• Nie Znaleziono Wyników

Wartość danych a cechy badań kwestionariuszowych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Wartość danych a cechy badań kwestionariuszowych"

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O O Z I E N S I S F O L I A S O C I O L O G I C A 20, 1 9 9 0 A n n a K u b i a k W A R T O Ś Ć O A N Y C H A C E C H Y B A D A Ń K W E S T I O N A R I U S Z O W Y C H 1. C h a r a k t e r y s t y k a b a d a ń s u r v e y o w y c h K a ż d e b a d a n i e n a u k o w e s t a w i a s o b i e za c e l u z y s k a n i e t a k i c h i n f o r m a c j i , k t ó r e j a k n a j r z e t e l n i e j o d z w i e r c i e d l a j ą s t a n i f a k t y r z e -c z y w i s t e . W s z e l k a d z i a ł a l n o ś ć b a d a w -c z a n i e r o z e r w a l n i e z w i ą z a n a j e s t z m o ż l i w o ś c i ą p o p e ł n i e n i a b ł g d ó w . B ł ę d y z a ś m o g ą s p o w o d o w a ć , iż rze-t e l n o ś ć i d o k ł a d n o ś ć d a n y c h , na p o d s t a w i e k t ó r y c h f o r m u ł u j e s i ę t w i e r d z e n i a d o t y c z ą c e r z e c z y w i s t o ś c i , a w i ę c i з а т е t w i e r d z e n i a , s t a j ą s i ę w ą t p l i w e . S t ą d d ą ż e n i a b a d a c z y b ąd ź do e l i m i n a c j i b ł ę d ó w , b ą d ź - j e ś l i n i e j e s t o n a m o ż l i w a - d o o s z a c o w a n i a i c h w i e l k o ś c i o- ra z i c h w p ł y w u na w a r t o ś ć , d o k ł a d n o ś ć w n i o s k ó w . A b y c e l e te z r e a -l i z o w a ć , k o n i e c z n a j e s t s z c z e g ó ł o w a a n a -l i z a " n a t u r y " b ł ę d ó w - a więc r o z p o z n a n i e i c h ź r ó d e ł , k i e r u n k u o d d z i a ł y w n a i a , f o r m i p o s t a c i , w j a k i e j w y s t ę p u j ą . Z w y s t ę p o w a n i e m b ł ę d ó w w b a d a n i a c h m a m y d o c z y n i e n i a na g r u n c i e w s z y s t k i c h d y s c y p l i n n a u k o w y c h . W s o c j o l o g i i ze w z g l ę d u na j e j s p e -c y f i -c z n y , a -c z a s e m w r ę -c z s p o r n y p r z e d m i o t b a d a ń - k t ó r y m p r ó -c z -c e -c h j e d n o s t e k , g r u p c z y z w i ą z k ó w m i ę d z y n i m i są r ó w n i e ż z ł o ż o n e , c z ę s t o n i e u ś w i a d a m i a n e z j a w i s k a p s y c h i c z n e , w a r t o ś c i , p o s t a w y i o p i n i e w o b e c r ó ż n o r o d n y c h o b i e k t ó w - m o g ą p o j a w i ć s i ę w t r a k c i e p r o c e s u b a d a w c z e g o b ł ę d y s z c z e g ó l n e w y n i k a j ą c e z t r u d n y c h d o p r z e z w y c i ę -ż e n i a o g r a n i c z e ń w d o c i e r a n i u d o t e g o t y p u z j a w i s k . S t ą d t r u d n a do p r z e c e n i e n i a j e s t w i e d z a o t e c h n i k a c h i s p o s o b a c h b a d a w c z y c h s k ł a -Dr, I n s t y t u t S o c j o l o g i i UL.

(2)

d a j ą c y c h s i ę na m e t o d ę s t o s o w a n ą w p r o c e s i e p o z n a w a n i a i n t e r e s u j ą -c y -c h n a s z j a w i s k . O d k i l k u j u ż d z i e s i ę c i o l e c i , o d c z a s u u k s z t a ł t o w a n i a s i ę n u r t u e m p i r y c y s t y c z n e g o , d ą ż ą c e g o d o u j ę ć k w a n t y w a t y w n y c h , s o c j o l o g o w i e p r o w a d z ą c y b a d a n i a n a j c z ę ś c i e j s i ę g a j ą po s t a n d a r y z o w a n e t e c h n i k i o t r z y m y w a n i a m a t e r i a ł ó w , t a k i e j a k w y w i a d k w e s t i o n a r i u s z o w y c z y a n -k i e t a . P r z y c z y n p o p u l a r n o ś c i i s z e r o -k i e g o z a s t o s o w a n i a t e c h n i -k o- p a r t y c h na k w e s t i o n a r i u s z u m o ż n a u p a t r y w a ć z a r ó w n o w u z n a w a n i u przez w i ę k s z o ś ć b a d a c z y e m p i r y c y s t y c z n e j o r i e n t a c j i m e t o d o l o g i c z n e j , ja k i w c e c h a c h c h a r a k t e r y s t y c z n y c h t y c h t e c h n i k . D l a Z. G o s t k o w s k i e g o s p e c y f i k a s u r v e y u - a w i ę c b a d a ń , w któ-r y c h d a n e z b i e któ-r a s i ę za p o m o c ą k w e s t i o n a któ-r i u s z a , w o d któ-r ó ż n i e n i u od o p a r t y c h na o b s e r w a c j i t r a d y c y j n y c h b a d a ń t e r e n o w y c h - p r z e j a w i a się w n a s t ę p u j ą c y c h e l e m e n t a c h : 1) k o n t a k t b a d a w c z y p o m i ę d z y b a d a c z e m a r e s p o n d e n t e m o d b y w a s i ę za p o ś r e d n i c t w e m o b c e g o b a d a n e m u a n k i e t e r a , p r z y c z y m j e s t to k o n -t a k -t k r ó -t k o -t r w a ł y i n a j c z ę ś c i e j j e d n o r a z o w y ; 2) w e r b a l n e w y w o ł a n e z a c h o w a n i a r e s p o n d e n t a t r a k t u j e s i ę j a k o w s k a ź n i k i f a k t ó w i z a c h o w a ń n i e w e r b a l n y c h o r a z p o s t a w i o p i n i i w y -s t ę p u j ą c y c h w r e a l n y c h , ż y c i o w y c h -s y t u a c j a c h ; 3) b o d ź c e w e r b a l n e w p o s t a c i p y t a ń są w y s o c e z e s t a n d a r y z o w a n o , a b y z a p e w n i ć p o r ó w n y w a l n o ś ć u z y s k i w a n y c h o d p o w i e d z i o r a z i c h i l o ś -c i o w e o p r a -c o w a n i e ; 4) b a d a n y c h t r a k t u j e s i ę j a k s t a t y s t y c z n e , i z o l o w a n e j e d n o s t k i t w o r z ą c e p r ó b ę s z e r s z B j z b i o r o w o ś c i 1 . P r z e g l ą d i n n y c h d e f i n i c j i i o m ó w i e ń , d o t y c z ą c y c h p r z e d e w s z y s t -k i m s u r v e y ô w w y -k o r z y s t u j ą c y c h w y w i a d y -k w e s t i o n a r i u s z o w e , p o z w a l a na w y r ó ż n i e n i e j e s z c z e i c h d o d a t k o w y c h c e c h 2 . Z. G o s t k o w s k i , 0 p o p r a w ę j a k o ś c i b a d a ń s u r v e y o -w y c h , " S t u d i a S o c j o l o g i c z n e " 19 7 6 , z. 3 (62) . 2 Po r . na t e n t e m a t : S. N o w a k , M e t o d o l o g i a b a d a ń s o c j o -l o g i c z n y c h PW N, W a r s z a w a 1 9 7 0 , s. 22 1 i n . ; J. L u t y ń s k i , A n a l i z y w e r y f i k a c y j n e . I c h r o d z a j e i m o ż l i w o ś c i w b a d a n i a c h z z a s t o s o w a n i e m w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , [w:] A n a l i z y i p r ó b y t e c h -n i k b a d a w c z y c h w s o c j o l o g i i , t. V, red. Z. G o s t k o w s k i i J. L u t y ń s k i , D s s . , W r o c ł a w 19 7 5 , s. 325; t e n ż e A- n a l i z a p r o c e s u o t r z y m y w a n i a i n f o r m a c j i w b a d a n i a c h z z a s t o s o w a n i e m w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , [w:] i b i d e m , t. IV. ( W r S c ł a w 1972), s. 2 1 - 2 4 ; t e n ż e , P o j ę c i e w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o , [w:] Wy-w i a d k Wy-w e s t i o n a r i u s z o Wy-w y , red. K. L u t y ń s k a , A. P. W e

(3)

j-B a d a n i a te p o z w a l a j ą z b i e r a ć i n f o r m a c j e d o t y c z ą c e w i e l u s p r a w w s t o s u n k o w o k r ó t k i m c z a s i e , w z g l ę d n i e t a n i o , w o d n i e s i e n i u d o d u -ż y c h z b i o r o w o ś c i . B a d a c z w y k o r z y s t u j ą c y s u r v e y e c h c e r o z w i ą z y w a ć p r o b l e m y d o t y c z ą c e t y c h z b i o r o w o ś c i . P r o b l e m y s t a w i a n e p o d a d r e s e m d a n e j z b i o r o w o ś c i ( c z y te ż c z ę ś c i e j p o d a d r e s e m p o p u l a c j i , k t ó r e j ta z b i o r o w o ś ć s t a n o w i r e p r e z e n t a t y w n ą p r ó b ę ) d o t y c z ą r o z k ł a d ó w w a r t o ś c i z m i e n n y c h b ą d ź r e l a c j i i z w i ą z k ó w m i ę d z y t y m i z m i e n n y m i u s t a -l a n y c h m e t o d a m i s t a t y s t y c z n y m i . T w i e r d z e n i a m ó w i ą c e o r o z k ł a d a c h w a r t o ś c i z m i e n n y c h i o k r e ś l a j ą c e z w i ą z k i m i ę d z y n i m i o p a r t e są na o d p o w i e d z i a c h n a s t a w i a n e r e s p o n d e n t o m p y t a n i a w w y w i a d z i e . Odpowied z i te s t a n o w i ą e m p i r y c z n ą p o Odpowied s t a w ę Odpowied o Odpowiedalszych w n i o s k o w a ń i formu ło -w a n i a t -w i e r d z e ń o -w y ż s z y m s t o p n i u o g ó l n o ś c i . Pr a-w dzi -wo ść t-wierdzeń o- g ó l n y c h z a l e ż y w i ę c od w a r t o ś c i z d a ń s t a n o w i ą c y c h p o d s t a w ę o w y c h u o g ó l n i e ń . W y w i a d k w e s t i o n a r i u s z o w y to t e c h n i k a o p a r t a na w z a j e m n y m k o m u -n i k o w a -n i u d w ó c h o s ó b . P r o c e s k o m u -n i k o w a -n i a w s a m y m w y w i a d z i e przyj-m u j e p o s t a ć i n t e r a k c j i , c z y l i w z a j e przyj-m n e g o o d d z i a ł y w a n i a . K o m u n i k o w a n i e m a c h a r a k t e r u s t n y , s t ą d o k r e ś l a n i e n i e k i e d y w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o m i a n e m r o z m o w y , o c z y w i s t e r o z m o w y s p e c j a l n e g o r o d z a -ju. R o z m o w a ta z a i n i c j o w a n a i z a a r a n ż o w a n a j e s t p r z e z b a d a c z a , za p o ś r e d n i c t w e m a n k i e t e r a , j a k o p i e r w o t n e ź r ó d ł o i n f o r m a c j i o b a d a -n y c h z j a w i s k a c h . A -n k i e t e r w w i ę k s z o ś c i p r z y p a d k ó w p o p r o s t u ż ą d a j a k p i s z e M o s e r - i n f o r m a c j i o d r e s p o n d e n t a i o r e s p o n d e n c i e . A s k o r o p o s z u k u j e i n f o r m a c j i s ł u ż ą c y c h r o z w i ą z y w a n i u p r o b l e m ó w p o s t a -w i o n y c h p r z e z b a d a c z a , u s i ł u j e o g n i s k o -w a ć -w z a j e m n e k o m u n i k o -w a n i e na p e w n y m z a k r e s i e t r e ś c i o w y m i d ą ż y d o k o n s e k w e n t n e g o e l i m i n o w a n i a m a t e r i a ł u z b ę d n e g o z t e g o p u n k t u w i d z e n i a . D z i ę k i n a o c z n e m u k o n t a k t o wi a n k i e t e r a z r e s p o n d e n t e m m o ż l i w e j e s t r ó w n i e ż d o k o n y w a n i e o b s e r w a c j i (i s a m o o b s e r w a c j i ) n a s t a w i o n y c h n a s i e b i e z a c h o w a ń u c z e s t n i -k ó w t e g o p r o c e s u . D z i ę -k i n a o c z n e m u -k o n t a -k t o w i o d d z i a ł y w a n i e w w y -w i a d z i e k -w e s t i o n a r i u s z o -w y m n i e ogranricza s i ę t y l k o d o -w y -w o ł y -w a n i a l a n d , O ss . , W r o c ł a w 1 9 8 3 , s. 4 1 - 4 9 ; D. P. W a r w i c k , Ch. C ‘ . . i , ? i " 9 e r ' T h e S a m p l e S u r v e y : T h e o r y a n d P r a c t i c e , N e w H ° rîî i ® ^ - B 4 ; C. A. M o s e r , G. К а 1 t о n, S u r v e y M e t h o d s in S o c i a l I n v e s t i g a t i o n , L o n d o n 1 9 7 1 , s. 2 7 0 - 2 7 2 - R. L. V c a n n e 1. T h e D y n a m i c s o f I n t e r v i e w i n g , N e w Y o r k 1 9 6 3 , s . 16. M o s e r , K a l t o n , S u r v e y M e t h o d s . . . , s. 270.

(4)

Ą w y p o w i e d z i r e s p o n d e n t a i o d b i e r a n i a t y c h p r z e k a z ó w . 3 e s t o n o w z b o -g a c o n e p r z e z c e c h y o s o b o w o ś c i o b u u c z e s t n i k ó w p r o c e s u i n t e r r o -g a c j i , j a k r ó w n i e ż p r z e z c e c h y o t o c z e n i a i s y t u a c j i , w k t ó r e j s i ę o d b y w a . Tę q u a s i - r o z m o w ę m o ż n a t e ż p o t r a k t o w a ć j a k o s y t u a c j ę z i n s t y t u -c j o n a l i z o w a n ą , w k t ó r e j o b i e s t r o n y w y s t ę p u j ą j a k o n o s i -c i e l e r ó ż -n y c h ról s p o ł e c z -n y c h i to ró l w y s o c e w y s p e c j a l i z o w a -n y c h J , jakkolwiek r o l e te n i e są s y m e t r y c z n e c z y p a r t n e r s k i e . D e f i n i o w a n i a t y c h ró l d o k o n u j e b o w i e m b a d a c z l u b i n s t y t u c j a p r o w a d z ą c a b a d a n i e . O s o b ą o z n a c z n i e w i ę k s z y c h m o ż l i w o ś c i a c h co d o s p o s o b u p o s t ę p o w a n i a jest an-k i e t e r 6 . P r z e w i d y w a n e s p o s o b y z a c h o w a n i a s i ę r e s p o n d e n t a m o g ą o k a -z a ć s i ę n i e d o -z r e a l i -z o w a n i a w p r a k t y c e . Z a s a d n i c z ą f o r m ą z a c h o w a -n i a o s o b y w y s t ę p u j ą c e j w r o l i r e s p o -n d e -n t a j e s t u d z i e l a -n i e o d p o w i e -d z i n a p y t a n i a , p r z y c z y m z a k ł a -d a si ę, że są o n e p r a w -d z i w e i d a j ą m o ż l i w o ś ć z a k w a l i f i k o w a n i a b a d a n e j j e d n o s t k i d o w ł a ś c i w e j k a t e g o r i i b a d a n y c h z j a w i s k 7 . U p r a w o m o c n i e n i e t e g o z a ł o ż e n i a w y m a g a j e d n a k s p e ł n i e n i a p r z y n a j m n i e j t r z e c h n i e z b ę d n y c h w a r u n k ó w . P i e r w s z y m z n i c h j e s t d o s t ę p n o ś ć ( a c c e s i b i l i t y ) i n f o r m a c j i ż ą -d a n e j o -d r e s p o n -d e n t a - j e ż e l i b a -d a n y n i e p o s i a -d a i n f o r m a c j i , k t ó -r e j ż ą d a ( o c z e k u j e ) o d n i e g o za p o ś -r e d n i c t w e m p y t a n i a b a d a c z , n i e m o ż e o d p o w i e d z i e ć w s p o s ó b z a k ł a d a n y p r z e z b a d a c z a . O r u g i m j e s t p e r c e p c j a ( c o g n i t i o n ) c z y t e ż z r o z u m i e n i e p r z e z r e s p o n d e n t a , c z e g o s i ę od n i e g o żą d a , j a k i e s i ę m u s t a w i a o c z e k i w a n i a . W a r u n e k t e n z a k ł a d a r ó w n i e ż r o z u m i e n i e p r z e z r e s p o n d e n t a p y -t a n i a j a k o ż ą d a n i a o k r e ś l o n e g o r o d z a j u w y p o w i e d z i . T r z e c i m w a r u n k i e m j e s t p o s i a d a n i e p r z e z r e s p o n d e n t a m ot y w ac j i do u d z i e l e n i a o d p o w i e d z i p r a w d z i w y c h , w z g l ę d n i e s z c z e r y c h . 4 L u t y ń s k i , P o j ę c i e w y w i a d u . . . , s. 42. 5 R. L. K a h n , Ch. F. C a n n e 1, I n t e r v i e w i n g , [w.] The H a n d b o o k of S o c i a l P s y c h o l o g y , e d s G. L i n d z e y, E. A r o n - s o n , vo l. II. s. 16, c yt . za: E. N e y m a n - M a s с a г о v. [w:J 0 s p o ł e c z e ń s t w i e i t e o r i i s p o ł e c z n e j , red. E. M o k r z у c- k i , M. O f i e r s k a , J. S z a c k i , PWN. W a r s z a w a 1905, s. B 1 - B 2 . 6 Po r. na t e n t e m a t w y s o c e k o n t r o w e r s y j n y a r t y k u ł E. N e y m a n- - M a s c a r o v , S o c j o l o g i m a s k i , [w:] 0 s p o ł e c z e ń s t w i e i * t e o -r i i . . . , s. 7 8 - 1 0 5 . 3. L u t y ń s k i . P y t a n i e j a k o n a r z ę d z i e w s u r v e y o w y c h ba-d a n i a c h s o c j o l o g i c z n y c h , " S t u ba-d i a S o c j o l o g i c z n e " 19 7 9 , z. Л ( 7 3 ) s. 1 1 5 - 1 1 6 . g K a h n , C a n n e 1, I n t e r v i e w i n g , za: M o s e r , К a 1- t о n, S u r v e y M e t h o d s . . . , s. 2 7 1 - 2 7 2 . N a t e n s a m t e m a t : J. G i

(5)

e-W y w i a d k w e s t i o n a r i u s z o w y to t e c h n i k a s t o s o w a n a ( j a k k a ż d a ) w o k r e ś l o n y m k o n t e k ś c i e s p o ł e c z n y m i k u l t u r o w y m . S t ą d r ó ż n e mo ż l i wo śc i i o g r a n i c z e n i a je j s t o s o w a n i a w z a l e ż n o ś c i o d s t o p n i a w y k s z t a ł c e n i a s i ę w s p o ł e c z e ń s t w i e ról r e s p o n d e n t a i a n k i e t e r a , j a k o z g o d n y c h z n o r m a m i s p o ł e c z n y m i , o r a z u z n a n i a p r z e z r e s p o n d e n t ó w s y t u a c j i w y -w i a d u j a k o " s z t u c z n e j “ b ą d ź " n a t u r a l n e j “ . Z a l e ż y to o d t r a d y c j i , l i c z b y p r o w a d z o n y c h b a d a ń a t a k ż e o d z n a c z e n i a , j a k i e ' p r z y p i s u j e s i ę b a d a n i o m s p o ł e c z n y m w d a n e j z b i o r o w o ś c i c z y k r a j u . B r a k s p o ł e c z n i e u z n a n y c h w z o r c ó w z a c h o w a ń a n k i e t e r a i r e s p o n d e n t a m o ż e w z n a c z -n e j m i e r z e u t r u d -n i a ć p r o c e s w z a j e m -n e g o k o m u -n i k o w a -n i a s i ę w w y w i a -d z i e 9 . 2. G ł ó w n e n u r t y k r y t y k i b a d a ń k w e s t i o n a r i u s z o w y c h R o z w ó j badart s u r v e y o w y c h i c o r a z p o w s z e c h n i e j s z e s t o s o w a n i e ■ s t a n d a r y z o w a n y c h t e c h n i k o t r z y m y w a n i a m a t e r i a ł ó w , z w i ą z a n e z p r z y -j ę c i e m n a t u r a l i s t y c z n e g o c z y n e o p o z y t y w i s t y c z n e g o p a r a d y g m a t u w u - p r a w i a n i u s o c j o l o g i i , z r o d z i ł y b e z m a ł a r ó w n o l e g l e w i e l e głosów kry-t y c z n y c h p o d a d r e s e m kry-t y c h f i l o z o f i c z n y c h , a kry-t a k ż e m e kry-t o d o l o g i c z n y c h z a ł o ż e ń i p r a k t y k i b a d a w c z e j . R e f l e k s j a k r y t y c z n a w o b e c s u r v e y u ma w i e l e r ó ż n o r o d n y c h ź r ó d e ł i n s p i r a c j i . Z a w i e r a r ó w n i e ż z r ó ż n i c o w a n e w ą t k i i p r o w a d z i d o r ó ż n y c h w n i o s k ó w . W y d a j e m i s i ę j e d n a k n o ż l i w e w y r ó ż n i e n i e d w ó c h g ł ó w n y c h j e j n u r t ó w c z y k i e r u n k ó w , a m i a n o w i c i e n u r t u " f i l o z o f i c z n o - m e t o d o l o g i c z n e g o " i n u r t u " m e t o d o l o g i c z n o - w a r - s z t a t o w e g o " . d y m i n , P r o b l e m y , z a ł o ż e n i a , r o z s t r z y g n i ę c i a , cz . II, W i a r o g o d - n o ś ć i n f o r m a t o r a , PW N , P o z n a ń 1 9 6 4 , s. 1 0 5 - 1 2 3 . Po r . n a t e n t e m a t a r t y k u ł y o m a w i a j ą c e n i s k i p o z i o m a k u l t u r a - c J i s y t u a c j i w y w i a d u : Z. G o s t k o w s k i , S p e c j a l n e k a t e g o -r i e r e s p o n d e n t ó w i i c h p o s t a w y w o b e c w y w i a d ó w i a n k i e t w P o l s c e P r z e g l ą d S o c j o l o g i c z n y " . 1 9 7 8 , t. X X X . s. 1 3 2 - 1 4 1 ; t e n ż e , Ô z a ł o ż e n i a c h i p o t r z e b i e e m p i r y c z n y c h badart n a d t e c h n i k a m i i p r o c e -d u r a m i b a -d a w c z y m i w s o c j o l o g i i , [w:j A n a l i z y i p r ó b y . . . , t. I, (Wroc-ł a w 1 9 6 6 ) , s. 2 6 - 3 6 ; 3 . P a s i a k , M e t o d o l o g i c z n e p r o b l e m y w y -w i a d ó -w s o c j o l o g i c z n y c h , [-w:j A n a l i z y i p r ó b y . . . , t. IV, s. 1 3 6 - - 1 4 0 o r a z c h a r a k t e r y s t y k ę p o s t a w w o b e c b a d a ń s o c j o l o g i c z n y c h w a r -t y k u l e - I. P r z y b y ł o w s k а, К. К i s t e 1 s k i, n a -s t a w i e n i a p o l -s k i c h r e -s p o n d e n t ó w w o b e c m a -s o w y c h b a d a ń s o c j o i o q i c z - n y c h , " A c t a U n i w e r s i t a t i s L o d z i e n s i s " 1 9 8 5 , F o l i a s o c i o l o a i c a 12 s. 1 5 7 - 1 7 1 . w 1

(6)

N u r t n a z w a n y t u t a j " f i l n z o f i c z n o - i n e t o d o l o g i c z n y m " , rńwniei wew-n ę t r z wew-n i e wew-n i e j e d wew-n o r o d wew-n y , k o wew-n c e wew-n t r u j « si ę wew-na k w e s t i o wew-n o w a wew-n i u a d e k w a t -n o ś c i z a ł o ż e ń ( p o s t u l a t ó w ) -n a t u r a l i z m u i -n e o p o z y t y w i z m u w z a s t o s o w a n i u do p o z n a w a n i a i b a d a n i a ś w i a t a z j a w i s k s p o ł e c z n y c h . T a k i e z a -ł o ż e n i a n e o p o z y t y w i z m u , jak: (1) e m p i r y z m m e t o d o l o g i c z n y - a w i ę c r o z p a t r y w a n i e w s z e l k i e g o p o z n a n i a j a k o i n t e r p r e t a c j i d o ś w i a d c z e n i a z m y s ł o w e g o ; (2) p o s t a w a p r o g r a m o w o a n t y m e t a f i z y c z n a , o d r z u c a j ą c a w s z e l k i e s p e k u l a c j e f i l o z o f i c z n e , cz y o g ó l n e t e o r i e p r ó b u j ą c e d o -c i e r a ć do " i s t o t y " z j a w i s k ; (3) w r e s z -c i e u z n a n i e n a u k p r z y r o d n i -c z y -c h j a k o n a j d o s k o n a l s z e g o w z o r u d l a w s z y s t k i c h n a u k , z j e g o a b s t r a h o w a -n i e m od o c e -n i k o -n c e -n t r o w a -n i e m s i ę w y ł ą c z -n i e -na o p i s i e , z r o d z i ł y z d a n i e m p r z e d s t a w i c i e l i t e g o n u r t u r o z p o w s z e c h n i e n i e s i ę na g r u n -c i e s o -c j o l o g i i -c i a s n e g o , w ą s k i e g o , -czy - jak to ok re śl i ł C. W. M i l l s - a b s t r a k c y j n e g o e m p i r y z m u * 0 . R o z p o w s z e c h n i e n i e s i ę a b s t r a k c y j -n e g o e m p i r y z m u i o r t o d o k s y j -n i e i -n t e r p r e t o w a -n e j w i a r y n e o p o z y t y w i - s t y c z n e j k a ż e p o s z u k i w a ć w y n i k ó w p e w n y c h i j e d n o z n a c z n y c h , n n i e j s z ą r o l ę p r z y p i s u j ą c w a ż k o ś c i p o d e j m o w a n y c h n r o b l o m ó w i p o z n a w c z e j n o ś n o ś c i w n i o s k ó w o g ó l n y c h * * . U l e g a n i e f e t y s z o w i a n k i e t , k w e s t i o n a r i u s zy, w s k a ź n i k ó w s t a t y s t y c z n y c h o d p o w i a d a j ą c y c h t e c h n i k o m p r z y r o d o z n a w s t w a , c a ł y s t a t y s t y c z n y r y t u a ł p o w o d u j e d o p a s o w y w a n i e p r o -1 ? b l e m a t y k i b a d a ń d o p r z y j ę t y c h m e t o d b a d a w c z y c h . W e f e k c i e z d o b y -c z e p o z n a w -c z o w ą s k i e g o e m p i r y z m u o -c e n i a n e są j a k o n i e z b y t i s t o t n e . P . S o r o k i n ta k je p o d s u m o w u j e : " P o s z u k i w a n i e f a k t ó w o g r o m n i e s i ę w s o c j o l o g i i r o z p o w s z e c h n i ł o , p r z y n o s z ą c c a ł e g ó r y d a n y c h e m p i r y c z -n y c h , a l e t y l k o b a r d z o s k r o m -n y f r a g m e -n t t y c h b a d a ń d o p r o w a d z i ł do i s t o t n y c h k o n k l u z j i , c z y też do w y k r y c i a p r a w i d ł o w o ś c i o w y ż s z y m s t o p n i u u o g ó l n i e n i a . W i ę k s z o ś ć b a d a ń t e g o t y p u d o s t a r c z y ł a t y l k o l o k a l n e g o , c z a s o w o i p r z e s t r z e n n i e o g r a n i c z o n e g o m a t e r i a ł u i n f o r m a -c y j n e g o , p o z b a w i o n e g o j a k i e j k o l w i e k o g ó l n i e j s z e j w a r t o ś -c i p o z n a w -c z e j ” 1 3 . 10 Po r. J. M u c h a , C. W. M i l l s , WP, W a r s z a w a 1985, s . 73 i n . ** Por. St. O s s o w s k i , 0 o s o b l i w o ś c i a c h n a u k s p o ł e c z -n y c h , [ w :] D z i e ł a , t. IV, W a r s z a w a 1 96 7 , s. 243. 12

Por. P. S z t o m p k a , T e o r i a i wyjaśn ien ie *. 2 m e t o d o -l o g i c z n y c h p r o b -l e m ó w s o c j o -l o g i i , PWN, W a r s z a w a 1973 , s. 13.

p - A. S o r o k i n , S o c i o l o g i c a l T h e o r y of T o d a y , H e w Y o r k 19 66 , s. 6 45 , cyt . za: S z t o m p k a , T e o r i a . . . , s. 13.

(7)

J a ł o w o ś ć c z y b ł a h o ś ć w n i o s k ó w o g ó l n y c h w y n i k a m i ę d z y i n n y m i z t r u d n o ś c i w d o b i e r a n i u m i a r o d a j n y c h w s k a ź n i k ó w d l a p o s t a w p s y c h i c z -n y c h i z ł o ż o -n y c h u k ł a d ó w s t o s u -n k ó w s p o ł e c z -n y c h , s t ą d p o j ę c i o m o teo-r e t y c z n e j d o n i o s ł o ś c i b teo-r a k z w y k l e ś c i s ł e g o z n a c z e n i a e m p i teo-r y c z n e g o 1 4 , a j e s t to k o n s e k w e n c j ą p r z y j ę t e g o p r z e z e m p i r y s t ó w p o d e j ś c i a d o pro-c e s u b a d a w pro-c z e g o , k t ó r y - z d a n i e m L a z a r s f e l d a - m a p o l e g a ć na c z t e -r e c h s p o s o b a c h p o s t ę p o w a n i a 1 '*. Po p i e r w s z e : p r z e s u n i ę c i u z a i n t e r e s o w a ń z h i s t o r i i i n s t y t u c j i i i dei na k o n k r e t n e z a c h o w a n i a s p o ł e c z n a l u d z i - j e d n o s t e k . P o d r u g i e : p r z e s u n i ę c i u z a i n t e r e s o w a ń b a d a w c z y c h od p o s z c z e g ó l -n y c h e l e m e -n t ó w ż y c i a s p o ł e c z -n e g o do b a d a -n i a p o w i ą z a ń m i ę d z y -n i m i , a z d a n i e m k r y t y k ó w , d e f a c t o d o a n a l i z k o r e l a c j i s t a t y s t y c z n y c h . P o t r z e c i e : u w z g l ę d n i e n i u w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u z j a w i s k i p r o b l e m ó w p o w t a r z a j ą c y c h s i ę z a m i a s t z j a w i s k w y j ą t k o w y c h . Po c z w a r t e : n a k o n c e n t r o w a n i u s i ę n a b a d a n i u z j a w i s k w s p ó ł c z e -s n y c h , a n i e h i -s t o r y c z n y c h . ^ r z y j ę c i e t e g o m o d e l u - z d a n i e m k r y t y k ó w - p r o w a d z i d o r e d u k c j i p s y c h o l o g i c z n o j i z a n i k u p r o b l e m a t y k i s t r u k t u r a l n e j n a k o r z y ś ć n i e -w i e l k i c h ś r o d o -w i s k . T e n s a m z a r z u t s t a -w i a n y j e s t j u ż w o s t a t n i c h l a t a c h i p o d a d r e s e m p o l s k i e j s o c j o l o g i i e m p i r y c z n e j . W s k a z u j e s i ę j a k p i s z e A. S u ł e k - iż d o m i n u j e w n i e j " a n a l i z a na p o z i o m i e i n -d y w i -d u ó w . W y j ą t k o w o j e d n o s t k ą a n a l i z y s t a j e s i ę r o d z i n a , zb i or ow o ść t e r y t o r i a l n a , o r g a n i z a c j a . S p o ł e c z e ń s t w o t r a k t u j e s i ę m i l c z ą c o j a -k o a g r e g a t i n d y w i d u ó w . T a -k a p e r s p e -k t y w a z t r u d n o ś c i ą w y s t a r c z a w ba-d a n i a c h o p i n i i p u b l i c z n e j , a l e na p e w n o n i e w y s t a r c z a a n i w b a d a -n i a c h s t r u k t u r y s p o ł e c z -n e j , a -n i w b a d a -n i a c h p o l i t y k i 1 6 ". D w a d z i e ś -c i a lat w -c z e ś n i e j p o d o b n e u w a g i k r y t y -c z n e p o d a d r e s e m b a d a ń s u r v e y - o w y c h k i e r o w a ł T. S z c z u r k i e w i c z , w s k a z u j ą c r ó w n i e ż , iż " w y s e l e k -c j o n o w a n i d o b a d a ń r e s p o n d e n -c i , ś w i a d o m i s w e j r o l i r e p r e z e n t a n t ó w s p o ł e c z e ń s t w a , p r z e l o t n i e t y l k o t w o r z y s z t u c z n ą z b i o r o w o ś ć , k t ó r ą w y w o ł u j e b a d a c z . Z b i o r o w o ś ć ta j e s t w n i c z y m n i e p o d o b n a d o z b i o -14 O s s o w s k i , 0 o s o b l i w o ś c i a c h . . . , s. 245. 15 S t w i e r d z a to M u c h a , П . W. M i l l s , s. 79 A. S u ł e k , K i l k a u w a g m e t o d o l o g i c z n y c h o p o l s k i e j s o - c j o l o g i i e m p i r y c z n e j , [w:J Z m e t o d o l o g i i i m e t o d y k i s o c j o l o g i c z -n y c h b a d a ń t e r e -n o w y c h , z. 8, I F i S PA N , W a r s z a w a 19 8 5 . s. 14 rs ? c ? j г t * c z ’ N i e k t ó r e u w a g i k r y t y c z n e o a n k i e t a c h [w:J S t u d i a S o c j o l o g i c z n e , P W N , W a r s z a w a 1 9 7 0 , s. 4 1 - 5 3 .

(8)

r o w o ś c i i s y t u a c j i , w k t ó r y c h b a d a n i ż y j ą r e a l n i e . B a d a c z n a t o m i a s t o c z e k u j e o d p o w i e d z i b ę d ą c y c h w s k a ź n i k a m i p o s t a w s y t u a c j i r e a l n y c h . S a m też d o b ó r p r ó b k i d o b a d a ń d r o g ą c z y s t o M e c h a n i c z n e g o l o s o w a n i a b u d z i w ą t p l i w o ś c i . Ma on z a p e w n i ć m a k s y m a l n i e o b i e k t y w n y d o b ó r jod* n o s t e k do b a d a n i a , a l e ju ż s a m o z n a l e z i e n i e s i ę w p r ó b i e p o w o d u j e , iż r e s p o n d e n t r ó ż n i s i ę od n i e r e s p o n d e n t a . P s y c h o l o g i c z n y c h a r a k -te r e m p i r y z m u , a co za t y m i d z i e - fa kt, iż w s z e l k i e inf ormac je zbie-r a n e są t y l k o p o p zbie-r z e z p o z n a w a n i e i n d y w i d u a l n y c h zbie-r e a k c j i j e d n o s t e k , p o w o d u j e , iż c a ł a r z e c z y w i s t o ś ć s p o ł e c z n a s p r o w a d z o n a z o s t a j e do t y c h z j a w i s k , k t ó r e są u ś w i a d a m i a n o p r z e z j e d n o s t k i . R u b i s i ę w i ę c z p o l a w i d z e n i a c a ł y o b s z a r z j a w i s k , z a r ó w n o o b i e k t y w n y c h i s u b i e k -t y w n y c h , a l e n i e u ś w i a d a m i a n y c h . K r y t y k a w ą s k i e g o , a b s t r a k c y j n e g o e m p i r y z m u , to r ó w n i e ż z a k w e -s t i o n o w a n i e j e d n e g o z j e g o g ł ó w n y c h z a ł o ż e ń - o d o -s k o n a ł o ś c i m o d e l u n a u k p r z y r o d n i c z y c h i j e g o a d e k w a t n o ś c i d l a w s z y s t k i c h d y s c y p l i n n a u k o w y c h . Ś w i a t z j a w i s k s p o ł e c z n y c h , p r z e d m i o t b a d a ń s o c j o l o g a z d a n i e m p r z e c i w n i k ó w e m p i r y z m u - to z h i ó r z a g a d n i e ń n i e m a j ą c y c h a- n a l o g i i w s f e r z e n a u k p r z y r o d n i c z y c h . St. O s s o w s k i s p r o w a d z a s p e -1 Я c y f i k ę n a u k s p o ł e c z n y c h do p i ę c i u z a s a d n i c z y c h e l e m e n t ó w .

1. W p ł y w r e z u l t a t ó w b a d a ń na rzeczywistość, do której w n i o s k i z ba-d a ń m a j ą s i ę o ba-d n o s i ć . M o ż e o n p o w o ba-d o w a ć z m i a n ę s p o ł e c z n e j r z e c z y w i s t o ś c i p o d w p ł y w e m b a d a n i a , a w k o n s e k w e n c j i o b n i ż a ć l u b p o d w y ż -s z a ć p r a w d o p o d o b i e ń -s t w o p r z e w i d y w a ń , a t y m -s a m y m w y d a t n i e o g r a n i -c z a m o ż l i w o ś -c i p r o g n o s t y -c z n e b a d a ń s p o ł e -c z n y -c h . U n i e m o ż l i w i a r ó w n i e ż b e z p o ś r e d n i ą p o r ó w n y w a l n o ś ć w y n i k ó w b a dań, g d y ż b a d a n i a p o w t a -r z a n e d o k o n u j ą s i ę ju ż w z m i e n i o n e j s y t u a c j i . 2. B e z p o ś r e d n i w p ł y w s a m y c h c z y n n o ś c i b a d a w c z y c h na b a d a n ą r z e -c z y w i s t o ś ć - m n o ż e n i e b a d a ń k w e s t i o n a r i u s z o w y -c h z m i e n i a " o s o b o w o ś ć " b a d a n e j p o p u l a c j i . K a ż d e b a d a n i e a n k i e t o w e j e s t s p o ł e c z n y m e k s p e -r y m e n t e m , a l e w n i o s k i z o t -r z y m a n y c h o d p o w i e d z i n i e są t r a k t o w a n e j a k o w y n i k e k s p e r y m e n t u , w k t ó r y m b a d a n y r e a g u j e na p e w i e n b o d z i e c , a l e j a k o p r o c e s n i e z a l e ż n e g o z b i e r a n i a m a t e r i a ł ó w n a d a j ą c y c h się do b e z p o ś r e d n i e g o o p r a c o w a n i a s t a t y s t y c z n e g o . 3. K o n f l i k t p o m i ę d z y p o s t u l a t e m s y s t e m a t y c z n o ś c i b a d a ń i p o s t u -l a t e m u b i e g a n i a s i ę o w n i o s k i o g ó -l n e , n i e o g r a n i c z o n e w y z n a c z n i k a m i h i s t o r y c z n y m i . M o ż l i w o ś ć w e r y f i k o w a n i a o g ó l n i e j s z y c h hipo_tez na pod-O s s o w s k i , 0 o s o b l i w o ś c i a c h . . . , s. 2 5 3 - 2 7 6 .

(9)

s t a w i e m a t e r i a ł ó w u z y s k i w a n y c h za p o m o c ą t e c h n i k s t a n d a r y z o w a n y c h j e s t o g r a n i c z o n a . B a d a n i a s y s t e m a t y c z n e , z m i e r z a j ą c e d o u z y s k a n i a d a n y c h p o d l e g a j ą c y c h ś c i s ł e j i n t e r s u b i e k t y w n e j k o n t r o l i , m o ż n a p r o -w a d z i ć -w y ł ą c z n i e -w o d n i e s i e n i u d o z j a -w i s k -w s p ó ł c z e s n y c h i t y l k o w ś r o d o w i s k a c h , g d z i e n i e n a p o t y k a j ą o n e p r z e s z k ó d p o l i t y c z n y c h i kult u r o w y c h . Z k o l e i b u d o w a n i e u o g ó l n i e ń o n a j w y ż s z y m s kult o p n i u o g ó l n o ś ci n i e j e s t m o ż l i w e b e z w y k o r z y s t y w a n i a m a t e r i a ł ó w o n i e s p r a w d z o -n e j r e p r e z e -n t a t y w -n o ś c i i s y s t e m a t y c z -n o ś c i . 4. K o n f l i k t p o m i ę d z y o g r a n i c z e n i e m s i ę do m e t o d s t a n d a r y z o w a -n y c h a m i a r o d a j -n o ś c i ą w s k a ź -n i k ó w i s u b t e l -n o ś c i ą p r o b l e m a t y k i . W y k o r z y s t y w a n i e m e t o d s t a n d a r y z o w a n y c h w y m a g a s t o s o w a n i a s i ę d o s z e r e g u d y r e k t y w s z c z e g ó ł o w y c h j a k n o r m a l i z a c j a d a n y c h a w i ę c u n i -k a n i e p y t a ń o t w a r t y c h n a r z e c z z a m -k n i ę t y c h , a l e z u b o ż a j ą c y c h p r o b l e m a t y k ę i n i e p o z w a l a j ą c y c h na w y k r y c i e z j a w i s k n i e p r z e w i d y w a -n y c h p r z e z b a d a c z a , c z y j a k d e p e r s o -n a l i z a c j a p r o c e s u b a d a w c z e g o , co w e f e k c i e m o ż e p r o w a d z i ć d o p o s ł u g i w a n i a s i ę a n k i e t a m i , a w i ę c z a -k ł ó c a ć r e p r e z e n t a t y w n o ś ć . 5. U d z i a ł d o ś w i a d c z e n i a w e w n ę t r z n e g o w p r a k t y c e b a d a w c z e j . R a d y k a l n y e m p i r y z m d o p u s z c z a p o s ł u g i w a n i e s i ę d o ś w i a d c z e n i e m w e w n ę t -r z n y m t y l k o d l a c e l ó w h e u -r y s t y c z n y c h - a w i ę c , k o n s e k w e n t n i e m o ż e f o r m u ł o w a ć t w i e r d z e n i a d o t y c z ą c e o d p o w i e d z i n a p y t a n i a w s y t u a c j i w y w i a d u c z y a n k i e t y ( g d y z a c z y n a s i ę i n t e r p r e t o w a ć o d p o w i e d z i , p r ó b u j ą c n a d a w a ć im s e n s i o d w o ł y w a ć s i ę d o r z e c z y w i s t o ś c i s p o z a b a d a n i a ) ; ta m r ó w n i e ż w p r o w a d z a s i ę m e t o d ę w c z u w a n i a d o p r o c e s u b a d a w -c z e g o , -co r o d z i s p r z e -c z n o ś ć z p r z y j ę t y m i z a ł o ż e n i a m i . K r y t y c z n y w o b e c b a d a ń s u r v e y o w y c h n u r t " f i l o z o f i c z n o - m e t o d o l o - g i c z n y w y w o d z i s i ę z t r a d y c j i s o c j o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j . D o r o b e k t e j t r a d y c j i d l a r o z w o j u s o c j o l o g i i t r u d n o p r z e c e n i ć , c h o ć jest wew-n ę t r z wew-n i e b a r d z o z r ó ż wew-n i c o w a wew-n y , i to z a r ó w n o h i s t o r y c z n i e , j a k i w s p ó ł c z e ś n i e . Z a ł o ż e n i a s o c j o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j b y ł y c z ę s t o k r o ć w b a r d z o r ó ż n y s p o s ó b r e k o n s t r u o w a n e . S o c j o l o g i a h u m a n i s t y c z n a o z n a -c z a ć m o ż e z a r ó w n o p e w i e n t y p w i e d z y s o -c j o l o g i -c z n e j , j a k i p e w i e n t y p p o g l ą d ó w d o t y c z ą c y c h p r z e d m i o t u i m e t o d b a d a w c z y c h 1 9 . M o ż n a jed-19 D w i e k o n c e p c j e s o c j o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j r o z r ó ż n i a E M o k -r z y c k i . P i e -r w s z a - j e g o z d a n i e m - w y w o d z i s i ę z -r e f l e k s i i m i l l s o w - s k i e j i w y r ó ż n i o n a j e s t ze w z g l ę d u na j e j f u n k c j ę s p o ł e c z n ą

DrCSâ

o z n a c z a p e w n ą k a t e g o r i ę p o g l ą d ó w m e t a s o c j o l o g i c z n y c h . P o r Ê H o -w a r 1 9 7 1 ° s ! ’ 8 - 3 9 S O C j ° l 0 0 1 1 h u m a n i s t y c z n e j , P W N , W a r s z a

(10)

-n a k ż e w s k a z a ń na t w i e r d z e n i a z g o d n i e u z n a w a n e na g r u n c i e jej za łożeń'*''1 ; 1. P r o c e s s p o ł e c z n y t w o r z o n y jest p r z e z j e d n o s t k i o n e k o n s t y -t u u j ą i s t o t ę s p o ł e c z e ń s t w a . D z i a ł a n i a j e d n o s t e k p r z e b i e g a j ą c e w k o n k r e t n y c h s p o ł e c z n y c h s y t u a c j a c h są p o d s t a w o w y m o b i e k t e m b a d a ń s o c j o l o g a . Z a ł o ż e n i u t e m u t o w a r z y s z y na o g ó ł t e n d e n c j a do u z n a w a n i a i n d y w i d u a l i z m u o n t o l o g i c z n e g o , c z y l i t e z y o r e a l n y m i s t n i e n i u j e d y -n i e d z i a ł a j ą c y c h j e d -n o s t e k . 2. P o d s t a w o w ą c e c h ą d z i a ł a ń l u d z k i c h j e s t i ch ś w i a d o m y c h a r a k -ter. l u d z k i e z a c h o w a n i a n i e d a j ą s i ę s p r o w a d z i ć d o w y u c z o n y c h r e a -k c j i na b o d ź c e z e w n ę t r z n e . Z a c h o w a n i a te c e c h u j e k r e a t y w n o ś ć . L u d z i e d z i a ł a j ą d o k o n u j ą c i n t e r p r e t a c j i t y c h d z i a ł a ń , d ą ż ą c d o r e a l i -z a c j i c e l o w y c h -z a m i e r -z e ń . 3. C h o ć r e a l n i e i s t n i e j ą j e d y n i e d z i a ł a j ą c e j e d n o s t k i , to są one j e d n o s t k a m i i n t e g r a l n y m i t w o r z ą c y m i c a ł o ś c i , s t r u k t u r y i z a s a d y ich o r g a n i z a c j i , i w t e n s p o s ó b w y t w a r z a j ą s i ę z a l e ż n o ś c i i p r a w i d ł o -w o ś c i na p o z i o m i e p o n a d j e d n o s t k o -w y m . P r z y j m u j e s i ę tu z a t e m h o l i z m m e t o d o l o g i c z n y , a w i ę c t e z ę o k o n i e c z n o ś c i o d w o ł y w a n i a s i ę d o p r a -w i d ł o -w o ś c i f u n k c j o n o -w a n i a z b i o r o -w o ś c i , p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o cz y w z o r ó w k u l t u r y . W r a m a c h t y c h s t r u k t u r j e d n o s t k i l u d z k i e n a b y w a j ą d o ś w i a d c z e n i a , z m i e n i a j ą się. 4. D z i a ł a j ą c e w c o d z i e n n y m ż y c i u s p o ł e c z n y m j e d n o s t k i d o k o n u j ą z a b i e g u r o z u m i e n i a p a r t n e r ó w . Z a b i e g te n - n a j o g ó l n i e j r z e c z u j m u -j ą c - p o l e g a na i d e n t y f i k a c -j i d z i a ł a ń p a r t n e r ó w , u c z e s t n i k ó w ż y c i a s p o ł e c z n e g o p o p r z e z p r z y p i s a n i e m u s e n s u k u l t u r o w e g o , p o p r z e z r e -k o n s t r u o w a n i e m o t y w ó w t e g o d z i a ł a n i a , i n t e n c j i c z y s t a n ó w ś w i a d o m o ś c i . To p o t o c z n e r o z u m i e n i e s t a j e s i ą m o d e l e m u z a s a d n i a j ą c y m m o ż -l i w o ś ć p r z e p r o w a d z e n i a z a b i e g ó w r o z u m i e n i a n a u k o w e g o . R o z u m i e n i e n a u k o w e ( a b s t r a h u j ą c o d k o n t r o w e r s j i w o k ó ł t e g o p o j ę c i a w y s t ę p u j ą c y c h w r a m a c h s o c j o l o g i i h u m a n i s t y c z n e j ) j e s t p o d s t a w o w ą m e t o d ą b a -d a n i a p o r z ą -d k u s p o ł e c z n e g o . K r y t y c y z m w o b e c s u r v e y u r e p r e z e n t o w a n y p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i n u r t u " f i l o z o f i c z n o - m e t o d o l o g i c z n e g o " , z w o l e n n i k ó w o r i e n t a c j i h u -m a n i s t y c z n e j n i e p o s t u l u j e n a o g ó ł r e z y g n a c j i z t e g o p o d e j ś c i a b a -20 Por . i b i d e m o r a z M. Z i ó ł k o w s k i , Znaczenie, i n t e r a k c j a , r o z u m i e n i e , PW N , W a r s z a w a 1 98 1, s. 9 - 24 : P. K u c z y ń s k i , M e t o d a a n k i e t o w a w b a d a n i u z a c h o w a ń , " S t u d i a S o c j o l o g i c z n e " 197 7, z. 1 (6 4) , s. 1 1 7 - 1 3 8 .

(11)

d a w c z e g o . W s k a z u j e j e d n a k j e g o o g r a n i c z o n ą s t o s o w a l n o ś ć i n i e b e z p i e c z e ń s t w a w y n i k a j ą c e z j e g o a b s o l u t y z a c j i . N i e j e s t to program d ą -ż ą c y d o e l i m i n a c j i z t e r e n u h u m a n i s t y k i m e t o d p r z y r o d n i c z y c h , zakła-da j e d n a k n i e z b ę d n o ś ć ic h u z u p e ł n i e n i a m e t o d a m i s p e c y f i c z n i e h u m a -n i s t y c z -n y m i . K r y t y c y z m w o b e c s u r v e y u w r a m a c h -n u r t u " f i l o z o f i c z n o - - m e t o d o l o g i c z n e g o 1 p r z e j a w i a s i ę w r o z w a ż a n i a c h i a n a l i z a c h t e o r e -t y c z n y c h i -ta c e c h a z a s a d n i c z o r ó ż n i go o d n u r -t u n a z w a n e g o p r z e z e m n i e " m e t o d o l o g i c z n o - w a r s z t a t o w y m " . 1 r z e d s t a w i c i e l e t e g o o s t a t n i e g o b o w i e m , n i e z a l e ż n i e od w ł a s n y c h p r z e k o n a ń f i l o z o f i c z n o - m e t o d o l o g i c z n y c h , w y d a j ą s i ę z g o d n i e p r z y j m o w a ć t w i e r d z e n i e o c h a r a k t e r z e p r a g m a t y c z n y m , iż b a d a n i a e m p i r y c z -ne w s o c j o l o g i i w p r z e w a ż a j ą c e j m i e r z e są p r o w a d z o n e z z a s t o s o w a n i e m s t a n d a r y z o w a n y c h t e c h n i k z b i e r a n i a d a n y c h - p r z e d e w s z y s t k i m z a ś t e c h n i k w y w i a d u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o i a n k i e t y . Ta s y t u a c j a r o d z i ko -n i e c z -n o ś ć p o g ł ę b i a -n i a w i e d z y -na i c h t e m a t i d o s k o -n a l e -n i a w a r s z t a t u b a d a w c z e g o , z w i ą z a n e g o z ty mi w ł o ś n i e t e c h n i k a m i . T e n n u r t z a i n t e -r e s o w a ń m e t o d o l o g i c z n y c h E. M o k r z y c k i n a z y w a m e t o d o l o g i ą w e w n ę t r z -ną (w p r z e c i w s t a w i e n i u d o z e w n ę t r z n e j , w y w o d z ą c e j s i ę z s y s t e m ó w i n n y c h n a u k ) . Je j ź r ó d ł o s t a n o w i p r a k t y k a b a d a w c z a i j e s t o n a u- p r a w i a n a j a k o r o d z a j a u t o r e f l e k s j i p r a k t y k ó w . J a k k o l w i e k c e n t r a l n e m i e j s c e w m e t o d o l o g i i w e w n ę t r z n e j z a j m u j ą p r o b l e m y w a r s z t a t o w e , to j e d n a k c z ę s t o t o w a r z y s z y im r e f l e k s j a n a d t e o r e t y c z n y m i i e p i s t e m o - l o g i c z n y m i p o d s t a w a m i b a d a ń . K r y t y c z n a r e f l e k s j a d o t y c z ą c a s t o s o w a n i a s u r v e y u w s o c j o l o g i i , u p r a w i a n a w r a m a c h w y r ó ż n i o n e g o tu n u r t u " m e t o d o l o g i c z n o - w a r s z t a t o - w e g o " , s t a n o w i w ł a ś n i e t a k i e p o ł ą c z e n i e r o z w a ż a ń w a r s z t a t o w y c h i t e o r e t y c z n y c h . T o w a r z y s z y o n a b a d a n i o m s u r v e y o w y m p r z e z c a ł y c z a s ich r o z w o j u , u s i ł u j ą c z r ó ż n y c h p u n k t ó w w i d z e n i a i w r o z m a i t y c h a s -p e k t a c h d o s t a r c z a ć a r g u m e n t ó w za i -p r z e c i w s t o s o w a n i u te j metody bad a w c z e j . W r a m a c h t e g o n u r t u r o z w a ż a n e są z a g a bad n i e n i a t a k r ó ż n o r o bad -n e i p o d e j m o w a -n e p r z e z ta k w i e l u a u t o r ó w , iż w y r ó ż -n i e -n i e i c h w y m a -g a ł o b y o d r ę b n e j o b s z e r n e j p r a c y . M o ż n a w t y m m i e j s c u p o k u s i ć się c o n a j w y ż e j o w s k a z a n i e z a s a d n i c z y c h z e s t a w ó w p r o b l e m o w y c h . B y ł y b y to: 1. A n a l i z y p o ś w i ę c o n e p r z e d e w s z y s t k i m w y w i a d o w i k w e s t i o n a r i u - s z o w e m u , z e s t a w i a j ą c e g o z a n k i e t ą , w y w i a d e m s w o b o d n y m , o b s e r w a -21 W a r s z a w a I 9 6 0 , s.

(12)

t'j? cz y m e t o i v d o k u m e n t a l n ą , s t a w i a j ą c e s o b i e za ceł w yk azani e o g r a -n i c z e ń t e j t e c h -n i k i w z a l e ż -n o ś c i od r o d z a j u p r o b l e m a t y k i c z y t y p u b a d a n e j z b i o r o w o ś c i . 2 . A n a l i z y d o t y c z ą c e p o s z c z e g ó l n y c h o g n i w i u c z e s t n i k ó w p r o c e -su k o m u n i k o w a n i a w w y w i a d z i e s t a n d a r y z o w a n y m - od z a g a d n i e ń z w i ą -z a n y c h -z d o b o r e m j e d n o s t e k do b a d a n i a , p o p r -z e -z p r o b l e m y k o n s t r u k c j i n a r z ę d z i a w p o s t a c i k w e s t i o n a r i u s z a , p r o b l e m y z w i ą z a n e ze s z k o l e -n i e m , c e c h a m i i s p o s o b e m p r a c y a -n k i e t e r ó w , c e c h a m i rende-ntów, spo-s o b a m i k l a spo-s y f i k o w a n i a i o p r a c o w y w a n i a d a n y c h p i e r w o t n y c h . 3. Ariąlizy p o ś w i ę c o n e z a g a d n i e n i o m w a r t o ś c i i w i a r y g o d n o ś c i d a -n y c h u z y s k i w a -n y c h w b a d a -n i a c h s u r v e y o w y c h . 3. Z a g a d n i e n i e w arj o ś c i _ d a n y £ h w b a d a n i a c h k w e s t i o n a r i u s z o w y g h W z w i ą z k u z d o m i n u j ą c ą r o l ą b a d a ń t y p u k w e s t i o n a r i u s z o w e g o we w s p ó ł c z e s n e j s o c j o l o g i i , s z c z e g ó l n e g o z n a c z e n i a n a b i e r a z a g a d n i e n i e w a r t o ś c i d a n y c h u z y s k i w a n y c h na tej d r o d z e . D a n e p i e r w o t n e u z y -s k i w a n e za p o m o c ą w y w i a d ó w k w e -s t i o n a r i u -s z o w y c h c z y a n k i e t b a r d z o c z ę s t o s t a n o w i ć m a j ą p o d s t a w ę do f o r m u ł o w a n i a t w i e r d z e ń o r ó ż n y n s t o p n i u o g ó l n o ś c i . Na ile są to d a n e p e w n e ? O d p o w i e d ź na to p y t a n i e parfa r z a d k o i n i e j e s t to o d p o w i e d ź d e f i n i t y w n a . A s k o r o p o s ł u g u j e my s i ę l i c z b a m i , d a n y m i i l o ś c i o w y m i , p o m i a r e m (są to i m m a n e n t n e c e -c h y s u r v e y u ) , s t a r a j ą -c s i ę t y m s a m y m u p o d o b n i ć s o -c j o l o g i ę d o b a r d z i e j z a a w a n s o w a n y c h n a u k p r z y r o d n i c z y c h , k o n i e c z n y m s t a j e s i ę s z a c o w a n i e , o c e n a w a r t o ś c i t e g o p o m i a r u . Ta o c e n a m o ż e d o t y c z y ć s a m e -go w y n i k u , j a k i w a r t o ś c i m e t o d p o m i a r u w d a n y c h w a r u n k a c h 2 2 . P r ó by t y c h o s z a c o w a ń d o k o n y w a n e są za p o m o c ą r ó ż n o r o d n y c h p o j ę ć i t e r -m i n ó w . M ó w i s i ę o w i a r y g o d n o ś c i d a n y c h , ic h r z e t e l n o ś c i i trafności. R z e t e l n o ś ć i t r a f n o ś ć s t a n o w i ą k r y t e r i a n a d a j ą c e s e n s p o j ę c i u "wia-r y g o d n o ś ć " . N a w i ą z u j ą o n e o c z y w i ś c i e do d o ś w i a d c z e ń p s y c h o l o g ó w 22 P o r - L u t y ń s k i , A n a l i z y w e r y f i k a c y j n e . . . , s. 3 2 1 -23 O c e n ę w a r t o ś c i d a n y c h s o c j o l o g i c z n y c h w y k o r z y s t u j ą c ą m e t o d o -l o g i c z n e d o ś w i a d c z e n i a t e o r i i t e s t ó w p r z e d s t a w i a np. G. I. S a g a- n i e n k o w p r a c y : S o c y o ł o g i c z e s k a j a i n f o r m a c y j a . S t a t i s t i c z e - s k a j a o c i e n k a n a d i e ż n o s t i i s c h o d n y c h d a n n y c h s o c y o ł o g i c z e s k o o o is- s l i e d o w a n i j a , L e n i n g r a d 197 9.

(13)

z w i ą z a n y c h z o s z a c o w a n i e m w a r t o ś c i t e s t ó w p s y c h o l o g i c z n y c h . P r z e -n i e s i e -n i e t y c h k r y t e r i ó w do m e t o d o l o g i i badart -n a d t e c h -n i k a m i s t a n -d a r y z o w a n y m i j e s t e f e k t e m p r z y j ę c i a z a ł o ż e n i a , iż t e o r i a t e s t ó w jest m e t o d o l o g i c z n i e n a j b l i ż s z y m z a s t o s o w a n i e m t e o r i i p o m i a r u w n a u k a c h s p o ł e c z n y c h . J e s t to z a ł o ż e n i e k o n t r o w e r s y j n e . M i m o ze w n ęt r z n eg o po- d o b ie rt stw a m e t o d badart t e s t o w y c h i k w e s t i o n a r i u s z o w y c h , i c h o d m i e n -n o ś ć j e s t z -n a c z -n a . C h o ć o b a -n a r z ę d z i a - z a r ó w -n o t e s t , j a k i kwestio-n a r i u s z s o c j o l o g i c z kwestio-n y - s k ł a d a j ą s i ę z s z e r e g u pytart, to j e d n a k s t a t u s p o j e d y n c z y c h pytart w k a ż d y m z n i c h j e s t in n y . W t e ś c i e p o s z -c z e g ó l n e p y t a n i a - i t e m y - n i e p e ł n i ą s a m o d z i e l n e j , m e r y t o r y -c z n e j ro-li. D o p i e r o o d p o w i e d z i n a w s z y s t k i e i t e m y p o z w a l a j ą na u zy sk ani e jedn e j i jedn f o r m a c j i o k r e ś l a j ą c e j w a r t o ś ć b a d a jedn e j z m i e jedn jedn e j p s y c h o l o g i c z -n e j d l a d a -n e g o r e s p o -n d e -n t a . W w y w i a d a c h i a -n k i e t a c h s o c j o l o g i c z -n y c h n a o g ó ł k a ż d e p y t a n i e m a z n a c z e n i e a u t o n o m i c z n e , z k a ż d y m z n i c h z w i ą z a n a j e s t j e d n a p o s z u k i w a n a i n f o r m a c j a p o s i a d a j ą c a z n a c z e n i e m e r y t o r y c z n e - c e l e m j e s t u z y s k i w a n i e r ó ż n o r o d n y c h i n f o r m a c j i za p o m o c ą j e d n e g o n a r z ę d z i a . U t r u d n i a to, c z y w r ę c z u n i e m o ż l i w i a , s t o -s o w a n i e w o c e n i e w a r t o ś c i d a n y c h -s o c j o l o g i c z n y c h p o j ę ć t a k i c h , ja k t r a f n o ś ć c z y r z e t e l n o ś ć , p r z y j m u j ą c i c h o p e r a c j o n a l i z a c j ę u w z g l ę d -n i a -n ą w p s y c h o l o g i i 2 4 . In n e p o j ę c i e , z r e s z t ą n a j p o w s z e c h n i e j u ż y w a n e w a n a l i z a c h p o ś -w i ę c o n y c h -w a r t o ś c i d a n y c h k -w e s t i o n a r i u s z o -w y c h , to p o j ę c i e b ł ę d u ( e r r o r - r e s p o n s e e r r o r , m e a s u r e m e n t e r r o r ) . O c e n a w a r t o ś c i p o m i a -r ó w w b a d a n i a c h k w e s t i o n a -r i u s z o w y c h d o k o n y w a n a j e s t w k a t e g o r i a c h b ł ę d u z a r ó w n o w t e d y , g d y ic h ź r ó d ł e m j e s t d o b ó r p r ó b k i ( s a m p l i n g er-r o er-r s ) , ja k i w ó w c z a s , g d y i c h ź r ó d ł e m j e s t t e c h n i k a o t r z y m y w a n i a d a n y c h , c z y n a w e t s z e r z e j - p r o c e d u r a s t o s o w a n a w b a d a n i a c h . C z ę s t o z a m i e n n i e z t e r m i n e m b ł ą d u ż y w a s i ę t e r m i n u o b c i ą ż e n i e o d p o w i e d z i ( r e s p o n s e b i a s ) . W s e n s i e ś c i s ł y m ta w y m i e n n o ś ć t e r m i n ó w n i e j e s t u p r a w n i o n a , g d y ż b ł ą d m o ż e (i p r z e w a ż n i e j e s t ) , a l e n i e m u s i b y ć ź r ó d ł e m obciążenia d a n y c h . J e d n a k ż e w p r z y p a d k u t y c h o b y d w u t e r m i n ó w k o n i e c z n e j e s t o d w o ł a n i e s i ę do w a r t o ś c i p r a w d z i w e j . W k a ż d y m b a d a -S z e r z e j na t e n t e m a t p i s z ą : J . L u t y r t s k i K o n c e n c ł P p y t a n i a k w e s t i o n a r i u s z o w e g o i i c h z a s t o s o w a n i e w b a d a n i a c h . K o n s e -k w e n c j e i m o ż l i w o ś c i , " P r z e g l ą d S o c j o l o g i c z n y " 1 9 7 8 t . X X X s 17- -19; t e n ż e , P y t a n i e j a k o n a r z ę d z i e . . . , s . 9 7 - 9 8 . К ’ s ’ t a- * г У и« ^ a ’ • ^i a r y 9 ° d n o ś ć d a n y c h w s o c j o l o g i c z n y m b a d a n i u a n k i e -towym, " P r z e g l ą d S o c j o l o g i c z n y " , t . XXXVIII (w S u k ! ) ?

(14)

n i u j e d n o s t k i s k ł a d a j ą c e s i ę na p o p u l a c j ę g e n e r a l n ą o d z n a c z a j ą si ę o k r e ś l o n y m i c e c h a m i i są o n e z r ó ż n i c o w a n e p o d w z g l ę d e m w a r t o ś c i tych r o z p a t r y w a n y c h c e c h . W a r t o ś ć r o z p a t r y w a n a to: (1) w p r z y p a d k u c e c h y m i e r z a l n e j - l i c z b a j e d n o s t e k m i a r y , w e d ł u g k t ó r e j w y r a ż a m y w i e l -k o ś ć c e c h y ; (2) w p r z y p a d -k u c e c h y n i e m i e r z a l n e j - to l i c z b a np. 1, j e ś l i d a n a j e d n o s t k a p o s i a d a r o z w a ż a n y w a r i a n t c c c h y , natomiast licz-b a 0, j e ś l i d a n a j e d n o s t k a n i e p o s i a d a r o z w a ż a n e g o w a r i a n t u c e c h y n i e m i e r z a l n e j . Za w a r t o ś ć p r a w d z i w ą u z n a j e s i ę d a n ą l i c z b ę w t e d y , g d y w a r t o ś ć c e c h y z o s t a ł a o k r e ś l o n a z g o d n i e z p r z y j ę t ą d e f i n i c j ą . W r o z u m o w a n i u t y m p r z y j m u j e s i ę z a ł o ż e n i e , iż - j a k p i s z e R. Z a s ę p a - " z b i e r a j ą c d a n e d o t y c z ą c e w a r t o ś c i p e w n e j c e c h y , o p i e r a n y s i ę na o- < r e ś l o n y m k r y t e r i u m , co p o d t y m w z g l ę d e m r o z u m i e m y w konkretnym przy-p a d k u 2 ^ ’. J e ż e l i t e r a z X k o z n a c z a w a r t o ś ć p r a w d z i w ą c c c h y X p r z y u s t a l a n i u s u m y w a r t o ś c i tej c e c h y , d l a k t e j j e d n o s t k i p o p u l a c j i g e n e r a l -ne j (k = 1, 2 . . . , N) - w ó w c z a s s z a c o w a n a s u m a X w a r t o ś c i ba d an ej ce-c h y w y n o s i : N S X = I Z X. k=l K J e ż e l i w m i e j s c e p r a w d z i w e j w a r t o ś c i X k o t r z y m u j e m y Y k i X R , to b ł ę d e m j e s t r ó ż n i c a m i ę d z y o b u t y m i w a r t o ś c i a m i . B ł ą d i n d y w i d u a l n y ( d^ ) o d p o w i e d z i d l a к - t e j j e d n o s t k i p o p u l a c j i g e n e r a l n e j w y n o s i : d k = Y k “ X k d l a k « 1, 2 , . . . , N ( o t r z y m a n a w a r t o ś ć c e c h y Y k j e s t d o k ł a d n a , j e ś l i Y R = X k , c z y l i dk = 0) . J e ś l i w e f e k c i e w y n i k u b a d a n i a u z y s k u j e m y Y z a m i a s t X, to: Y = X + D c z y l i N N N Z V. » J Z xk ♦ H D k k = l K k= l K k = l K 25 R. Z a s ę p a , S z a c o w a n i e n i e d o k ł a d n o ś c i w y n i k ó w badart s t a t y s t y c z n y c h , " B i b l i o t e k a W i a d o m o ś c i S t a t y s t y c z n y c h ” 19 6 9 , n r 7, Z a s t o s o w a n i e m e t o d m a t e m a t y c z n y c h w s t a t y s t y c e , s. 26.

(15)

( w y n i k j e s t d o k ł a d n y , j e ś l i D = 0; j e ś l i n a t o m i a s t D / 0, b ł ą d = * O ) 26 Ta k z d e f i n i o w a n y b ł ą d o d n o s i s i ą z a r ó w n o d o b ł ę d u i n d y w i d u a l n e -g o d l a d a n e j j e d n o s t k i , j a k i do b ł ę d u -g l o b a l n e -g o d l a w s z y s t k i c h j e d n o s t e k w b a d a n i u ze w z g l ę d u na d a n ą c e c h ę . K o n s e k w e n c j ą tak p o j ę t e j d e f i n i c j i b ł ę d u są r ó ż n e k l a s y f i k a c j e j e g o ź r ó d e ł i r o d z a j ó w . R. Z a s ę p a w y r ó ż n i a t r z y g r u p y b ł ę d ó w : 1} b ł ę d y o d p o w i e d z i , c z y l i b ł ę d y o b s e r w a c j i ; 2) b ł ę d y p o k r y c i a , c z y l i b ł ę d y w k o m p l e t n o ś c i z b i e r a n i a d a n y c h - s p o w o d o w a n e o m i n i ę c i e m n i e k t ó r y c h J e d n o s t e k b a d a n i a b ą d ź te ż d w u - c z y k i l k a k r o t n y m u w z g l ę d n i e n i e m p e w n y c h j e d n o s t e k ; 3) b ł ę d y s p o w o d o w a n e b r a k i e m p e w n y c h d a n y c h - c z y l i b ł ę d y w y w o ł a n e n i e m o ż n o ś c i ą u z y s k a n i a i n f o r m a c j i o d p e w n y c h j e d n o s t e k b a d a -n i a , i to z a r ó w -n o i -n f o r m a c j i o w a r t o ś c i w s z y s t k i c h c e c h w b a d a n i u (np. o d m o w a u d z i e l e n i a c a ł e g o w y w i a d u ) , j a k i i n f o r m a c j i o w a r t o ś c i p e w n y c h c e c h (np. b r a k o d p o w i e d z i d o t y c z ą c y c h n i e k t ó r y c h pytart o w y w i a d z i e k w e s t i o n a r i u s z o w y m ) 2 7 . T e n ż e a u t o r w s k a z u j e r ó w n i e ż ź r ó d ł a b ł ę d ó w o d d z i e l a j ą c : 1) ź r ó d ł a b ł ę d ó w l o s o w y c h - s p o w o d o w a n y c h k o r z y s t a n i e m z d a n y c h p r ó b y l o s o w e j , a n i e z d a n y c h z p o p u l a c j i g e n e r a l n e j ; 2) ź r ó d ł a b ł ę d ó w n i e l o s o w y c h , t a k i e jak: n i e d o k ł a d n o ś c i w m a t e r i a ł a c h s ł u ż ą c y c h d o u j ę c i a p o p u l a c j i g e n e -r a l n e j , - t r u d n o ś c i p r a k t y c z n e w s t o s o w a n i u p r z y j ę t e j d e f i n i c j i j e d n o s t k i b a d a n i a , - p o m i n i ę c i e p e w n y c h j e d n o s t e k b a d a n i a w s k u t e k p r z e o c z e n i a b ą d ź t r u d n o ś c i u z y s k i w a n i a i n f o r m a c j i o d n o s z ą c y c h s i ę d o t y c h jednostek, d w u k r o t n e ( r z a d z i e j w i e l o k r o t n e ) u j ę c i e n i e k t ó r y c h j e d n o s t e k b a -d a n i a , - n i e w ł a ś c i w a i n t e r p r e t a c j a p y t a n i a w k w e s t i o n a r i u s z u - j e g o n i e j a j m e s f o r m u ł o w a n i e , b r a k w y j a ś n i e ń i n s t r u k c j i , - b ł ę d n e o d p o w i e d z i n a s k u t e k n i e z n a j o m o ś c i p e w n y c h f a k t ó w , - n i e d o k ł a d n o ś c i p o m i a r ó w l u b z l i c z e ń , - ś w i a d o m e u d z i e l a n i e f a ł s z y w y c h i n f o r m a c j i w s k u t e k o b a w y , 26 I b i d e m , s. 26. 27 I b i d e m , s. 25.

(16)

- p o m y ł k i p ггу w p i s y w a n i u i n f o r m a c j i d o k w e s t i o n a r i u s z a b ą d ź ich p r z e o c z e n i e , - b ł ę d y o p r a c o w a n i a , - n i e p r a w i d ł o w y o p e r a t l o s o w a n i a , 9 Я - s t o s o w a n i e o b c i ą ż o n y c h e s t y m a t o r ó w . H a r d z i e j s z c z e g ó ł o w a i b a r d z i e j " s o c j o l o g i c z n a ’1 j e s t t y p o l o g i a ź r ó d e ł b ł ę d ó w p r z e d s t a w i o n a p r z e z W. E. D e m i n g a 2 9 . Ź r ó d ł a b ł ę d ó w (c z y też z a m i e n n i e t u t a j u ż y w a n e - obciążeń - b i a s ) - j e g o z d a n i e m - s t a n o w i ą : 1) Z m i e n n o ś ć w o d p o w i e d z i a c h r e s p o n d e n t a :

- ten s a m r e s p o n d e n t m o ż e w r ó ż n y m c z a s i e d a w a ć r ó ż n ą o c e n ę tej sa-m e j s y t u a c j i , ta s a m a s y t u a c j a m o ż e b y ć r ó ż n i e o c e n i a n a p r z e z te s a m e o s o b y ; 2) R ó ż n i c a p o m i ę d z y s p o s o b a m i p o z y s k i w a n i a i n f o r m a c j i ( r ó ż n o f o r m y p y t a ń ) ; 3) O b c i ą ż e n i a w y n i k a j ą c e z d z i a ł a ń a n k i e t e r ó w ; 4) O b c i ą ż e n i a o s ó b , i n s t y t u c j i p a t r o n u j ą c y c h b a d a n i o m ; 5) N i e d o s k o n a ł o ś ć w p r o j e k t o w a n i u k w e s t i o n a r i u s z a , np.; - n i e d o s k o n a ł o ś ć d e f i n i c j i , ic h w i e l o z n a c z n o ś ć , n i o w p r o w a d z e n i e p y t a ń , k t ó r e m o g ł y b y b y ć p r z y d a t n e do i n t e r p r e t a -cji o d p o w i e d z i na i n n e p y t a n i a , - w p r o w a d z a n i e p y t a ń s u g e r u j ą c y c h , - o g r a n i c z a n i e o d p o w i e d z i d o p e w n y c h w z o r ó w , n i e a d e k w a t n y c h dl a r e s p o n d e n t a ; 6) Z m i a n y w a r u n k ó w , j a k i e d o k o n a ł y s i ę p o m i ę d z y m o m e n t e m p r o -j e k t o w a n i a b a d a ń a m o m e n t e m p o z y s k i w a n i a i n f o r m a c -j i ; 7) O b c i ą ż e n i a w y n i k a j ą c e z f a k t u n i e u z y s k a n i a i n f o r m a c j i od jed-n o s t e k z jed-n a j d u j ą c y c h s i ę w b a d a jed-n e j z b i o r o w o ś c i ; 8. O b c i ą ż e n i a w y n i k a j ą c e ze s p ó ź n i o n e j i n f o r m a c j i ; 9. O b c i ą ż e n i a w y n i k a j ą c e z n i e o d p o w i e d n i e g o w y b c r u d a t y b a d a ń ; 10. O b c i ą ż e n i a w y n i k a j ą c e z n i e r e p r e z e n t a t y w n e g o d o b o r u p r ó b y ; 11. B ł ę d y l o s o w a n i a p r ó b y ; 12. B ł ę d y p r z e t w a r z a n i a i n f o r m a c j i ( k o d o w a n i e , o b l i c z a n i e i t p . ) ; 28 R. Z a s ę p a, M e t o d a r e p r e z e n t a c y j n a . P W E , Wa rs z a w a 1 9 7 2, r o z d z . IX, B ł ę d y n i e l o s o w e , s. 2 7 1 - 2 7 2 . 29 W- E. 0 e m i n g, O n E r r o r s in S u r v e y s , " A m e r i c a n S o c i o -l o g i c a -l R e v i e w " 19 44 , vol. IX, no. 4, s. 3 5 9 - 3 6 9 .

Cytaty

Powiązane dokumenty

W ten spo­ sób szerokość pojedynczej listewki można oszacować według wzoru „1 cm/liczba listewek”, autorzy postanowili jednak ograniczyć się do podawania liczb

Jeśli więc wychowanie pojąć jako całość procesu mającego wspomóc trans- cendowanie człowieka, całościowy rozwój jego możliwości i mocy, to na ten proces

Uzyskane średnie wartości barwy mięsa królików w układzie CIE L*a*b* pozwalają scharakte- ryzować je jako surowiec o stosunkowo jasnej barwie, z małym udziałem składowej

• występowanie luki badawczej w obszarze procesów: tworzenia, dostarczania oraz przechwytywania wartości w modelach biznesu polskich przedsię- biorstw, jak również

The changes over time indicate that potential increases in longevity decrease with elimination of diseases of the circulatory system, whereas lifetime health care costs saw a

Thereof the weight of the shell, the onboard electronics with 12 proces- sors, the radio unit, the battery and eight LEDs, four infrared LEDs for communication with the cameras and

The work presented in this paper addresses scale-up by conducting air-blown gasification experiments in a pilot-scale circulating fluidized bed gasifier in order to assess the

Expert knowledge on wiring harnesses and the formboard design process was provided by a team or ‘Task Force’ consisting of senior Fokker Elmo engineers from the