego, zatytułow any P ro b le m atyka dziejowa Warmii 1454—1772.2 Franciszek Mincer z Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy zaprezentował Węzłowe problemy dziejów Prus
Książęcych 1525—1701.
Edward M artuszewski (Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa H isto rycznego w Olsztynie) omówił potrzeby badawcze w zakresie dziejów Prus Wschodnich od końca XVIII do połowy XIX wieku.
Po krótkiej przerwie wznowiono obrady, którym przewodniczył doc. dr hab. Janusz Małłek. Kazimierz W ajda (Instytut H istorii Polskiej Akademii N auk w Toruniu) zasygnalizował problem atykę społeczno-gospodarczą Prus Wschodnich od połowy XIX w ieku do 1918 roku.
Zygm unt Lietz (Ośrodek B adań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego) omówił ruch robotniczy w Prusach Wschodnich w X IX i XX wieku.
P rusy Wschodnie w latach 1918—1945 i potrzeby badawcze w tym za kresie przedstaw ił Bohdan Koziełło-Poklewski (Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego). Stw ierdził on, że szczególnie dotkliwie daje się odczuć brak syntezy dziejów szkolnictwa polskiego w Prusach Wschodnich w okresie międzywojennym. Dojrzała już również sytuacja do przygotowania syntezy na tem at tej prow incji w polskiej myśli politycznej. Nie najlepiej przedstaw ia się nasza znajomość życia gospodarczego i politycznego P ru s Wschodnich w latach Republiki Weimarskiej, a także wiedza o w arunkach życia miesz kańców tej prow incji w okresie II w ojny światowej. Szczegółowych badań w ym aga prasa (w om aw ianym okresie podstawowy oręż w kształtowaniu opinii publicznej) oraz na przykład polityka gospodarcza nazistów.
Ostatni re fe ra t Warmia i Mazury 1945— 1975 wygłosił Tadeusz Filipkowski (Ośrodek Badań Naukowych im. W. K ętrzyńskiego)3.
Na sesji oprócz referatów przedstawiono także dwa kom unikaty o za sobach źródłowych.
Źródła do dziejów W armii i P rus Książęcych w XVI i XVII w ieku omówił szczegółowo ks. Alojzy Szorc (Seminarium Duchowe „Hosianum” w Olsztynie). W swym interesującym w ystąpieniu referent skoncentrow ał się na przedsta wieniu zasobu archiwów rzymskich, a przede wszystkim w atykańskich, po nieważ archiwalia Getyngi i szwedzkie są szerzej znane badaczom dziejów W arm ii i P ru s Książęcych. Alojzy Szorc wskazał także na znaczenie cennych m ateriałów źródłowych, przechowywanych w A rchiw um Diecezji W arm iń
2 P o w y ż s z y r e f e r a t d r u k u j e m y w n i n i e j s z y m n u m e r z e „ K o m u n i k a t ó w M a z u r s k o - W a r m i ń s k i c h ” s s . 173— 176. 3 Z o b . T . F i l i p k o w s k i , S t a n b a d a ń n a d d z i e j a m i s p o ł e c z n y m i i g o s p o d a r c z y m i W a r m i i i M a z u r w 30 - l e c i u P R L , K M W , 1975, n r 4, s s . 505— 520 o r a z t e n ż e , W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1945— 1974 ( S t a n i p r o g r a m b a d a ń ) , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , t . 41, 1976, z . 2, s s . 103—106, a t a k ż e B . Ł u k a s z e w i c z , W ę z ł o w e p r o b l e m y r o z w o j u s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e g o i k u l t u r a l n e g o W a r m i i i M a z u r w o k r e s i e 3 0 - l e c i a P R L . S p r a w o z d a n i e z s e s j i n a u k o w e j , K M W , 1975, n r 2, s s . 275— 280. N i e s t r e s z c z a m y r e f e r a t ó w , p o n i e w a ż w i ę k s z o ś ć i c h b ę d z i e d r u k o w a n a w n a j b l i ż s z y c h n u m e r a c h „ K o m u n i k a t ó w M a z u r s k o - W a r m i ń s k i c h ” .
261
skiej w Olsztynie oraz przedstaw ił osiągnięcia i zamierzenia edytorskie histo ryków skupionych wokół „Hosianum”.
Znaczenie archiwów polskich i zagranicznych dla badaczy historii P rus Wschodnich w okresie XIX i pierwszych dziesięcioleci XX stulecia przed stawił w swoim komunikacie Kazimierz Wajda. Niezbyt korzystny dla histo ryków polskich fakt, iż w Wojewódzkim A rchiw upi Państw ow ym w Olsztynie znajdują się jedynie szczątki zespołów rejencyjnych i landrackich powoduje, że archiwaliów prow eniencji w schodniopruskiej należy szukać poza granicami Polski. Duże znaczenie historyczne m ają akta byłego archiw um królewieckiego, przechowywane obecnie w Getyndze. W drugiej części swego w ystąpienia referent wskazał na znaczenie zasobów aktow ych archiwów w Poczdamie i M erseburgu. W Republice F ederalnej Niemiec m am y jedynie uzupełnienia do akt centralnych urzędów i instytucji państw a pruskiego, przechowywanych w Poczdamie i Merseburgu. Znajdują się one w Geheimes Staatsarchiv w Ber- lin-D ahlem oraz w B undesarchiv w Koblencji. W tym ostatnim szczególnie cenne są spuścizny po pruskich działaczach państwowych.
W dyskusji jako pierwszy zabrał głos Krzysztof Pietrasew icz (Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego). Omówił on stan i potrzeby ba dawcze w odniesieniu do historii Kościoła ewangelickiego w Prusach Wschod nich w skazując przy tym na fakt, iż w państw ie pruskim podział narodo wościowy pokryw ał się z podziałem klasowym (Niemcy — klasa rządząca, Polacy — klasa wyzyskiwana).
Janusz Jasiński (Instytut Historii Polskiej A kadem ii Nauk) w swoim w y stąpieniu naw iązał do postulatu, wysuniętego na sesji w 1965 roku, aby zakty wizować badania nad dziejami W a rm ii4. Postulat ten jest częściowo realizo w any (prace n ad Atlasem historycznym W armii w drugiej połowie X V I w ieku i nad S łow nikiem historyczno-geograficznym W armii w średniowieczu), nie m niej istnieje luka badawcza dotycząca W arm ii w XVII i XVIII wieku. Skon centrowanie badań nad dziejami W arm ii spowodowało, iż zaniedbane zostały badania historii P ru s Książęcych. Janusz Jasiński zasygnalizował rozbieżności, dotyczące końcowej cezury chronologicznej w dziejach P rus Książęcych (czy rok 1701, czy też pierwsze lata panow ania Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy to Polska uznała ty tu ł króla w Prusach?). Dzieje Prus Wschodnich w X IX w ieku znajdą swe odbicie w tomie III Historii Pomorza, przygoto w yw anym przez zespół pod kierunkiem G erarda Labudy (m. in. Tadeusz Cieślak, Marceli Kosman, Stanisław Salmonowicz, Bogdan Wachowiak, K a zimierz W ajda i inni).
D yskutant zwrócił również uw agę na problem ludności m azurskiej w p a ń stwie pruskim. Przypom niał, że uczeni zachodnioniemieccy (m. in. W alther Hubatsch) podkreślają fakt, iż w yznanie Mazurów i tradycja państwow a łączy ich z Niemcami. Historycy polscy natom iast akcentują pochodzenie etniczne Mazurów i ich przywiązanie do języka polskiego. Ja k widać, każda strona m a własne ważkie argum enty. Ale powstaje pytanie: ponieważ Ma zurzy — ludność etnicznie polska — mieszkali tak długo w państwie pruskim, czy nie zaczął się wykształcać w związku z ty m „naród m azurski” (lub
4 Z o b . S t a n i p o t r z e b y n a u k s p o ł e c z n y c h n a W a r m i i i M a z u r a c h . R e f e r a t y z s e s j i n a u k o w e j
w O l s z t y n i e 26— 27 11 1965 r . O l s z t y n 1966. S p r a w o z d a n i e z d y s k u s j i o p u b l i k o w a ł A . Ł u k a s z e w s k i , P o t r z e b y b a d a w c z e h u m a n i s t y k i n a W a r m i i i M a z u r a c h , K M W , 1965, n r 2, s s . 301— 316.
262 K r o n ik a n a u k o w a
„wschodniopruski”) i czy od połowy XIX w ieku nie szły w państwie pruskim pew ne tren d y w ty m kierunku? Tej roboczej hipotezy trudno nie postawić, jeśli weźmie się pod uw agę na przykład proces kształtowania się świadomości narodow ej Michała K ajki lub też powodzenie E rm länder- und Masurenburidu w czasie plebiscytu w 1920 roku.
Janusz Małłek zwrócił uwagę, iż badając dzieje P rus Książęcych nie można ograniczać dociekań naukow ych tylko do historii politycznej, ale należy w większym niż dotychczas stopniu zająć się historią szkolnictwa i kultury, bowiem uczeni zachodnioniemieccy m ają znacznie poważniejszy od nas doro bek w te j dziedzinie 5.
Jan Pow ierski podkreślił niezadowalający stan badań nad dziejami Prusów. Jest to problem ważny dla historii regionu i uchw ycenia genezy państw a krzyżackiego. Ponadto Prusowie w X III w ieku znajdowali się na takim etapie rozwojowym, na jakim plemiona polskie w IX i X wieku. Z tego względu dokładne zbadanie dziejów Prusów może przynieść wiele cennych ustaleń dotyczących początków naszej państwowości. Na gruntow ne opracowanie czeka również zagadnienie drobnej szlachty i wolnych pruskich na Warmii, a u sta lenia w tym zakresie można porów nywać z problem atyką tzw. szlachty k a szubskiej (tzn. północnopomorskiej) oraz mazowieckiej (nie bez znaczenia mogą tu być analogie skandynaw skie i nadbałtyckie).
Większego zainteresowania w ymaga problem atyka m iejska W arm ii i Prus Książęcych w późnym średniowieczu i w okresie nowożytnym. Należy kon tynuow ać prace źródłoznawcze i edytorskie (niezbędna jest przede wszystkim kontynuacja doprowadzonego jedynie do roku 1435 kodeksu dyplomatycznego warmińskiego oraz wydawanie drukiem ksiąg skarbowych i na przykład w arm ińskich wizytacji diecezjalnych).
Zygm unt Lietz poruszył zagadnienie w ym iany mikrofilmów przypom i nając, że gdy w roku 1968 władze archiw alne RFN zwróciły się do Naczelnej D yrekcji Archiwów Państw ow ych z propozycją w ym iany 3 min k latek m ikro filmów z Wojewódzkim A rchiw um Państw ow ym w Olsztynie, archiw um ol sztyńskie mogło zaoferować jedynie 0,5 m in klatek m ikrofilm ów/ Obecnie nasze możliwości w tym zakresie są o wiele większe i należałoby zadbać, aby spraw a w ym iany mikrofilm ów została nareszcie załatwiona pozytywnie. D yskutant w ystąpił także z postulatem zwrócenia baczniejszej uw agi na za gadnienie m ecenatu świeckiego i kościelnego w dziedzinie ku ltu ry i oświaty w Prusach Książęcych.
Franciszek Mincer wskazał n a zaniedbanie problem atyki historii kultury, podkreślając konieczność podjęcia prac nad dziejami drukarstw a w Prusach Książęcych, zwłaszcza drukarstw a królewieckiego. Spraw am i tym i interesują się studenci U niw ersytetu Wrocławskiego na sem inarium m agisterskim prof, dr. Bronisław a Kocowskiego. Ich prace są ciekawe i należałoby zastanowić się nad możliwością opublikowania przynajm niej fragm entów najlepszych z nich.
Sesja wytyczyła zadania na najbliższe lata dla historyków polskich, zaj mujących się dziejami W armii i M azur oraz sformułowała interesujące po stulaty badawcze, które zapewne już w krótce będą realizowane.
5 z o b . n p . P . G . T h i e l e n , D i e K u l t u r ą m H o f e H e r z o g A l b r e c h t s v o n P r e u s s e n 1525— 1568, G ö t t i n g e n 1953 o r a z I . G u n d e r m a n n , D i e A n f ä n g e d e r l ä n d l i c h e n e v a n g e l i s c h e n P f a r r b i b l i o t h e k e n
