Renata Jedlińska
Rynek edukacji na tle procesu
globalizacji
Ekonomiczne Problemy Usług nr 105, 631-641
NR 763
EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 105
2013
R E N A T A J E D L I Ń S K A
U n i w e r s y t e t J a n a K o c h a n o w s k i e g o w K i e l c a c h
RYNEK EDUKACJI NA TLE PROCESU GLOBALIZACJI
Wprowadzenie
W d o b i e g l o b a l i z a c j i m o ż l i w o ś c i r o z w o j o w e g o s p o d a r e k z a l e ż ą b a r d z i e j n i ż k i e d y k o l w i e k o d j a k o ś c i k a p i t a ł u l u d z k i e g o , j e g o k r e a t y w n o ś c i , i n n o w a c y j n y c h z d o l n o ś c i i a d a p t a c j i d o n o w o ś c i . W s p ó ł c z e ś n i e j a k o ś ć t a f o r m u ł o w a n a j e s t w d e c y d u j ą c y m s t o p n i u w p r o c e s i e k s z t a ł c e n i a . P o t e n c j a ł e d u k a c y j n y s p o ł e c z e ń s t w a s t a n o w i w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u c z y n n i k d e c y d u j ą c y o k o n k u r e n c y j n o ś c i k r a j u . P o n i e w a ż w i e d z y i u m i e j ę t n o ś c i n i e m o ż n a o d z i e d z i c z y ć , t r a f n e w y d a j e s i ę p r z e w i d y w a n i e , ż e o k r e ś l e n i e „ s p o ł e c z e ń s t w o k o n s u m p c y j n e ” c h a r a k t e r y z u j ą c e s p o ł e c z e ń s t w a k r a j ó w r o z w i n i ę t y c h w X X I w i e k u z a s t ą p i o k r e ś l e n i e : „ s p o ł e c z e ń s t w o u c z ą c e s i ę ” . W z w i ą z k u z t y m , ż e d l a c o r a z w i ę k s z e j c z ę ś c i s p o ł e c z e ń s t w a n a u c z a n i e b ę d z i e s t a w a ł o s i ę p r o c e s e m t r w a j ą c y m p r z e z c a ł e ż y c i e , j e s t b a r d z o p r a w d o p o d o b n e , ż e t o w ł a ś n i e r y n e k e d u k a c j i m o ż e s t a ć s i ę n a j s z y b c i e j r o z w i j a j ą c y m s i ę r y n k i e m X X I w i e k u 1 . W s k a z u j e n a t o s z e r e g c z y n n i k ó w z a r ó w n o o d s t r o n y p o p y t o w e j , j a k i p o d a ż o w e j , k t ó r y c h k u m u l a c j a s p o w o d u j e d y n a m i c z n y r o z w ó j r y n k u e d u k a c y j n e g o . G l o b a l i z a c j a p o w o d u j e t o , ż e r y n e k e d u k a c j i s t a j e s i ę r y n k i e m g l o b a l n y m , z c z y m w i ą ż ą s i ę z a r ó w n o s z a n s e , j a k i z a g r o ż e n i a 2 .1
E. Solarczyk-Ambrozik: Przemiany współczesnego świata - globalne wyzwanie eduka
cyjne, w: Kształcenie ustawiczne w -warunkach globalizacji i rozwoju społeczeństwa informacyj
nego, red. A. Zwierzchowska, Warszawa 2002, s. 14-17.
1. Czynniki wzrostu popytu na edukację
W śród czynników zw iększających p o pyt n a edukację w ym ienić należy
zwłaszcza:
-
rosnącą św iadom ość w artości w ykształcenia,
-
zm iany w strukturze popytu n a pracę w kierunku pracow ników o w yższym
poziom ie w ykształcenia,
-
coraz w iększą konkurencję n a rynku pracy zw iązaną z dom inującym pra-
cooszczędnym m odelem rozw oju,
-
dokonującą się zm ianę m odelu zatrudnienia w kierunku rosnącego udziału
je g o elastycznych, niestandardow ych form ,
-
w ydłużenie średniej długości trw ania życia,
-
skrócenie czasu życia firm 3.
Jednym z efektów „now ej gospodarki” je s t pow szechny w zrost św iadom ości
w artości w ykształcenia. Jest to w idoczne zarów no n a poziom ie ugrupow ań integra
cyjnych, państw , firm , ja k i jednostek. R ządy poszczególnych państw dostrzegają
przede w szystkim strategiczne znaczenie edukacji dla przyspieszenia w zrostu g o
spodarczego i zm niejszenia bezrobocia, firm y - w yższej konkurencyjności, zaś
ludzie - w iększych szans znalezienia zatrudnienia, lepszych zarobków i w yższego
statusu społecznego4.
Ludzie chcą się uczyć, znane są bow iem statystyki zatrudnienia i bezrobocia
n a całym św iecie. P okazują one ja k o ogólną praw idłow ość to, że im w yższy p o
ziom edukacji, tym w yższy poziom aktyw izacji zaw odow ej, niższe bezrobocie
i w yższe zarobki. W yniki badań w ykazują też jed noznacznie, że bezrobocie długo
okresow e, stanow iące je d en z najtrudniejszych w spółcześnie problem ów społecz
nych, w iąże się z reguły z niskim poziom em lub brakiem w ykształcenia i kw alifika
cji osób nim dotkniętych. Poziom w ykształcenia je s t też dodatnio skorelow any
z poziom em m obilności przestrzennej, k tó ra staje się konieczna w dostosow yw aniu
się do konsekw encji zm ian n a rynku pracy i której brak je s tje d n ą z przyczyn w y so
kiego bezrobocia strukturalnego. Szybie tem po zm ian w yw oływ anych upow szech
nianiem się now ych technologii pow oduje zm iany w strukturze popytu n a pracow
ników . M aleje udział robotników , którzy kw alifikacje zaw odow e zdobyw ali g łó w
nie poprzez pracę, rośnie natom iast zatrudnienie tzw . pracow ników w iedzy (ang.
know ledge w orkers), których pracę zaw odow ą p o p rzedza długi okres nauki w fo r
m alnych system ach szkolnych i których charakter pracy w y m aga uzupełniania w ie
dzy p rzez całe życie. M ów i się, że rynek pracy zastępuje rynek w iedzy. Przesunię
cie popytu w stronę w ykw alifikow anych pracow ników w iedzy (ang. skilled
know ledge w o rk e rs jje s tje d n y m z najbardziej w idocznych sym ptom ów przejścia do
gospodarki opartej n a w iedzy. O dnosi się to nie tylko do grup zaw odow ych trad y
3
M. Sulmicka: Rynek edukacji w dobie społeczeństwa informacyjnego i globalizacji - pdf.
c y j n i e u w a ż a n y c h z a w y s o k o w y k w a l i f i k o w a n e , a l e p r z e d e w s z y s t k i m d o n a j s z y b c i e j r o s n ą c e j o b e c n i e g r u p y z a w o d o w e j , k t ó r ą o k r e ś l a s i ę j a k o „ t e c h n i c y w i e d z y ” ( a n g . k n o w l e d g e t e c h n o l o g i s t s ) , n p . l a b o r a n c i i t p . P r z e w i d u j e s i ę , ż e t e n t y p p r a c y b ę d z i e j u ż w n i e d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h d o m i n u j ą c y m s e g m e n t e m w s t r u k t u r z e z a t r u d n i e n i a 5 . T y p o w y d l a o b e c n e j f a z y r o z w o j u e k o n o m i c z n e g o b e z z a t r u d n i e n i o w y w z r o s t g o s p o d a r c z y 6 z w i ą z a n y z r o s n ą c ą w y d a j n o ś c i ą p r a c y w e f e k c i e c o r a z l e p s z e g o j e j t e c h n i c z n e g o u z b r o j e n i a p o w o d u j e , ż e n a k u r c z ą c y m s i ę r y n k u p r a c y n a r a s t a k o n k u r e n c j a . R o ś n i e p r z e c i ę t n y p o z i o m w y k s z t a ł c e n i a - w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h w y k s z t a ł c e n i e ś r e d n i e s t a j e s i ę c o r a z c z ę ś c i e j m i n i m a l n y m k r y t e r i u m w e j ś c i a n a r y n e k p r a c y , z w ł a s z c z a d o j e g o d r u g i e g o s e g m e n t u , a w i ę c d o p r a c l e p i e j p ł a t n y c h , o w y ż s z y m p r e s t i ż u s p o ł e c z n y m , s t w a r z a j ą c y c h m o ż l i w o ś c i a w a n s u . J e s t t o k o l e j n a p r z y c z y n a , d l a k t ó r e j k s z t a ł c e n i e p e r m a n e n t n e s t a j e s i ę k o n i e c z n o ś c i ą d l a c o r a z w i ę k s z e j g r u p y p r a c o w n i k ó w . Z p u n k t u w i d z e n i a r z ą d ó w b o r y k a j ą c y c h s i ę z b e z r o b o c i e m p o w o d o w a n y m t y p o w y m o b e c n i e p r a c o o s z c z ę d n y m w z r o s t e m g o s p o d a r c z y m p r z e d ł u ż a n i e o k r e s u k s z t a ł c e n i a s t a n o w i j e d n ą z f o r m c z ę s t o p o z o r n e g o ł a g o d z e n i a t e g o p r o b l e m u 7 . K o l e j n y m c z y n n i k i e m , k t ó r y b ę d z i e d z i a ł a ł n a r z e c z z w i ę k s z e n i a p o p y t u n a u s ł u g i e d u k a c y j n e , j e s t w z r o s t u d z i a ł u e l a s t y c z n y c h f o r m z a t r u d n i e n i a . P r z e w i d u j e s i ę , ż e w c i ą g u n a j b l i ż s z y c h 2 0 - 2 5 l a t o k o ł o p o ł o w a p r a c o w n i k ó w w k r a j a c h w y s o k o r o z w i n i ę t y c h n i e b ę d z i e p r a c o w a ł a w d o m i n u j ą c y m o b e c n i e s y s t e m i e p e ł n o e t a t o w e g o t r w a ł e g o z a t r u d n i e n i a . W z r o s t l i c z b y z a t r u d n i o n y c h n a u m o w y o k r e s o w e , z l e c e n i a l u b k o n t r a k t y b ę d z i e d a w a ł m o ż l i w o ś ć t e j g r u p i e p r a c o w n i k ó w w y k o r z y s t a n i a c z ę ś c i c z a s u , k t ó r a n i e b ę d z i e p r z e z n a c z o n a n a p r a c ę , n a n a u k ę , a k t u a l i z a c j ę w i e d z y i p o d n o s z e n i e k w a l i f i k a c j i . K o n i e c z n o ś ć p o d n o s z e n i a i z m i a n y k w a l i f i k a c j i ( c z ę s t o k i l k a k r o t n i e ) j e s t t e ż s k u t k i e m f a k t u , ż e s t a l e r o ś n i e ś r e d n i a d ł u g o ś ć ż y c i a , a w k o n s e k w e n c j i t e ż ś r e d n i o k r e s a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j . O b e c n i e w k r a j a c h w y s o k o r o z w i n i ę t y c h o k r e s a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j w y n o s i ś r e d n i o o k o ł o 5 0 l a t . J e s t t o o k r e s z b y t d ł u g i n a t o , a b y p r z y o b e c n y m t e m p i e z m i a n o t o c z e n i a n a b y t e u p r o g u ż y c i a z a w o d o w e g o w y k s z t a ł c e n i e i k w a l i f i k a c j e w y s t a r c z y ł y n a c a ł e ż y c i e . J e s t t o k o l e j n a p r z y c z y n a , k t ó r a p o w o d u j e , ż e o i l e w p r z e s z ł o ś c i f a z a n a u k i p o p r z e d z a ł a f a z ę p r a c y , w p r z y s z ł o ś c i n a u k a i p r a c a b ę d ą c o r a z b a r d z i e j p o w i ą z a n e i w s p ó ł z a l e ż n e . Z a r a z e m m a m y d o c z y n i e n i a z i n n y m n o w y m z j a w i s k i e m d o d a t k o w o p o t ę g u j ą c y m p o t r z e b ę k s z t a ł c e n i a p e r m a n e n t n e g o : s k r ó c e n i e ż y c i a f i r m . S z y b k i e t e m p o w z a j e m n i e s i ę w z m a c n i a j ą c y c h z m i a n p o d w p ł y w e m p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o i g l o b a l i z a c j i n a s i l a
P. Drucker: The next society, „The Economist”, November 2001.
6
Polska 2025, Długookresowa strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju, RCSS,
Warszawa 2000, s. 48.
7
P.H. Dembiński: Globalizacja - wyzwanie i szansa, w: Globalizacja, red. J. Klich, Kra
ków 2001, s. 45-50.
k o n k u r e n c j ę . T o p o w o d u j e , ż e n i e w i e l e f i r m f u n k c j o n u j e o b e c n i e d ł u ż e j n i ż t r w a o k r e s a k t y w n o ś c i z a w o d o w e j i c h p r a c o w n i k ó w . U p a d e k , z m i a n a p r o f i l u f i r m y l u b t a k c z ę s t e o b e c n i e f u z j e i p r z e j ę c i a o z n a c z a j ą d l a z n a c z n e j l i c z b y p r a c o w n i k ó w k o n i e c z n o ś ć z m i a n y p r a c y i z w i ą z a n e j z t y m z m i a n y l u b u z u p e ł n i e n i a k w a l i f i k a c j i .
2. Nowe techniki i technologie pozyskiwania wiedzy w dobie globalizacji
R ó w n o c z e ś n i e z r o s n ą c ą k o n i e c z n o ś c i ą k s z t a ł c e n i a d o k o n u j e s i ę p r z e ł o m w e d u k a c j i o d s t r o n y t e c h n i k p o z y s k i w a n i a w i e d z y . K o m p u t e r y i I n t e r n e t z r e w o l u c j o n i z o w a ł y z a r ó w n o n a u k ę , j a k i n a u c z a n i e . S t a w i a t o n o w e z a d a n i a p r z e d s y s t e m a m i e d u k a c j i . T r a d y c y j n e s f o r m a l i z o w a n e , w w i ę k s z o ś c i f i n a n s o w a n e p r z e z p a ń s t w o s y s t e m y e d u k a c j i , w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u b ę d ą m u s i a ł y s z y b k o r e a g o w a ć n a p o j a w i a j ą c e s i ę p o t r z e b y r y n k u e d u k a c y j n e g o . W z r o s t p o p y t u n a d o s t ę p d o e d u k a c j i s p o w o d u j e z a p e w n e p o w s t a n i e n o w e g o , z n a c z n i e b a r d z i e j z d y w e r s y f i k o w a n e g o i e l a s t y c z n e g o s y s t e m u k s z t a ł c e n i a . P o w s t a n i e r y n e k e d u k a c j i o f e r u j ą c y n o w o c z e s n e f o r m y n a b y w a n i a w i e d z y , o d w e e k e n d o w y c h s e m i n a r i ó w d o k u r s ó w o n l i n e , a d r e s o w a n y c h d o r ó ż n y c h g r u p s p o ł e c z n y c h , d z i a ł a j ą c y c h w r ó ż n y c h m i e j s c a c h - o d u n i w e r s y t e t ó w p o n a u k ę w d o m u . S z k o l n i c t w o p u b l i c z n e , c h o ć n a d a l s t a n o w i ć b ę d z i e t r z o n e d u k a c y j n e g o s y s t e m u , w z n a c z n y m s t o p n i u z m i e n i f o r m y p r z e k a z y w a n i a w i e d z y . I s t n i e j e s z e r e g p r z y c z y n , d l a k t ó r y c h m o ż n a s p o d z i e w a ć s i ę o g r o m n e g o w z r o s t u z a p o t r z e b o w a n i a i w y k o r z y s t a n i a n o w y c h t e c h n o l o g i i u c z e n i a s i ę . N a l e ż ą d o n i c h : - n o w e t e c h n o l o g i e i n f o r m a c y j n e o f e r u j ą p r a k t y c z n e r o z w i ą z a n i e r o z s z e r z o n e g o d o s t ę p u d o e d u k a c j i d l a l u d n o ś c i w c i ą g u c a ł e g o ż y c i a ; - t e c h n o l o g i e t e b ę d ą o b n i ż a ł y k o s z t y n a u c z a n i a p o p r z e z t w o r z e n i e k o r z y ś c i s k a l i , k t ó r y c h t r a d y c y j n e p r a c o c h ł o n n e m e t o d y n a u c z a n i a n i e p o s i a d a j ą . K o s z t y s z e r e g u s z k o l e ń z a w o d o w y c h p r z y o d p o w i e d n i o d u ż e j l i c z b i e u ż y t k o w n i k ó w m o ż n a o b n i ż y ć p o p r z e z p r o w a d z e n i e i c h w w a r u n k a c h w i r t u a l n e j s y m u l a c j i ( n p . s z k o l e n i e p i l o t ó w ) ; - n o w e i n t e r a k t y w n e t e c h n o l o g i e u m o ż l i w i ą u d o s k o n a l a n i e z a r ó w n o m e t o d n a u c z a n i a , j a k i p o l e p s z a n i e i c h w y n i k ó w . P u n k t c i ę ż k o ś c i p r z e s u w a s i ę o d s y s t e m u , w k t ó r y m c e n t r u m p r o c e s u n a u c z a n i a s t a n o w i ł n a u c z y c i e l , d o s y s t e m u s k o n c e n t r o w a n e g o n a o s o b i e u c z ą c e j s i ę . O b i e s t r o n y , t j . u c z ą c y i u c z ą c y s i ę , r o b i ą u ż y t e k z n o w y c h t e c h n o l o g i i n a u c z a n i a . F i r m y d o s t a r c z a j ą c e m a t e r i a ł y d o n a u k i d o s t a r c z a j ą t e ż k n o w - h o w n a u c z y c i e l o m , p r o p o n u j ą c s p o s o b y p r o w a d z e n i a z a j ę ć o r a z i c h p l a n y . N a u c z a n i e p o p r z e z s i e ć d a j e u c z n i o m s z a n s e k o r z y s t a n i a z l e k c j i p r o w a d z o n y c h p r z e z n a j l e p s z y c h n a u c z y c i e l i i w y k ł a d ó w p r o f e s o r ó w z r e n o m o w a n y c h ś w i a t o w y c h u n i w e r s y t e t ó w . M o ż l i w a j e s t t e ż s z y b s z a a k t u a l i z a c j a m a t e r i a ł ó w s z k o l e n i o w y c h . O c z y w i s t ą k o r z y ś c i ą e d u k a c j io n l i n e j e s t m o ż l i w o ś ć i n d y w i d u a l i z a c j i t e m p a i c z a s u n a u k i o r a z t o , ż e n a u c z a n i e m o ż e o d b y w a ć s i ę w d o w o l n y m c z a s i e p r z e z 2 4 g o d z i n y n a d o b ę . N i e w y d a j e s i ę j e d n a k , a b y n o w e t e c h n o l o g i e k i e d y k o l w i e k c a ł k o w i c i e z a s t ą p i ł y m e t o d y t r a d y c y j n e , a l e i c h z a l e t y w y n i k a j ą c e z m o ż l i w o ś c i , k t ó r y c h t r a d y c y j n e m e t o d y k s z t a ł c e n i a n i e p o s i a d a j ą , p o w o d u j ą , ż e i c h r o z w ó j i c o r a z w i ę k s z y u d z i a ł w p r o c e s i e k s z t a ł c e n i a w y d a j e s i ę p r z e s ą d z o n y 8 . J e d n y m z c e l ó w r e a l i z o w a n y c h n a t y m e t a p i e k s z t a ł c e n i a j e s t w y r a b i a n i e n a w y k u i o p a n o w a n i e n o w y c h m e t o d p e r m a n e n t n e g o u c z e n i a s i ę w p r z y s z ł o ś c i ( n p . k o n c e p c j a j u s t - i n - t m e l e a r n i n g , z g o d n i e z k t ó r ą k l u c z o w a b ę d z i e u m i e j ę t n o ś ć z n a l e z i e n i a w o d p o w i e d n i m m o m e n c i e p o t r z e b n y c h w i a d o m o ś c i i i n f o r m a c j i ) . I n t e r n e t z w i ę k s z a l i c z b ę o d b i o r c ó w p r o g r a m ó w e d u k a c y j n y c h n a t y m p o z i o m i e g ł ó w n i e p o p r z e z f a k t , ż e u c z e l n i e b ę d ą u ż y w a ł y g o d o r o z s z e r z e n i a s w o j e g o g e o g r a f i c z n e g o z a s i ę g u , c o z k o l e i b a r d z o z w i ę k s z y w p r z y s z ł o ś c i w y k o r z y s t a n i e s i e c i . I n t e r n e t s t a n o w i s z c z e g ó l n i e a t r a k c y j n ą f o r m ę s t u d i o w a n i a d l a o s ó b p r a c u j ą c y c h . P o p r z e z s i e ć d o s t a r c z a o n z a r ó w n o o g ó l n ą i n f o r m a c j ę d o t y c z ą c ą s t u d i ó w , j a k i m a t e r i a ł y d o n a u k i z z a k r e s u p o s z c z e g ó l n y c h p r o g r a m ó w . M a n k a m e n t e m w i r t u a l n e g o s y s t e m u k s z t a ł c e n i a j e s t b r a k b a r d z o i s t o t n e g o e l e m e n t u d l a c z ł o w i e k a j a k o i s t o t y s p o ł e c z n e j , t j . b e z p o ś r e d n i e g o k o n t a k t u z i n n y m i s t u d e n t a m i i p r o f e s o r a m i . 0 t y m , ż e j e s t t o e l e m e n t i s t o t n y , ś w i a d c z y f a k t , ż e n a u n i w e r s y t e t a c h a m e r y k a ń s k i c h , g d z i e p r o f e s o r o w i e u d o s t ę p n i a j ą w s i e c i c a ł y m a t e r i a ł p r e z e n t o w a n y n a w y k ł a d a c h , s t u d e n c i n a d a l c h o d z ą n a t e w y k ł a d y . N a r a z i e w i ę k s z o ś ć u c z e l n i s t o s u j e m e t o d ę k o m b i n o w a n ą : u c z ą c c z ę ś c i o w o w s p o s ó b t r a d y c y j n y i w ł ą c z a j ą c w t o k n a u k i k u r s y o n l i n e , k t ó r e s ą w y b i e r a n e g ł ó w n i e p r z e z s t u d e n t ó w p r a c u j ą c y c h w p e ł n y m w y m i a r z e c z a s u . O b e c n i e s t u d i u j ą c y w s y s t e m i e i n t e r n e t o w y m s t u d e n c i w y b i e r a j ą p r z e d e w s z y s t k i m k u r s y z a w o d o w e . P o s t ę p u j ą c e u r y n k a w i a n i e e d u k a c j i r o d z i n i e b e z p i e c z e ń s t w o s t o p n i o w e g o o d c h o d z e n i a o d p o s z e r z a j ą c e g o h o r y z o n t y m o d e l u k s z t a ł c e n i a o g ó l n e g o n a r z e c z n a u k i z a w o d o w y c h u m i e j ę t n o ś c i , k t ó r e n a r y n k u p r a c y p r z y n i o s ą s z y b k i z w r o t z a i n w e s t o w a n y c h w k s z t a ł c e n i e ś r o d k ó w . W p r z y s z ł o ś c i r o z w i n i e s i ę t e ż z a p e w n e s e g m e n t k s z t a ł c e n i a w i r t u a l n e g o n i e n a s t a - w i o n e g o b e z p o ś r e d n i o n a p o t r z e b y z a w o d o w e , a l e r a c z e j n a o g ó l n y r o z w ó j i n t e l e k t u a l n y . B y ł b y t o s e g m e n t r y n k u p r o g r a m ó w e d u k a c y j n y c h a d r e s o w a n y c h z w ł a s z c z a d o d o r o s ł y c h , k t ó r z y n i e m a j ą c w m ł o d o ś c i o d p o w i e d n i c h m o ż l i w o ś c i , c h c i e l i b y u z u p e ł n i ć w y k s z t a ł c e n i e w i n t e r e s u j ą c y c h i c h d z i e d z i n a c h . S p r z y j a ć t e m u b ę d z i e z m i e n i a j ą c a s i ę s t r u k t u r a d e m o g r a f i c z n a s p o ł e c z e ń s t w k r a j ó w r o z w i n i ę t y c h , g d z i e s t a l e r o ś n i e u d z i a ł s t a r s z y c h g e n e r a c j i 9 . W d o b i e g l o b a l i z a c j i p r e s j a k o n k u r e n c j i p o w o d u j e , ż e z a r ó w n o j e d n o s t k i , j a k 1 f i r m y b ę d ą m u s i a ł y s k o n c e n t r o w a ć s i ę n a u t r z y m a n i u i z w i ę k s z a n i u s w o j e g o n a j
8
Szkoła w dobie Internetu, red. A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rygielska, Warsza
wa 2009, s. 32-35.
9
D. Głogosz: Japonia: problem starzejącego się społeczeństwa, „Polityka Społeczna”
c e n n i e j s z e g o a k t y w u - k a p i t a ł u w i e d z y . Z a r ó w n o r o s n ą c a r o l a w i e d z y , j a k i s z y b k o ś ć d o k o n u j ą c y c h s i ę n a t y m p o l u z m i a n p o w o d u j ą , ż e d o s z k a l a n i e p r a c o w n i k ó w j e s t o b e c n i e n i e u n i k n i o n e . P r a c o d a w c y s t w i e r d z a j ą i s t n i e n i e l u k i p o m i ę d z y k w a l i f i k a c j a m i p o s i a d a n y m i p r z e z p r a c o w n i k ó w a p o t r z e b n y m i i m o b e c n i e w p r a c y . T r a d y c y j n e k u r s y d o s z k a l a j ą c e o r g a n i z o w a n e p o z a m i e j s c e m p r a c y s ą k o s z t o w n e - s k i e r o w a n i n a n i e p r a c o w n i c y s ą p r z e z p e w i e n c z a s n i e o b e c n i w p r a c y , a o p r ó c z k o s z t u s a m e g o k u r s u f i r m a p o n o s i k o s z t y b i l e t ó w i h o t e l i . M a j ą c t e g o ś w i a d o m o ś ć , r o s n ą c a l i c z b a f i r m p r z y g o t o w u j ą c y c h m a t e r i a ł y s z k o l e n i o w e o f e r u j e k u r s y d o s z k a l a j ą c e o n l i n e , k t ó r e m o ż n a o d b y ć , n i e o p u s z c z a j ą c m i e j s c a p r a c y . P o n i e w a ż f i r m y p r o w a d z ą z n a c z n ą i s z y b k o r o s n ą c ą c z ę ś ć i n t e r e s ó w p o p r z e z I n t e r n e t , a t a k ż e w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u u ż y w a j ą s i e c i k o m p u t e r o w y c h n a p o t r z e b y k o m u n i k a c j i w e w n ę t r z n e j ( t z w . i n t r a n e t ) , s ą o d s t r o n y t e c h n i c z n e j d o b r z e p r z y g o t o w a n e d o w y k o r z y s t a n i a I n t e r n e t u i w e w n ę t r z n y c h s i e c i k o m p u t e r o w y c h d l a c e l ó w s z k o l e n i a s w o i c h p r a c o w n i k ó w . R ó w n i e ż s a m i p r a c o w n i c y s ą w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u z a i n t e r e s o w a n i w y k o r z y s t y w a n i e m d o g o d n e j m o ż l i w o ś c i p o d n o s z e n i a s w o i c h k w a l i f i k a c j i n a c o r a z t r u d n i e j s z y m i n i e s t a b i l n y m r y n k u p r a c y . U r y n k o w i e n i e e d u k a c j i r o d z i t e ż p r o b l e m ź r ó d e ł f i n a n s o w a n i a z a r ó w n o p o d n o s z e n i a d o t y c h c z a s o w y c h k w a l i f i k a c j i p r a c o w n i k ó w , j a k i i c h z m i a n y . W m i a r ę u e l a s t y c z n i a n i a r y n k u p r a c y , p r z e j a w i a j ą c e g o s i ę m . i n . w z w i ę k s z a n i u u d z i a ł u p r a c o w n i k ó w z a t r u d n i o n y c h w s y s t e m i e u m ó w o k r e s o w y c h i n a z l e c e n i a , n a s i l a s i ę t e n d e n c j a d o p r z e r z u c a n i a k o s z t ó w z d o b y w a n i a i p o d w y ż s z a n i a k w a l i f i k a c j i n a p r a c o w n i k ó w . O i l e w p r z e s z ł o ś c i , k i e d y d o m i n o w a ł y f o r m y s t a ł e g o z a t r u d n i e n i a , k o s z t y d o s k o n a l e n i a k w a l i f i k a c j i p r a c o w n i k ó w p o n o s i ł y z w y k l e f i r m y , t o o b e c n i e f i r m y z a t r u d n i a j ą c e p r a c o w n i k ó w w r a m a c h e l a s t y c z n y c h f o r m z a t r u d n i e n i a s z u k a j ą o s ó b j u ż d y s p o n u j ą c y c h p o s z u k i w a n y m i p r z e z n i e k w a l i f i k a c j a m i . W p r a k t y c e o z n a c z a t o k o n i e c z n o ś ć s f i n a n s o w a n i a d o d a t k o w e j n a u k i p r z e z s a m y c h p r a c o b i o r c ó w . S y t u a c j a t a k a w y m a g a w s p i e r a n i a p r z e z p a ń s t w o u ł a t w i e ń w z d o b y w a n i u p o t r z e b n y c h k w a l i f i k a c j i , n p . p o p r z e z o d p o w i e d n i e r o z w i ą z a n i a w s f e r z e p o d a t k ó w . N i e u c h r o n n e w y d ł u ż e n i e c z a s u n a u k i , z a r ó w n o l i c z b y g o d z i n s p ę d z a n y c h w b e z r u c h u p r z e d m o n i t o r a m i k o m p u t e r ó w , j a k i c z a s u p r z e z n a c z a n e g o n a k s z t a ł c e n i e w s k a l i c a ł e g o ż y c i a , o z n a c z a ć b ę d z i e p o s t ę p u j ą c ą r e d u k c j ę n i e z b ę d n e g o d o z d r o w e g o ż y c i a w y s i ł k u f i z y c z n e g o . D l a t e g o m o ż n a s i ę s p o d z i e w a ć , ż e j e d n y m z u b o c z n y c h e f e k t ó w r o z w o j u e d u k a c j i k o m p u t e r o w e j b ę d z i e t e ż z a p e w n e d a l s z y , s z y b k i r o z w ó j r y n k u u s ł u g o f e r u j ą c y c h m o ż l i w o ś c i r e k r e a c j i f i z y c z n e j ( k l u b y f i t n e s s , s i ł o w n i e ) , p o d t r z y m u j ą c y c h z a g r o ż o n ą s p r a w n o ś ć f i z y c z n ą s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o .
3. Perspektywy ryku edukacji w związku ze współcześnie zachodzącymi procesami
W s p ó ł c z e s n a r o l a w i e d z y o r a z n a u k i j e s t o g r o m n a i t r u d n a d o p r z e c e n i e n i a . H i s t o r y c z n i e r z e c z b i o r ą c , r o l a n a u k i s y s t e m a t y c z n i e w z r a s t a ł a o d p o c z ą t k ó w o k r e s u n o w o ż y t n e g o n a s z y c h d z i e j ó w 10, u z y s k u j ą c s t o p n i o w o p o z y c j ę d o m i n u j ą c e j , d y n a m i c z n e j s i ł y n a p ę d o w e j r o z w o j u w s p ó ł c z e s n e j c y w i l i z a c j i l u d z k i e j 11. U z n a j e s i ę j ą z a g ł ó w n e g o a r c h i t e k t a p r z e m i a n c y w i l i z a c y j n y c h 1 2 . W z w i ą z k u z p o w s t a n i e m s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a t y c z n e g o z a d a n i e m e d u k a c j i s z k o l n e j j e s t p r z y g o t o w a n i e m ł o d e g o p o k o l e n i a d o k r e a t y w n e g o , t w ó r c z e g o u c z e s t n i c t w a w k u l t u r z e , d o k o r z y s t a n i a z n o w y c h m o ż l i w o ś c i n a u k i , p r a c y i ż y c i a w i n f o r m a c y j n e j c y w i l i z a c j i , a t a k ż e d o j e j d o s k o n a l e n i a i r o z w o j u . S z k o ł a m a n i e t y l k o p r z e k a z y w a ć w i e d z ę i u m i e j ę t n o ś c i , j e j p o w i n n o ś c i ą j e s t w p r o w a d z e n i e m ł o d z i e ż y w s z e r o k o p o j ę t y ś w i a t w a r t o ś c i i k u l t u r ę n a r o d o w ą . W a ż n y m z a d a n i e m s z k o ł y j e s t r ó w n i e ż i n s p i r o w a n i e p o s t a w y t w ó r c z e j , o t w a r t e j , w d r a ż a n i e d o s a m o d z i e l n o ś c i m y ś l e n i a i d z i a ł a n i a , r o z w i j a n i e z d o l n o ś c i d o s a m o k s z t a ł c e n i a . S z k o ł a m a p r z y g o t o w y w a ć n o w e p o k o l e n i e d o p l u r a l i z m u , d e m o k r a c j i , t o l e r a n c j i , o t w a r t o ś c i , r ó w n o ś c i , d i a l o g u ; m a u c z y ć w s p ó ł d z i a ł a n i a , w s p ó ł p r a c y i w s p ó ł ż y c i a w s k o m p l i k o w a n y m u k ł a d z i e g l o b a l n y m o r a z o d p o w i e d z i a l n o ś c i g l o b a l n e j 13. J e d n ą z k o n s e k w e n c j i g l o b a l i z a c j i , k t ó r ą n a l e ż y u w z g l ę d n i ć w r o z w i ą z a n i a c h e d u k a c y j n y c h , j e s t w z r a s t a j ą c e z j a w i s k o b e z r o b o c i a . W n a j b l i ż s z y c h l a t a c h w y s t a r c z y 1 / 5 z d o l n e j d o p r a c y p o p u l a c j i , a b y u t r z y m a ć g o s p o d a r k ę w j e j r o z m a c h u 14. W t a k i e j s y t u a c j i n a j l e p s z ą i n a j b a r d z i e j b e z p i e c z n ą i n w e s t y c j ą , j a k i e j m o g ą d o k o n a ć r o d z i c e , j e s t i n w e s t o w a n i e w w y k s z t a ł c e n i e d z i e c i 1 5 . E d u k a c j a b o w i e m p o w i ą z a n a j e s t w i e l o r a k o z r y n k i e m p r a c y . S ą t o r e l a c j e w y n i k a j ą c e z r o l i w y k s z t a ł c e n i a , k w a l i f i k a c j i i k o m p e t e n c j i z a w o d o w e j j a k o e f e k t u e d u k a c j i d l a p r a c o w n i k a , p r z e d s i ę b i o r s t w a , g o s p o d a r k i i s p o ł e c z e ń s t w a 1 6 . P o w i ą z a n i e e d u k a c j i i r y n k u p r a c y o d b y w a s i ę n a z a s a d z i e s p r z ę ż e n i a z w r o t n e g o . W s p ó ł c z e s n a e d u k a c j a s t a j e s i ę w c o r a z w i ę k s z y m s t o p n i u z a l e ż n a o d ś r o d k ó w m a s o w e g o p r z e k a z u , a w t y m z w ł a s z c z a o d I n t e r n e t u , t e l e w i z j i . Z a i c h p o ś r e d 10
L.W. Zacher: Problemy społeczeństwa informacyjnego. Elementy analizy, ewolucji
i prognozy, PWE, Warszawa 1997, s. 45 i nast.; U Świętochowska: Systemy edukacyjne cywiliza-
cjiprzełomuXXiXXI-wieku, Toruń 2000, s. 52-53.
11
A. Bednarski: Pułapy ipulapki globalizacji, Tomik, Toruń 1998, s.
8
i nast.
12
J. Gajda: Edukacja bez granic, Lublin 1992, s. 45-55.
13
A. Bogaj: Kształcenie ogólne. Między tradycją a ponowoczesnością, Warszawa 2000,
s. 35-38; I. Białecki, J. Sikorka: Wykształcenie i rynek, Warszawa 1998, s. 44-48.
14
H.P. Martin, H. Schumann: Pułapka globalizacji, Wrocław 2000, s. 58-59.
15
T. Husen: Oświata i -wychowanie w roku 2000, Warszawa 1974, s. 25-30.
n i c t w e m o d b y w a s i ę p r z e k a z y w a n i e i u p o w s z e c h n i a n i e w i a d o m o ś c i , o p i n i i , p r o p a g o w a n i a w z o r ó w p o s t a w i z a c h o w a ń 1 7 . P a n u j ą d o ś ć z n a c z n e r o z b i e ż n o ś c i p o g l ą d ó w c o d o t e g o , c z y I n t e r n e t i n o w o c z e s n e t e c h n o l o g i e i n f o r m a c y j n e o r a z k o m u n i k a c y j n e p o ł ą c z ą , c z y j e s z c z e b a r d z i e j p o d z i e l ą k r a j e b i e d n e i b o g a t e n a t y c h , c o „ m a j ą i w i e d z ą ” , o r a z n a t y c h , c o „ n i e m a j ą i n i e w i e d z ą ” . T r u d n o d z i ś j e d n o z n a c z n i e p r z e s ą d z i ć , j a k i o s t a t e c z n i e w p ł y w n a l o s y k r a j ó w u b o g i c h b ę d ą m i a ł y d o k o n u j ą c e s i ę o b e c n i e z m i a n y t e c h n o l o g i c z n e , b o w i e m r y s u j e s i ę t u z a r ó w n o w i e l e s z a n s , j a k i z a g r o ż e ń . E d u k a c j a z w i ę k s z a z d o l n o ś ć s p o ł e c z e ń s t w a d o a b s o r p c j i w i e d z y , k t ó r a c h o ć z a w s z e b y ł a w a ż n a , t o o b e c n i e s t a j e s i ę n i e z b ę d n a d l a s p r a w n e g o f u n k c j o n o w a n i a w g l o b a l n y m ś w i e c i e . R o z w i j a j ą c y s i ę w k r a j a c h w y s o k o r o z w i n i ę t y c h r y n e k e d u k a c j i z a s p o k a j a p o t r z e b y s p o ł e c z e ń s t w i g o s p o d a r e k t y c h k r a j ó w , z c z e g o g e n e r a l n i e w s z y s c y j e g o u c z e s t n i c y m a j ą k o r z y ś c i . J e d n a k w s k a l i ś w i a t a r o s n ą c y p o p y t n a e d u k a c j ę n i e k o n i e c z n i e o z n a c z a , ż e w s z y s c y , k t ó r z y p o n o s z ą n a k ł a d y n a t e n c e l , u c z e s t n i c z ą w p ł y n ą c y c h z t e g o k o r z y ś c i a c h . G l o b a l i z a c j a n a s i l i ł a i p r z y s p i e s z y ł a b o w i e m t r w a j ą c y o d l a t p r o c e s „ d r e n a ż u m ó z g ó w ” . P r z e p i s y m i g r a c y j n e p a ń s t w w y s o k o r o z w i n i ę t y c h r e s t r y k c y j n e w o b e c p r a c o w n i k ó w n i e w y k w a l i f i k o w a n y c h z k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h s i ę w y r a ź n i e f a w o r y z u j ą o s o b y o w y s o k i c h i p o s z u k i w a n y c h k w a l i f i k a c j a c h . N i e u k r y w a s i ę , ż e t e n k i e r u n e k p o l i t y k i m i g r a c y j n e j b ę d z i e k o n t y n u o w a n y . M i m o b o w i e m s t o s u n k o w o w y s o k i e g o p o z i o m u b e z r o b o c i a d z i a ł a j ą c e n a t y m o b s z a r z e f i r m y m a j ą k ł o p o t y z n a b o r e m d o p r a c y p r a c o w n i k ó w , z w ł a s z c z a o w y ż s z y c h k w a l i f i k a c j a c h . M i g r a c j a s p e c j a l i s t ó w z k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h s i ę d o k r a j ó w r o z w i n i ę t y c h p o w o d u j e , ż e k r a j e b o g a t e n i e t y l k o p r z e j m u j ą n a j w a r t o ś c i o w s z ą c z ę ś ć p o t e n c j a ł u l u d z k i e g o k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h s i ę , a l e t e ż n a s t ę p u j e w z w i ą z k u z t y m d e f a c t o p r z e p ł y w k a p i t a ł u z k r a j ó w b i e d n y c h d o b o g a t y c h , k t ó r e n i e p o n o s z ą c k o s z t ó w k s z t a ł c e n i a , p r z e j m u j ą z n i e g o k o r z y ś c i 18. T a k w i ę c i s t n i e j ą p r z e s ł a n k i k u t e m u , ż e n i e t y l k o r y n e k f i n a n s o w y i t o w a r o w y , a l e t a k ż e r y n e k e d u k a c j i n a b i e r z e w n i e d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i g l o b a l n e g o c h a r a k t e r u . J e d n a k - p o d o b n i e j a k w p r z y p a d k u p r z e p ł y w ó w k a p i t a ł u i t o w a r ó w - d o t e g o , b y k o r z y ś c i z g l o b a l i z a c j i t e g o r y n k u d z i e l o n e b y ł y s p r a w i e d l i w i e , k o n i e c z n e s ą o d p o w i e d n i e m i ę d z y n a r o d o w e r e g u l a c j e d o t y c z ą c e z a s a d j e g o f u n k c j o n o w a n i a , w t y m z w ł a s z c z a z m i a n z a s a d d o t y c h c z a s o w e g o m o d e l u m i g r a c j i s p e c j a l i s t ó w z k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h s i ę d o p a ń s t w w y s o k o r o z w i n i ę t y c h .
17 U. Eco: Nowe środki przekazu a przyszłość książki, w: Nowe media w komunikacji spo-
lecznejXXI wieku, red. M. Hopfinger, Warszawa 2002.
Podsumowanie
W s p ó ł c z e ś n i e f u n k c j o n u j ą c e s y s t e m y e d u k a c j i , m i m o w i e l u w y s i ł k ó w i n a k ł a d ó w f i n a n s o w y c h , w c i ą ż n i e o d p o w i a d a j ą w y m a g a n i o m d e m o k r a c j i a n i r o s n ą c y m p o t r z e b o m s p o ł e c z n y m , a n i o c z e k i w a n i o m j e d n o s t e k . N i e s ą a d e k w a t n e d o n a j w a ż n i e j s z y c h p r z e m i a n g l o b a l n y c h , k t ó r y c h h a s ł e m w y w o ł a w c z y m j e s t „ u c z e n i e s i ę u s t a w i c z n e ” i „ s p o ł e c z e ń s t w o w y c h o w u j ą c e ” , s t a n o w i ą c t y m s a m y m w a r u n e k g o d z i w e j e g z y s t e n c j i l u d z i - r o z u m i e j ą c y c h r z e c z y w i s t o ś ć , u m i e j ą c y c h w n i e j d z i a ł a ć , w s p ó ł p r a c o w a ć z e s o b ą 1 9 . „ K o n i e c z n e w y d a j e s i ę w i ę c s t w o r z e n i e n o w e j k o n c e p c j i e d u k a c y j n e j , w y k o r z y s t u j ą c e j d o t y c h c z a s o w e m o d e l e t y l k o w b a r d z o o g r a n i c z o n y m z a k r e s i e . K o n c e p c j a t a k a p o w i n n a p r o w a d z i ć d o g r u n t o w n e j r e f o r m y s y s t e m u e d u k a c j i s z k o l n e j i z n a c z n e g o r o z w o j u u z u p e ł n i a j ą c e g o s y s t e m p e r m a n e n t n e j e d u k a c j i p o z a s z k o l n e j ” 2 0 . C h a r a k t e r y z u j ą c n a j o g ó l n i e j p o ż ą d a n y m o d e l e d u k a c j i , m o ż n a b y z a l e c i ć u w z g l ę d n i e n i e w n i m : - p o w s z e c h n o ś c i i u s t a w i c z n o ś c i k s z t a ł c e n i a , - z m i a n p a r a d y g m a t u w a r t o ś c i i u m i e j ę t n o ś c i , t z n . u c z e n i a s i ę , a b y w i e d z i e ć , r a c j o n a l n i e d z i a ł a ć o r a z u m i e ć w s p ó ł p r a c o w a ć z i n n y m i , - p o t r z e b y u c z e n i a s i ę a l t e r n a t y w n e g o i i n n o w a c y j n e g o 2 1 . Z p e w n o ś c i ą r o z w ó j w y m i a n y n a u k o w e j i a k a d e m i c k i e j j e s t r e a l n y i m o ż e p r z e d s t a w i a ć s i ę j a k o z a c h ę c a j ą c y z n a k . R o z w i j a s i ę w s p ó ł p r a c a m i ę d z y k r a j a m i b l i ż e j l u b d a l e j s ą s i a d u j ą c y m i . D z i ę k i k o n t a k t o m h a n d l o w y m o r a z I n t e r n e t o w i d o ś w i a d c z e n i a i p u b l i k a c j e d o c i e r a j ą d o n a s z n a j o d l e g l e j s z y c h s t r o n . S t o w a r z y s z e n i a , r u c h y , u r z ę d y i s t r u k t u r y p o l i t y c z n e ( R a d a E u r o p y , U N E S C O ) p r z e z n a c z a j ą ś r o d k i n a z i n t e n s y f i k o w a n i e w y m i a n y w d z i e d z i n i e n a u k i . Z d r u g i e j s t r o n y n a l e ż y s t w i e r d z i ć , ż e w y m i a n y n a u k o w e s ą j e s z c z e s ł a b o r o z w i n i ę t e i o g r a n i c z a j ą s i ę d o b l i s k i c h p a r t n e r ó w , t j . d o p a ń s t w g r a n i c z ą c y c h z e s o b ą l u b t a k i c h , k t ó r e m a j ą t e n s a m m o d e l k u l t u r o w y . W a t r o r ó w n i e ż w s p o m n i e ć o u z n a w a n i u d y p l o m ó w , d o c z e g o j e s z c z e d a l e k a d r o g a . N i e w ą t p l i w i e g l o b a l i z a c j a o z n a c z a ć p o w i n n a w y r ó w n y w a n i e s z a n s e d u k a c y j n y c h w s k a l i g l o b a l n e j . T y m c z a s e m j u ż n a s a m y m w s t ę p i e m a m y d o c z y n i e n i a z g ł ę b o k i m z r ó ż n i c o w a n i e m s z a n s e d u k a c y j n y c h . M ó w i s i ę w i ę c o s w o i s t y m a p a r 19
J. Wójcik J: Nowe technologie, nowe społeczeństwo, nowe -wyzwania dla szkoły wyższej,
w: Kształcenie ustawiczne w warunkach globalizacji i rozwoju społeczeństwa informacyjnego,
red. A. Zbierzchowska, Warszawa 2002, s.43-50.
20
E. Okoń-Horodyńska: Wyzwania dla nowej edukacji XXI wieku a prawa człowieka do
inicjatywy gospodarczej. Instytucjonalizacja praw jednostki i grup społecznych do inicjatywy
gospodarczej, AE Katowice 1998, s. 75-76.
21
W. Kojsa: Wyzwania globalizacji wobec systemu edukacji. Szkoła wobec społecznych
t h e i d z i e i n f o r m a c y j n y m z w i ą z a n y m z d o s t ę p e m d o i n f o r m a c j i 2 2 . I n f o r m a c j a s t a j e s i ę t o w a r e m c o r a z k o s z t o w n i e j s z y m 2 3 . J e ś l i n a ś w i e c i e a ż 1 3 0 m i n d z i e c i j e s t n i e o b j ę t y c h z i n s t y t u c j o n i z o w a n ą e d u k a c j ą i n a d a l j e s t p o n a d 8 5 0 m i n a n a l f a b e t ó w , t o g l o b a l i z a c j a w e d u k a c j i j e s t n a r a z i e u t o p i ą 2 4 . J a k b o w i e m s p r o w a d z i ć d o w s p ó l n e g o e d u k a c y j n e g o m i a n o w n i k a a f g a ń s k i e g o c h ł o p c a , k t ó r y n i g d y n i e w i d z i a ł t e l e w i z o r a , n i e m ó w i ą c j u ż o k o m p u t e r z e , i o b y w a t e l a S z w a j c a r i i , g d z i e k o m p u t e r j e s t p r a k t y c z n i e w k a ż d e j r o d z i n i e 2 5 .
Literatura
1 . B e d n a r s k i A . :
Pułapy i pułapki globalizacji,
T o m i k , T o r u ń1998.
2 . B i a ł e c k i I . , S i k o r k a J . :Wykształcenie i rynek,
W a r s z a w a 1 9 9 8 .3 . B o g a j A . :
Kształcenie ogólne. M iędzy tradycją a ponowoczesnością,
W a r s z a w a 2 0 0 0 .4 . D e m b i ń s k i P . H . ,
Globalizacja - wyzwanie i szansa,
w :Globalizacja,
r e d . J . K l i c h , K r a k ó w 2 0 0 1 .5 . D e n e k K . :
O nowy kształt edukacji,
T o r u ń1998.
6 . D r u c k e r P . :
The next society,
„ T h e E c o n o m i s t ” , N o v e m b e r 2 0 0 1 . 7 . D r y d e n G . , V o s J . :Rewolucja w uczeniu,
P o z n a ń 2 0 0 0 .8 . E c o U :
Nowe środki przekazu a przyszłość książki,
w :Nowe media w komunikacji
spolecznejX X I wieku,
r e d . M . H o p f i n g e r , W a r s z a w a 2 0 0 2 . 9 . G a j d a J . :Edukacja bez granic,
L u b l i n 1 9 9 2 .1 0 . G ł o g o s z D . :
Japonia: problem starzejącego się społeczeństwa,
„ P o l i t y k a S p o ł e c z n a ” 2 0 0 0 , n r 2 .1 1 . Human D evelopment R eport 1 9 9 9 , U N D P 1 9 9 9 .
1 2 . H u s e n T . :
Oświata i wychowanie w roku 2000,
W a r s z a w a 1 9 7 4 .1 3 . K o j s a W . :
Wyzwania globalizacji wobec systemu edukacji. Szkoła wobec społecz
nych i kulturowych wyzwań globalizacji,
U n i w e r s y t e t Ś l ą s k i F i l i a w C i e s z y n i e , C i e s z y n 2 0 0 3 .1 4 . K o n s t a ń c z a k S . :
Czy edukacja może być globalna?,
C i e s z y n 2 0 0 3 .1 5 . K o w a l i k A . :
Globalizacja ekspansji 'wielkichprzedsiębiorstw. Korporacje transna
rodowe,
„ R z e c z p o s p o l i t a ” , „ E k o n o m i a ” 1 9 9 5 , z d n . 2 9 . 0 6 . 1 6 . M a r t i n H . P . , S c h u m a n n H . :Pułapka globalizacji,
W r o c ł a w 2 0 0 0 .22
G. Dryden, J. Vos: Rewolucja w uczeniu, Poznań 2000, s.91.
23
S. Konstańczak: Czy edukacja może być globalna?, Cieszyn 2003, s. 75-76.
24
J. Poczęsna: Tendencje edukacyjne w społeczeństwie edukacyjnym, Zeszyty Naukowe
European Association for Security 2001, nr 3, s. 227.
25
A. Kowalik: Globalizacja ekspansji wielkich przedsiębiorstw. Korporacje transnarodo
1 7 . O k o ń - H o r o d y ń s k a E . : W y z w a n i a d l a n o w e j e d u k a c j i X X I ' w i e k u a p r a w a c z ł o w i e k a d o i n i c j a t y w y g o s p o d a r c z e j . I n s t y t u c j o n a l i z a c j a p r a w j e d n o s t k i i g r u p s p o ł e c z n y c h d o i n i c j a t y w y g o s p o d a r c z e j, A E K a t o w i c e 1 9 9 8 . 1 8 . D r u c k e r P . : T h e n e x t s o c i e t y, „ T h e E c o n o m i s t ” , N o v e m b e r 2 0 0 1 . 1 9 . D e m b i ń s k i P . H . : G l o b a l i z a c j a - w y z w a n i e i s z a n s a , w : G l o b a l i z a c j a , r e d . J . K l i c h , K r a k ó w 2 0 0 1 . 2 0 . P o c z ę s n a J . : T e n d e n c j e e d u k a c y j n e w s p o ł e c z e ń s t w i e e d u k a c y j n y m , Z e s z y t y N a u k o w e E u r o p e a n A s s o c i a t i o n f o r S e c u r i t y 2 0 0 1 , n r 3 . 2 1 . P o l s k a 2 0 2 5 : D ł u g o o k r e s o w a s t r a t e g i a t r w a ł e g o i z r ó w n o w a ż o n e g o r o z w o j u , R C S S , W a r s z a w a 2 0 0 0 . 2 2 . S o l a r c z y k - A m b r o z i k E . : P r z e m i a n y w s p ó ł c z e s n e g o ś w i a t a - g l o b a l n e w y z w a n i e e d u k a c y j n e w : K s z t a ł c e n i e u s t a w i c z n e w w a r u n k a c h g l o b a l i z a c j i i r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , r e d . A . Z w i e r z c h o w s k a , W a r s z a w a 2 0 0 2 . 2 3 . S u l m i c k a M . : R y n e k e d u k a c j i w d o b i e s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o i g l o b a l i z a c j i . 2 4 . S u l m i c k a M . : S p o ł e c z n e s k u t k i g l o b a l i z a c j i , „ B i u l e t y n I R G ” 2 0 0 0 , n r 1 / 4 . 2 5 . S z k o ł a w d o b i e I n t e r n e t u , r e d . A . N o w a k , K . W i n k o w s k a - N o w a k , L . R y g i e l s k a W a r s z a w a 2 0 0 9 . 2 6 . S z y m a ń s k i M . J . : E d u k a c y j n e w y z w a n i a g l o b a l i z a c j i , „ E d u k a c j a ” 2 0 0 2 , n r 4 ( 8 0 ) . 2 7 . Ś w i ę t o c h o w s k a U . : S y s t e m y e d u k a c y j n e c y w i l i z a c j i p r z e ł o m u X X i X X I w i e k u , T o r u ń 2 0 0 0 . 2 8 . W ó j c i k J : N o w e t e c h n o l o g i e , n o w e s p o ł e c z e ń s t w o , n o w e w y z w a n i a d l a s z k o ł y w y ż s z e j , w : K s z t a ł c e n i e u s t a w i c z n e w w a r u n k a c h g l o b a l i z a c j i i r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , r e d . A . Z w i e r z c h o w s k a , W a r s z a w a 2 0 0 2 . 2 9 . Z a c h e r L . W . : P r o b l e m y s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o . E l e m e n t y a n a l i z y , e w o l u c j i i p r o g n o z y , P W E , W a r s z a w a 1 9 9 7 .
