Czesław S. Bartnik
"Elementy metodologii prahistorii w
historiozofii P. Teilharda de
Chardin", Danuta
Minta-Tworzowska, Poznań 1986 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 57/3, 182-183
1987
182 R E C E N Z JE
s ta te c z n ie o p ra c o w a n y w li te r a tu r z e te ilh a r d o w s k ie j. A u to r z n a te ilh a r d y z m g łę b o k o i źró d ło w o . R o z u m o w a n ia p ro w a d z i s u b te ln e , ję z y k e se jo w y je s t le k k i i ja s n y , a s ty l d o sk o n a ły . W re z u lta c ie ja w i się p rz e d n a m i re f le k s ja , że ś w ia t lu d z k i n ie z m ie rz a do ja k ie jś to ta ln e j ś m ie rc i, p o s ia d a ją c w sw y m w n ę tr z u z w y c ię sk ą w o lę ży cia , k tó r a p r z e b ija g ra n ic ę ś m ie rc i b io lo g ic z n e j.
k s. C ze sła w S. B a r tn ik , L u b lin
D a n u ta M IN T A -T W O R Z O W S K A , E le m e n ty m e to d o lo g ii p r a h is to r ii w h i
s to r io z o fii P. T e ilh a r d a de C h a rd in , P o z n a ń 1986, W y d a w n ic tw o N a u k o w e
U A M , s. 220, S u m .
P r a c a m o g ła b y iść po lin ii (nb. n ie w y k o rz y s ta n y c h tu t a j) m o ic h p u b li k a c ji n a te m a t h is to rio z o fii T e ilh a r d a i je g o m e to d o lo g ii u n iw e r s a ln o - h is to - ry c z n e j: P r o b le m h is to r ii u n iw e r s a ln e j w te ilh a r d y z m ie , L u b lin 1972; T e ilh a r -
d o w s k a w iz ja d z ie jó w , L u b lin 1975 i P récis d e la m é th o d o lo g ie te ilh a r d ie n n e d ’h is to ir e u n iv e r s e lle , C a h ie r P . T e ilh a r d de C h a r d in (1974) n ° 8 s. 136— 156.
P o n a d to p r a c a m o g ła jeszcze u w z g lę d n ić n a s tę p u ją c e , w a ż n e d la te m a tu p u b lik a c je : L. B o u n o u v e , R e c h e r c h e s e t c o n c e p tio n s p a lé o n to lo g iq u e s de de T e ilh a r d de C h a rd in , I tin é r a ir e s (1965) n ° 96 s. 10 n n .; L. B a r r a i , E lé m e n ts d u b â ti s c ie n tifiq u e te ilh a r d ie n , M o n aco 1964; F. F a c c h i n i , S u r l’a p p o r t d e P ie rr e T e ilh a r d de C h a r d in à la p a lé o a n th ro p o lo g ie e t à l’é tu d e de l ’é v o lu tio n h u m a in , R e v u e d es Q u e stio n s S c ie n tif iq u e s 29 (1968) s. 170 n n .
N ie m n ie j f a k ty c z n ie je s t to ro z w in ię c ie te m a tu p r a h is to r ii c z ło w ie k a w e d łu g te ilh a r d y z m u , n ie z n a n e g o u n a s n ie m a l c a łk o w ic ie , n a w e t doc. B. H a ła c z - k o w i, o ra z d o p ra c o w a n ie z rę b u m e to d o lo g ii te ilh a r d o w s k ie j w a s p e k c ie n a u k ścisły ch . C e le m p r a c y je s t „ p ró b a p r z e d s ta w ie n ia k o n c e p c ji p r a h i s to r i i P . T e ilh a r d a de C h a r d in s u g e r o w a n y c h p rz e z jeg o u n iw e r s a ln ą h is to rio - z o fię ” (s. 3). P r a d z ie je o b e jm u ją o k re s od u fo r m o w a n ia się c z ło w ie k a ja k o g a tu n k u do p o c z ą tk u c y w iliz a c ji (w yższego s to p n ia ). Z g ó ry z g a d z a m się, że te ilh a r d y z m je s t w p e łn i, i to o ry g in a ln ą , h is to rio z o fią , a le o b a w ia m się, że p r a c a n ie w y ja ś n iła b liż e j sam e g o p o ję c ia h is to ry c z n o ś c i, zw ła sz c z a teg o , czy m r ó ż n i się h is to ry c z n o ś ć od b io lo g iczn o ści i e w o lu c y jn o ś c i św ia ta .
P r a c a w y c h o d z i od o m ó w ie n ia p ra c i ż y c ia n a u k o w e g o T e ilh a rd a , z w ła szcza od fo r m o w a n ia się jeg o p o g lą d ó w n a u k o w y c h (s. 3— 31). S ed n o te m a tu je d n a k o tw ie r a p rz e d s ta w ie n ie e w o lu c ji u n iw e r s a ln e j ja k o u n iw e r s a ln e j h i sto rio z o fii d y n a m ic z n e j (s. 33— 71). S ą w y s ta r c z a ją c e w y p o w ie d z i T e ilh a r d a , że rz e c z y w is to ść ro z u m ie p rz e d e w s z y s tk im ja k o d z ie je , a sp o ś ró d n a u k n a j
b liż sz ą je s t m u h is to r ia u n iw e r s a ln a (s. 45 nn.). O d tą d c z ło w ie k n ie m oże by ć z ro z u m ia ły bez h is to r ii i bez p r a h is to r ii. T rz e b a d o p o w ie d z ie ć sp o za te j p ra c y , że T e ilh a r d g ło sił św ia d o m ie s y s te m e w o lu c jo n isty c z n e g o „ s p ir y tu a liz - m u h is to ry c z n e g o ” . W y w o d y a u to r k i są tu d o sk o n a łe . N ie b y łb y m ty lk o t a k i p e w n y co do k s z ta łtó w T e ilh a rd o w e j d ia le k ty k i. A u to r k a m ó w i, że m a o n a p o s ta ć : te z a ·—■ te z a — sy n te z a . J e s t to n ie ja s n e . T y m c z a s e m ró ż n i te i l h a r -d.yści d a ją tu ró ż n e s c h e m a ty : te z a — a n ty te z a — s y n te z a (C. S o u cy , h e g lo w sk a ), d y w e rg e n c ja — k o n w e r g e n c ja — e m e r g e n c ja (s. 163?), d e k o n c e n tr a c ja — k o n c e n tr a c ja — s a m o k o n c e n tr a c ja , e w o lu c ja z e w n ę trz n a ■— im m a n e n c ja (u w e w n ę trz n ia n ie się) — e k s ta z a , c iąg ło ść — n ie c ią g ło ś ć — sk o k (p u n k t k r y ty c z n y , se.uil). O so b iście m y ślę , że je s t to p o sta ć s ta r o c h iń s k ie j d ia le k ty k i
„ in -ja n g ”, ty le że w p o s ta c i p o d w ó jn e g o r u c h u k u p u n k to w i fin a ln e m u .
P o z n a ń s k a sz k o ła m e to d o lo g ic z n a z n a la z ła sw ó j szczeg ó ln y w y ra z w p r ó b ie p r z e k ła d u h is to rio z o fii T e ilh a r d a n a m e to d o lo g ię b a d a ń p ra h is to r y c z n y c h (s. 72— 120). Z o s ta ły tu. w y ró ż n io n e g łó w n ie tr z y e ta p y : u jm o w a n ie c z ło w ie k a ja k o g a tu n k u , d o s trz e g a n ie k u lt u r y ja k o p rz e d łu ż e n ia b io s u o ra z ro z w ó j s a m o św ia d o m o śc i. P o n a d to tr z e b a p rz y z n a ć r a c ję a u to r c e , że T e ilh a r d t r a w e s tu je w s z y s tk ie d o ty c h c z a so w e k a te g o r ie m e to d o lo g ic z n e s ta ty c z n e n a e w o - łu c jo n is ty c z n e . J e s t to p e w n e g o ro d z a ju r e w o lu c ja m e to d o lo g ic z n a . R ó w n ie ż p r a h i s to r ia je s t ru c h e m u jm o w a ln y m p rz e z k a te g o r ie „ ru c h o m e ” , p rz e w a ż n ie
R E C E N Z JE
183
p rz e z e k s tr a p o la c je e w o lu c jo n is ty c z n e . W e d łu g p ra c y w k o n k r e tn e j a n tr o p o - g en e z ie T e ilh a r d z a s to s o w a ł te le o lo g ię e w o iu c jo n is ty c z n ą i s y s te m ro z w o ju po osi c e n tr a ln e j i z a ra z e m w tó r n ie w z d łu ż łu s e k czy g ałęz i. A u to r k a k r y t y k u je w p e w n y m m ie js c u te le o lo g ię . R o b i się to od F. B aco n a. A le n ie z a u w a ż y ła o n a , że celo w o ść e w o c ji o d rz u c a i s a m T e ilh a rd . W e d łu g n ieg o ce lo w o ść o k aże się ty lk o z p u n k tu w id z e n ia O m egi. Z „o b ceg o ” p u n k tu w id z e n ia m a m y ty lk o p rz y c z y n o w o ść s p r a w c z ą i p rz y p a d e k . W ła ś n ie i tu t a j je s t z a s to s o w a n a d ia le k ty k a . O m a w ia m to w s w o je j p ra c y .
Co T e ilh a r d d e C h a r d in w n ió s ł do z a s ta n e j p r a h i s to r ii (s. 121— 159)? J e s t to ró w n ie ż w k ła d p rz e w a ż n ie m e to d o lo g ic z n y : u n iw e r s a liz a c ja e w o lu c jo n iz m u , je g o u k o n s e k w e n tn ie n ie , z w ią z e k z b io lo g ią i g e o g ra fią , a k c e n t n a „ w n ę trz u e w o lu c ji” w b r e w p o g lą d o m G. C h ild e ’a i L. A. W h ite ’a, p ra f e n o m e n o lo g ia je d n o c z ą c a i ró ż n ic u ją c a z a ra z e m , śc isły g e n e ty z m w o d ró ż n ie n iu od p ro s te j s u k c e s ji e ta p ó w , k o n w e rg e n tn o ś ć e w o lu c ji lu d z k ie j, w ie lo lin io w o ś ć w ra z z o sią c e n tr a ln ą , z w ią z a n ie p rz e d m io to w o ś c i z p o d m io to w o śc ią (s. 164). Z a r z u t s a m o u n ic e s tw ie n ia n o o g en ezy , s ta w ia n y c h y b a z p o z y c ji m a r k s is to w s k ie j, u d e r z a w p ró ż n ię , bo n o o g e n e z a p rz e o b r a ż a się w su p e rn o o g e n e z ę . N ie w o l no d o m a g a ć się od T e ilh a r d a a n i h e g liz m u , a n i m a rk s iz m u . P rz e d e w s z y s tk im p rz y p o d k r e ś la n iu w p ły w ó w H e g la (w e d łu g w ie lu — n a d e r w ą tp liw y c h ), S p e n c e ra i B e rg s o n a — z a p o m n ia n o o n a jw a ż n ie js z y m , a m ia n o w ic ie o L e ib n iz u (m o n a d o lo g ia , w n ę trz e - z e w n ę trz e ). W c a ło śc i p r a c a je s t b a rd z o p re c y z y jn a , g łę b o k a , e r u d y c y jn a , ja s n a i in - s t r u k ty w n a . W t a k d o s k o n a łe j p r a c y n ie m o g ę z ro z u m ie ć je d n e g o : w y d a n a w r. 1986, a n ie u w z g lę d n ia o s ta tn ic h d w ó c h to m ó w O e u v r e s E d itio n s du S e u il a n i o p ra c o w a ń po r. 1975, (z r. 1975 ty lk o p o b ieżn ie). C zy żb y c y k l p r o d u k c y jn y o ff s e to w o -s k r y p to w y b y ł aż t a k d łu g i? k s. C ze sła w S. B a r tn ik , L u b lin
k s. A n to n i L E W E K , F u n k c ja k e r y g m a ty c z n a K o śc io ła w ś w ie tle V a tic a n u m
II. I s to ta i za d a n ia , z. I— II, W a rs z a w a 1984, A k a d e m ia T e o lo g ii K a to lic k ie j,
s. 240+ 222, Z fs, ré s.
K s. doc. d r h a b . A n to n i L e w e k p o d ją ł b a rd z o is to tn y i sz e ro k i te m a t: f u n k c j a k e ry g m a ty c z n a K o ścio ła. C h c ia ło b y się p o w ie d z ie ć n a w e t b a rd z ie j o n ty c z n ie : re a liz o w a n ie się K o śc io ła w sło w ie . A u to r p o d e jm u je c a łą p r o b l e m a ty k ę o w ej f u n k c ji k e ry g m a ty c z n e j ta k , że aż p e w n e z a g a d n ie n ia s ta n o w czo w y k r a c z a ją p o z a te m a t, ja k o b s z e rn a a n a liz a a k tu w ia r y (I, s. 160 nn.), c a łe w y w o d y o a te iz m ie (I, s. 16 nn.) i in n e . G łó w n ie je d n a k ch o d z i o p y ta n ie : j a k S o b ó r W a ty k a ń s k i II u jm u je k e ry g m a ty c z n ą fu n k c ję K o śc io ła , je j is to tę i p o d s ta w o w e z a d a n ia , ja k ą m a „ św ia d o m o ść h o m ile ty c z n ą ” i j a k ą p o s ia d a s a m o św ia d o m o ś ć w d z ie d z in ie p o słu g i sło w u (I, s. 17)? P r z e p o w ia d a n ie c h r z e ś c ija ń s k ie je s t u jm o w a n e n ie à p a r t, a n i w w y m ia rz e ży cia je d n o s tk o w eg o , lecz ja k o f u n k c j a K o ścio ła. C h c ia ło b y się z a p y ta ć , czy je s t to f u n k c ja K o śc io ła w ogóle, czy K o śc io ła k o n k re tn e g o — p a r a f ii, d ie c e z ji, k r a ju ?
W m e to d z ie p ra c y , k tó r a b ie rz e za p rz e d m io t V a tic a n u m II, z w y k ło się sto s o w a ć d w a ró ż n e p o d e jś c ia : a lb o u k a z u je się d a n e z a g a d n ie n ie , ja k ono ja w iło się p rz e d s o b o re m i w re s z c ie n a s a m y m so b o rze, a lb o z a c z y n a się od d e f in ity w n y c h u s t a le ń s o b o ru i u s ta w ia się je w ś w ie tle l i t e r a t u r y p o so b o ro w e j. A u to r s t a r a się łą c z y ć tr o c h ę ob a p o d e jś c ia , a le g łó w n y a k c e n t k ła d z ie n a d ru g im , l i t e r a t u r ę p o so b o ro w ą tr a k t u j ą c w p e w n y m se n s ie ja k o k o m e n t a r z do u s t a le ń so b o ro w y c h . W z m ia n k a o m e to d z ie a n a lity c z n o - s y n te ty c z n e j (I, s. 17) n ie w n o si n iczeg o do te j k w e s tii.
B a z a ź ró d ło w a o b e jm u je d o k u m e n ty so b o ro w e , a ta k ż e p a p ie s k ie , p o c z y n a ją c od P iu s a X , a n a J a n i e P a w le I I (ty lk o do r. 1979) k o ń c z ą c (II, s. 169 n.). N a s u w a się tu t a j u w a g a , czy n ie z o s ta ła z b y tn io e k s p o n o w a n a n a u k a p a p ie ż y , s k o ro p ro b le m d o ty c z y p rz e d e w s z y s tk im s o b o ru ? T rz e b a się j e d
