PIELĘGNACJA SKÓRY U PACJENTÓW Z RANAMI POOPERACYJNYMI,
NIETRZYMANIEM MOCZU, STOMIĄ JELITOWĄ ORAZ ŻYWIONYCH
DOJELITOWO
SKIN CARE FOR PATIENTS WITH POST-SURGICAL WOUNDS, URINARY INCONTINENCE, STOMA, AND FED
ENTERALLY
STRESZCZENIE: Skóra jest największym narządem ciała, pełniącym funkcje istotne dla całego organizmu człowieka. Podrażnienia skóry mogą stać się wrotami dla bakterii, grzybów i wiru-sów. U chorych ze stomią lub nietrzymaniem moczu zmiany na skórze przybierają postać m.in.: zaczerwienień, stanów zapalnych, uszkodzeń mechanicznych, zakażeń bakteryjnych, wiruso-wych, grzybiczych lub zmian alergicznych. Ryzyko zakażenia w przypadku naruszenia ciągło-ści tkanek (rany operacyjne), zwłaszcza na bloku operacyjnym, jest zależne od wiedzy mery-torycznej wszystkich członków zespołu operacyjnego i ich doświadczenia. Istotną rolę odgry-wają także odpowiednie warunki techniczne. Postępowanie zgodne z zasadami i procedurami ma ogromny wpływ na szybkość procesu gojenia ran. W opiece nad chorym należy: zapew-nić mu jak najlepszą jakość życia, zapobiegać zakażeniom oraz umożliwić korzystanie z do-stępnych środków i sprzętu medycznego (np. u osób ze stomią). Niewłaściwa pielęgnacja, pro-wadząca do pojawienia się zmian skórnych, znacznie obniża jakość i komfort życia oraz opóź-nia powrót do zdrowia osób chorych. Wyeliminowanie czynników zakłócających proces goje-nia ran i zapewnienie prawidłowej pielęgnacji są zadagoje-niami zarówno dla pielęggoje-niarki, jak i pa-cjenta oraz jego rodziny.
SŁOWA KLUCZOWE: pielęgnacja, rana, zakażenia
ABSTRACT: Skin is the largest organ in the body and plays important roles for the whole or-ganism. Skin irritation may be a perfect gateway to infection by bacteria, fungi and viruses. For most patients with stoma or incontinence, skin changes take place in the form of, inter alia: redness, inflammation of the skin, mechanical damage of the skin, or bacterial, viral, fungal in-fections and allergic changes. The awareness of infection risk with violation of tissues (surgi-cal wounds), especially in the operating room, requires, from all members of the team, techni-cal knowledge, experience and adequate technitechni-cal conditions. Following the rules and proce-dures has a huge impact on wound healing. An important task is to ensure the best quality of life, to prevent infection and enable the use of available resources and equipment for patients, even with a stoma. Improper care, that is due to lead to lesions and discomfort of life of pa-tients, significantly reduces their quality of life and recovery. Therefore, eliminating factors that confound normal wound healing process and ensuring a proper care, all these belong to the duties for nurses, family and patient.
KEY WORDS: care, infections, wound
1 Centrum Kształcenia Podyplomowego Pielęgniarek i Położnych w Warszawie 2 Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
} HALINA ZMUDA-TRZEBIATOWSKA
Zakład Pielęgniarstwa Klinicznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny, ul. E. Ciołka 27, 01-445 Warszawa, Tel./Fax: (22) 836 09 72,
e-mail: hzmuda-trzebiatowska@wp.pl Wpłynęło: 08.02.2016
Zaakceptowano: 24.02.2016 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2016006
WSTĘP
Skóra jest ważnym narządem, oddzielającym organizm od otoczenia i utrzymującym wewnętrzną homeostazę. U dorosłego człowieka jej powierzchnia wynosi 2 m2.
Skó-ra pełni następujące funkcje: ochronną (np. przed: drobno-ustrojami chorobotwórczymi, promieniowaniem UV, ura-zami mechanicznymi, utratą wody), termoregulacyjną, wy-dalniczą (związana z potem), wydzielniczą, syntetyzowania (syntetyzuje witaminę D), odbierania bodźców, wymiany gazowej oraz estetyczną (wygląd).
Skóra składa się z dwóch głównych warstw – naskór-ka i skóry właściwej – opartych na warstwie tłuszczu, zwa-nej tkanką podskórną [1]. U dzieci skóra jest delikatna, cien-ka, aksamitna, a u osób starszych – szorstka i sucha. Sympto-my chorób czy zakażeń mają swoje odzwierciedlenie również na powierzchni naskórka w postaci np.: nadmiernej sucho-ści, upośledzonego gojenia ran, bladości powłok skórnych. Każde uszkodzenie skóry, a szczególnie jej powierzchownych warstw, wiąże się z następującymi objawami: pieczenie, pale-nie, świąd oraz ból. Przerwanie ciągłości skóry zwiększa też podatność na czynniki zewnętrzne, w tym zakażenia.
Problemy ze skórą występują często w następujących grupach pacjentów: po operacjach (z ranami pooperacyj-nymi), z nietrzymaniem moczu, wyłonioną stomią jelito-wą oraz żywionych dojelitowo za pomocą przezskórnej en-doskopowej gastrostomii (PEG). Chorzy ci wymagają szcze-gólnej troski, zwłaszcza odnośnie pielęgnacji miejsc narażo-nych na zmiany.
Prowadzenie odpowiedniej pielęgnacji jest kluczem do zdrowej skóry, a tym samym skutkuje lepszą jakością oraz komfortem życia pacjenta.
RANA POOPERACYJNA
Rana pooperacyjna powstaje w wyniku zaplanowanej interwencji chirurga, skutkującej przecięciem wszystkich warstw skóry (w celu uzyskania dostępu do pola operacyj-nego) [2]. Proces gojenia przebiega zasadniczo jednakowo we wszystkich rodzajach ran – zarówno czystych (czyli nie-zakażonych), jak i zakażonych. Odmienne jest jedynie na-silenie zmian fizykochemicznych. W wyniku naruszenia ciągłości skóry dochodzi do przemieszczenia się mikroor-ganizmów, co skutkuje potencjalnym rozwojem zakażenia w miejscu operowanym (ZMO).
W celu uniknięcia powikłań na etapach przed- i poope-racyjnym ważne jest stosowanie profilaktyki (m.in.: przy-gotowanie pola operacyjnego, stosowanie profilaktyki prze-ciwzakrzepowej, uśmierzanie bólu pooperacyjnego) oraz uwzględnianie czynników wpływających na proces gojenia ran (m.in.: schorzenia ogólnoustrojowe, odżywianie, rodzaj rany operacyjnej) [3].
Upośledzenie gojenia rany pooperacyjnej jest sygnałem zagrożenia zakażeniem, na które szczególnie narażeni są pa-cjenci operowani, u których doszło do rozejścia się brzegów rany pooperacyjnej. Sytuacja taka może skutkować wydłu-żeniem okresu hospitalizacji oraz wzrostem kosztów le-czenia.
Do zakażenia rany pooperacyjnej dochodzi m.in. w wy-niku zainfekowania bakteriami podczas lub po zabiegu ope-racyjnym.
Zakażeniu rany towarzyszą następujące objawy: t zaczerwienienie;
t wzrost ciepłoty; t ból;
t obrzęk w okolicy brzegów rany pooperacyjnej; t wydzielina ropna lub krwisto-mętna wydobywająca
się z wnętrza rany, pomiędzy szwami lub z otworu po drenie [4].
Nieleczona lub leczona niewłaściwie zakażona rana po-operacyjna może stanowić zagrożenie ze względu na fakt penetracji infekcji w głąb powłok, tworząc owrzodzenie, którego skutkiem jest rozejście brzegów rany. W rezulta-cie pacjent zostaje narażony na wystąpienie kolejnych po-wikłań; wydłuża się także przewidywany czas hospitalizacji. Ze względu na liczne zagrożenia i wskazane argumen-ty uważa się, iż właściwe leczenie ran pooperacyjnych jest obecnie jednym z priorytetów dla większości zabiegowych dziedzin medycznych [5–7].
Mimo zidentyfikowania czynników ryzyka odpowie-dzialnych za nieprawidłowy przebieg gojenia, nadal w wielu przypadkach możliwości skutecznego leczenia ran poopera-cyjnych są ograniczone. Przewlekłe, trudno gojące się rany ciągle stanowią źródło infekcji i prowadzą do rozwoju mar-twicy okolicznych tkanek.
NIETRZYMANIE MOCZU
Nietrzymanie moczu (NTM) to mimowolne, niekon-trolowane oddanie moczu. NTM zostało zakwalifikowane do chorób społecznych; dotyczy osób w różnym wieku [8]. Występuje zarówno u starszych, jak i młodych ludzi; dwu-krotnie częściej dotyczy kobiet, niż mężczyzn. Stanowi pro-blem nie tylko medyczny, lecz także psychologiczny i spo-łeczny.
Rodzaje nietrzymania moczu:
t wysiłkowe (osłabienie mięśni dna miednicy); t z parcia (nadreaktywność pęcherza moczowego); t mieszane [9].
Czynniki usposabiające do wystąpienia NTM:
t predysponujące – rodzinne występowanie NTM, wady anatomiczne dolnego odcinka układu moczo-wego, zaburzenia układu nerwowego (choroby), na-stępstwa operacji w miednicy mniejszej;
t promujące – przyjmowanie niektórych leków, me-nopauza, zaburzenia procesów poznawczych, zaka-żenia układu moczowego (ZUM), otyłość, choroby współistniejące (cukrzyca, niewydolność krążenia, choroby płuc, zaparcia);
t urazy tkanek otaczających – liczba porodów, nacię-cie krocza, operacje położnicze (próżnociąg), opera-cje usunięcia macicy, operaopera-cje pochwowe, radiotera-pia, urazy [8, 10].
Bardzo ważnym czynnikiem, sprzyjającym poprawie trzymania moczu, jest leczenie ZUM.
Nieleczone nietrzymanie moczu prowadzi do ogranicze-nia aktywności fizycznej z powodu nieprzyjemnego zapa-chu, wyprysków skóry krocza oraz występowania powikłań, takich jak np. zapalenie układu moczowego lub zapalenie dróg rodnych.
STOMIA
Stomia jest chirurgicznym połączeniem światła narządu jamistego z powierzchnią ciała [10]. Przyczyną wyłonienia stomii są najczęściej choroby nowotworowe.
Stomia może być wyłoniona na stałe (gdy został nie-odwracalnie zniszczony aparat wydalniczy) lub czaso-wo (tzn. na czas leczenia, które doprowadzi do ustąpie-nia choroby).
Rodzaj stomii jest uzależniony od miejsca wyłonienia. Najczęściej wykonywane są:
t gastrostomia – połączenie z żołądkiem; t ileostomia – połączenie z jelitem krętym; t kolostomia – połączenie z okrężnicą;
t urostomia – połączenie z układem moczowym [10]. Wyłonienie stomii – bez względu na jej rodzaj – jest za-biegiem okaleczającym chorego, a ponadto zmieniającym sposób zaspakajania podstawowych potrzeb fizjologicznych oraz wygląd ciała. Należy dołożyć wszelkich starań, aby za-pewnić takiemu pacjentowi możliwie wysoką jakość życia. W przypadku stomii ważne jest prawidłowe funkcjonowa-nie przetoki oraz jej zabezpieczafunkcjonowa-nie, co pozwoli choremu na powrót do życia w środowisku z okresu sprzed zabiegu operacyjnego.
Podstawą pielęgnacji we wszystkich rodzajach stomii jest utrzymywanie skóry w czystości oraz zapobieganie zakaże-niom, co jest istotne zwłaszcza u osób starszych i unieru-chomionych, które w większym stopniu są narażone na wy-stąpienie odparzeń oraz odleżyn.
Przezskórna endoskopowa gastrostomia (PEG) pole-ga na wprowadzeniu do żołądka bezpośrednio przez skó-rę krótkiego zgłębnika. Wykonany otwór nazywa się prze-toką [11].
PIELĘGNACJA SKÓRY W GRUPACH
PACJENTÓW WYSOKIEGO RYZYKA
WYSTĄPIENIA ZAKAŻENIA SKÓRY
PIELĘGNACJA SKÓRY U PACJENTÓW Z RANAMI
POOPERACYJNYMI
U pacjentów po zabiegach operacyjnych konieczna jest wnikliwa obserwacja rany pooperacyjnej w kierunku wystą-pienia powikłań. Personel pielęgniarski musi zwrócić uwa-gę na: szczelność rany, drożność drenów, ilość i jakość tre-ści wypływających z drenów, kontrolę cewników. Ponadto istotne jest:
t przestrzeganie zasad aseptyki podczas zmiany opa-trunków i czyszczenia rany – należy czyścić ranę od jej dna w kierunku brzegów, przy pomocy dużej ilości jałowych gazików;
t kontrolowanie brzegów ubytku w celu uniknięcia rozejścia się rany – należy poinformować pacjenta o zakazie wykonywania gwałtownych ruchów przy-czyniających się do napięcia mięśni oraz o koniecz-ności zachowania ostrożo koniecz-ności w czasie kaszlu lub ki-chania;
t zapewnienie odpowiedniego, bogatego w witaminy pożywienia oraz uzupełnienie białka;
t podawanie antybiotyków na zlecenie lekarza; t zapewnienie pacjentom spokoju;
t podawanie środków przeciwbólowych na zlecenie lekarza.
Wygojenie rany nie zawsze jest równoznaczne z wyle-czeniem chorego. W przypadku ciężkich obrażeń pozosta-ją często czynnościowe ograniczenia.
Podczas zmiany opatrunku rany pooperacyjnej ważne jest odpowiednie postępowanie:
t przygotowanie sprzętu i materiałów opatrunkowych; t przygotowanie dostępu/odsłonięcie okolicy rany; t usunięcie brudnego opatrunku z rany;
t dezynfekcja higieniczna rąk po zdjęciu i założeniu rękawic (jałowych);
t oczyszczenie rany gazikiem (zwilżonym w jałowym roztworze soli fizjologicznej, z zachowaniem zasady: jeden gazik – jedno przetarcie);
t założenie nowego opatrunku bez dotykania jego kluczowych części bezpośrednio przylegających do rany;
t usunięcie zużytego sprzętu i odpadów do odpo-wiednich worków/pojemników (odpowiednio ozna-czonych);
t zdjęcie rękawic, a następnie higieniczna dezynfek-cja rąk;
Do zadań personelu pielęgniarskiego po operacji należą następujące czynności:
t dopilnowanie właściwego transportu pacjenta z blo-ku operacyjnego;
t zapewnienie choremu odpowiedniego zaopatrzenia rany zamykanej szwem pierwotnym – sterylny opa-trunek przez co najmniej 24–48 godzin;
t zapewnienie czystego pomieszczenia/miejsca do zmia-ny opatrunku;
t w przypadku zagrożenia zakażeniem, zastosowanie specjalistycznego opatrunku;
t wykonanie bezdotykową techniką aseptyczną zmia-ny opatrunku razmia-ny pooperacyjnej;
t oczyszczanie rany gojącej się pierwotnie za pomocą ste-rylnego roztworu soli fizjologicznej, bez stosowania ru-tynowego środka o działaniu przeciwbakteryjnym; t zachęcanie chorego do wczesnej kąpieli całego ciała; t bezwzględne przestrzeganie higieny rąk [12].
PIELĘGNACJA SKÓRY U PACJENTÓW
Z NIETRZYMANIEM MOCZU
Pacjentom z nietrzymaniem moczu towarzyszy duży dyskomfort oraz obniżona jakość życia. Działanie moczu na skórę może doprowadzić do jej podrażnienia oraz roz-woju infekcji okolic intymnych. Skóra poddana długotrwa-łemu kontaktowi z moczem łatwiej ulega odparzeniom i od-leżynom, jest zaczerwieniona i spuchnięta, łuszczy się, pie-cze, swędzi i szczypie. To z kolei wpływa na częstsze wystę-powanie zakażeń bakteryjnych oraz grzybiczych [6]. W nie-których przypadkach dochodzi do pęknięć naskórka, a na-wet do tworzenia się pęcherzy, wysięku i strupów.
Celem działań podjętych przez personel pielęgniarski u pacjentów z NTM jest:
t dbanie o higienę (zwłaszcza okolic intymnych) – zmia-na mokrej bielizny oraz mycie okolic intymnych; t utrzymywanie skóry w czystości;
t neutralizowanie przykrego zapachu.
Mycie narządów płciowych po każdej sytuacji nietrzyma-nia moczu należy przeprowadzić delikatnie, bez gwałtow-nego szorowania skóry, co sprzyjałoby mikrourazom, któ-re mogłyby stać się dodatkowym źródłem zakażenia skóry. Należy pamiętać, że umyte okolice narządów płciowych po-winny zostać bardzo dokładnie osuszone ręcznikiem.
Należy stosować oddzielne ręczniki do wycierania okolic intymnych, a inne do osuszania pozostałych części ciała. Po-nadto bardzo istotne jest:
t poinformowanie pacjenta o konieczności nosze-nia przewiewnej bielizny, która nie podrażnosze-nia skóry (bielizna 100% bawełniana);
t stosowanie odpowiednich produktów do pielęgnacji (preparaty delikatne, pozbawione drażniących sub-stancji);
t odpowiednie pielęgnowanie skóry (w przypadku po-jawienia się zmian skórnych) oraz zapewnienie pa-cjentowi produktów zawierających substancje prze-ciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwzapalne; t systematyczne zmienianie wkładek/pieluchomajtek itp.; t podejmowanie działań zapobiegających rozwojowi
stanów zapalnych [13].
PIELĘGNACJA SKÓRY U PACJENTÓW ZE STOMIĄ
U pacjentów z wyłonioną stomią pojawiają się powikła-nia skórne wokół przetoki. Sytuacje takie są zjawiskiem bar-dzo częstym, występują u chorych w różnym wieku i w róż-nym czasie po operacji, powodując przykre dolegliwości. Profilaktyka powikłań skórnych wokół stomii powinna być realizowana przez cały zespół terapeutyczny w czasie poby-tu chorego w szpitalu [10].
Zadaniem zespołu terapeutycznego jest przygotowanie pacjenta do jego poprawnego funkcjonowania w warun-kach domowych; możliwe to będzie po opanowaniu przez chorego umiejętności wymiany sprzętu stomijnego, pie-lęgnacji skóry i prowadzenia obserwacji okolicy przetoki, ukierunkowanej m.in. na wystąpienie zmian skórnych.
Zmiany skórne występujące wokół stomii najczęściej obejmują:
t kontaktowe zapalenie skóry – podrażnienie che-miczne;
t uszkodzenie mechaniczne – zadrapania, otarcia, skaleczenia, odparzenia;
t zakażenia bakteryjne, grzybicze i wirusowe – nie-właściwe usuwanie owłosienia, gwałtowne odkleja-nie woreczka od skóry;
t zmiany o podłożu alergicznym – nadwrażliwość na część przylepną zbiornika, materiał, z którego wy-konano worek, środki uszczelniające lub pielęgnacyjne; t inne choroby skóry – łuszczyca, atopowe zapalenie
skóry [10].
Celem działań podejmowanych przez personel pielę-gniarski jest:
t ochrona skóry przed działaniem czynnika drażnią-cego (mocz, treść jelitowa);
t utrzymanie higieny skóry – skórę wokół stomii nale-ży przemywać ciepłą wodą z dodatkiem środka my-jącego o odczynie pH zbliżonym do odczynu skóry, nie wolno używać mydeł zapachowych oraz środków typu benzyna lub spirytus, ponieważ wysuszają one skórę i pozbawiają warstwy ochronnej, co zwiększa podatność na uszkodzenia;
t dbanie o skórę wokół stomii – czynności wokół sto-mii należy przeprowadzać ostrożne; delikatnie od-kleić worek od skóry lub płytkę, dokładnie osuszyć skórę, nie stosować środków tłustych, które zmniej-szają właściwości przylepne woreczka lub płytki;
t indywidualny dobór zaopatrzenia stomijnego, obej-mujący:
– dobór szczelnych worków na wydaliny (gaz, mocz, kał) – zapewniają choremu poczucie czy-stości, komfortu i dyskrecji,
– dobór płytki i przylepca z materiału – chronią skórę oraz w przypadku zmian patologicznych wpływają korzystnie na ich leczenie, zapewnia-ją długotrwałą ochronę skóry przed drażniącym działaniem kału i moczu (sprzęt powinien być hipoalergiczny, dwuczęściowy, ponieważ płyt-kę można pozostawić przez kilka dni, co zapo-biega częstemu drażnieniu skóry przy wymianie worków),
– dostosowanie wielkości i kształtu otworu w płyt-ce do kształtu i wielkości stomii – wycięcie więk-szego otworu niepotrzebnie odsłoni skórę, która będzie narażona na drażniące działanie wydalin ze stomii, natomiast mały otwór może spowodo-wać otarcie śluzówki jelita;
t utrzymanie należnego stanu skóry wokół stomii – na zmiany skórne wokół stomii należy używać spe-cjalistyczne preparaty [10].
W przypadku PEG należy prowadzić obserwację rany pod kątem: krwawienia, zaczerwienienia, wysięku lub od-czynów alergicznych. Skóra w okolicy przetoki, do czasu za-gojenia się rany, powinna być codziennie dezynfekowana. Nie należy używać środków odkażających zawierających substancje, które mogą zniszczyć zgłębnik, np. rozciągnąć lub przerwać jego ciągłość. Po całkowitym zagojeniu rany, skórę wokół przetoki należy przemywać roztworem mydła (pH 5,5) i dokładnie osuszać [14].
We wszystkich wymienionych schorzeniach do pielęgna-cji skóry można stosować:
t preparaty na rany pooperacyjne – dobrze tolerowane przez błony śluzowe i skórę, niepowodujące drażnie-nia ran, gwarantujące bezbolesne stosowanie i szyb-kie działanie;
t preparaty do higieny intymnej – takie jak płyn do hi-gieny intymnej/żel (szeroki asortyment), charakte-ryzujące się lekko kwaśnym pH i tym samym nieza-burzające naturalnej bariery, zabezpieczające okolice intymne przed drobnoustrojami chorobotwórczymi; t pasty uszczelniająco-gojące na zmiany skórne wokół
stomii – sprzyjają leczeniu ran, a ponadto korzystnie wpływają na szczelność;
t emulsje i pianki, chusteczki odświeżające do higieny intymnej (np. w trakcie podróży);
t pieluchomajtki (posiadające oddychającą powłokę i przeznaczone dla osób o wrażliwej skórze);
t wkładki urologiczne przyklejane do bielizny (posia-dające system pochłaniający i neutralizujący przykry zapach);
t majtki chłonne – są przewiewne, nie podrażnia-ją, nie uczulają skóry, zawierają absorbent wiążący na stałe mocz i niwelujący przykry zapach;
t podkłady higieniczne, którymi wyścieła się przeście-radło;
t kremy do ochrony skóry zdrowej – służą do ochro-ny skóry przed działaniem płynów ustrojowych i ze-wnętrznych oraz nietrzymaniem moczu/kału, za-pewniają jednoczesne nawilżanie suchej i spierzch-niętej skóry. Należy stosować kremy, które nie two-rzą grudek i nie reagują z materiałem absorpcyjnym, a także nie powodują zmniejszenia przylepności pla-stra lub opatrunku;
t płyny do skóry wykazujące działanie ochronne w przypadku kontaktu skóry z moczem, kałem, pły-nami – leczą i zabezpieczają przed odparzeniami w fałdach skórnych, nie brudzą pościeli; przyspie-szają proces gojenia ran i zapobiegają maceracji, nie podrażniają uszkodzonej skóry;
t nie należy używać mydeł zapachowych oraz środ-ków typu np. benzyna, spirytus – wysuszają skórę i pozbawiają warstwy ochronnej, co zwiększa jej po-datność na uszkodzenia;
t należy dokładnie osuszać skórę za pomocą ręczni-ków, z zachowaniem podziału na ręczniki do wycie-rania okolic intymnych oraz do osuszania pozosta-łych części ciała [3, 4, 6, 8, 10, 13].
Na rynku farmaceutycznym jest obecnie dostępnych wie-le produktów przeznaczonych dla osób cierpiących na nie-trzymanie moczu, korzystnie wpływających na poprawę ja-kości ich życia.
PODSUMOWANIE
Najczęstszym zagrożeniem w grupach chorych z ranami pooperacyjnymi, stomią oraz nietrzymaniem moczu jest ry-zyko wystąpienia zakażenia skóry.
Profilaktyka zmian dermatologicznych u tych pacjen-tów obejmuje m.in.: prawidłowy dobór sprzętu (stomijne-go), unikanie błędów technicznych podczas zabezpieczania stomii oraz używanie łagodnych środków do pielęgnacji/hi-gieny skóry.
Właściwa pielęgnacja skóry u osób ze stomią, raną po-operacyjną oraz nietrzymaniem moczu zmniejsza ryzyko zakażeń i zapewnia lepszą jakość życia chorych.
KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.
PIŚMIENNICTWO
1. Rosińczuk-Tonderys J, Uchmanowicz I, Arendarczyk M. Profilaktyka i Leczenie Odleżyn. Wydawnictwo Continuo, Wrocław, 2005.
i różnice. Leczenie Ran 2007;4(2):45– 49.
3. Pielęgnacja rany i skóry. Podstawowe informacje w zakresie pielęgnacji rany. Produkty do przygotowania łożyska i antyseptyki rany. Zeszyt VII. Polskie Sto-warzyszenie Pielęgniarek Epidemiologicznych, Katowice, 2011; http://pspe. pl/files/pliki_old/Zeszyt_VII.pdf
4. Zakażenie rany pooperacyjnej. Emedica – internetowy serwis dla pacjen-tów (online); http://www.emedica.pl/choroby/opis/156-zakaenie-rany-pooperacyjnej.html
5. Sajdak S, Samulak D. Zakażenia okołooperacyjne w ginekologii i położnic-twie. Ginekol Prakt 2008;4:1– 5.
6. Czaplicki M. Nietrzymanie moczu u kobiet. Przew Lek 2001;4(10):80– 82. 7. Wróbel M, Zdrojowy R, Dembowski J et al. Zapobieganie zakażeniu
u cho-rych leczonych operacyjnie. Prz Urol 2007;3(43):57– 62.
8. Higiena przy nietrzymaniu moczu. Wylecz to (online); http://wylecz.to/pl/ choroby/uklad-moczowo-plciowy/higiena-przy-nietrzymaniu-moczu
10. Szewczyk MT, Jawień A. Leczenie Ran Przewlekłych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2012.
11. Budnik-Szymoniuk M, Faleńczyk K, Pluta A et al. Pielęgnowanie skóry wokół PEG’a – porównanie stosowanych procedur. Post Żyw Klin 2013;3. 12. Szewczyk MT, Mościcka P, Cwajda-Białasik J et al. Zalecenia profilaktyki
za-każeń miejsca operowanego w okresie pooperacyjnej opieki pielęgniarskiej na oddziałach zabiegowych. Pielęg Chir Angiol 2015;2:73– 91.
13. Pięć ważnych kwestii, o których powinni pamiętać chorzy na nietrzymanie moczu. Leczenie NTM (online); http://leczenientm.pl/5-waznych-kwestii-o-ktorych-powinni-pamietac-chorzy-na-nietrzymanie-moczu/
14. Poradnik dla pacjentów żywionych dojelitowo w domu. Nutricia (online); http://nutriciamedyczna.pl/pub/files/Poradnik_dla_pacjentow_zywio-nych_dojelitowo_wdomu.pdf
