Czas względny a taxis : (na materiale języka polskiego i rosyjskiego)

Iwona Łuczków

Czas względny a taxis : (na materiale

języka polskiego i rosyjskiego)

Acta Polono-Ruthenica 7, 99-108 2002

UWM w Olsztynie Acta Polono-Ruthenica VII. 2002 ISSN 1427-549 X

Iwona Łuczków

Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytet Wrocławski

Czas względny a taxis

(na materiale języka polskiego i rosyjskiego)

Jedną z podstawowych operacji myślowych dokonywanych przez człowieka jest ustalanie związku czasowego (temporalnego) między ob­ serwowanymi zjawiskami. Punktem odniesienia dla ustalania takiego związku przez nadawcę jest moment mówienia. Ustalanie stosunku cza­ sowego zdarzeń względem momentu mówienia ma charakter uniwersal­ ny, gdyż chociaż nie wszystkie języki dysponują kategorią gramatyczną czasu1, to w każdym języku istnieją określone środki służące do wyraże­ nia tego znaczenia. Ich zasób w poszczególnych językach jest bardzo zróżnicowany, a w językach słowiańskich wskazać należy przede wszystkim środki morfologiczne, syntaktyczne oraz leksykalne.

Mówiąc o czasie, myślimy najczęściej o kategorii gramatycznej cza­ sownika, która uważana jest za podstawowy sposób jego wyrażania w językach słowiańskich. Stąd też problem tzw. czasów absolutnych i względnych traktowany jest najczęściej jako problem morfologiczny. Nie ulega jednak wątpliwości, że charakterystyki temporalnej zdarzeń doko­ nuje nadawca przede wszystkim na poziomie wypowiedzenia, a więc składni. A temporalność (obok modalności, predykacji i intonacji) uwa­ żana jest za obligatoryjny składnik każdego wypowiedzenia. Dlatego też w dalszych rozważaniach przyjęłam założenie, że minimalnym pozio­ mem wyrażania przez nadawcę stosunków czasowych między zdarze­ niami jest wypowiedzenie.

Konkretne zdarzenie lokalizowane jest temporalnie najczęściej względem momentu mówienia jako TERAZ ( Tomek jed zie),

1 Kategorii gramatycznej czasu nie znają m in. klasyczny język chiński, język khmerski, klasyczny język hebrajski i język malajski. Por. hasło czas w Encyklopedii językoznawstwa ogólnego (Wrocław 1999, s. 97) opracowane przez Kazimierza Polań­

PRZEDTEM (Tomek jechał/przyjechał) lub POTEM (Tomek będzie je ­ chał / pojedzie), ale może być również zlokalizowane względem innego zdarzenia {Jadąc do Krakowa, przeczytałam całą książkę, Zanim do mnie zadzwonisz, przeczytaj ten artykuł!). W pierwszym przypadku mówimy o tzw. absolutnej lokalizacji temporalnej, w drugim natomiast - o tzw. względnej lokalizacji temporalnej zdarzeń. W niniejszym artykule zaj­ muję się przede wszystkim tym drugim aspektem charakterystyki tempo­ ralnej wypowiedzenia.

W literaturze polonistycznej względna lokalizacja temporalna zdarzeń określana jest jako czas względny, natomiast w literaturze rusycystycznej oprócz terminu относительное время spotykamy również przyjęty w ślad za Romanem Jakobsonem termin таксис. Można zatem postawić pytanie, czy czas względny {относительное время) i taxis to dwa terminy na oznaczenie tego samego zjawiska językowego, czy też dwa różne zjawiska językowe określone dwoma terminami? Pozytywna odpowiedź na drugą część pytania sugerowałaby możliwość wprowadzenia również do językoznawstwa polskiego terminu taxis.2 Przedmiotem artykułu jest więc próba rozgraniczenia obu tych terminów oraz wstępnego określenia taxis na tle szerzej stosowanego w polskiej literaturze językoznawczej terminu czas względny.

Termin taxis zaproponował w 1957 roku w artykule Szyftery, kate­ gorie czasownikowe i czasownik rosyjski Roman Jakobson (Jakobson

1989. 257-281) na określenie takiej kategorii czasownikowej (nie mają­ cej jego zdaniem swej nazwy), która charakteryzuje opisywany fakt w stosunku do innego opisywanego faktu (bez odniesienia do faktu mówie­ nia), a więc kategorii należącej do grupy tzw. nie-szyfterów. Zdaniem autora takie terminy jak czas relacyjny (względny) dotyczą jednego tyl­ ko z wariantów kategorii taxis (Jakobson 1989: 264), dlatego „najbar­ dziej właściwy” wydaje mu się termin L. Bloomfielda „porządek” lub jego grecki pierwowzór taxis. Novum we wspomnianym artykule jest również rozróżnienie taxis zależnego i taxis niezależnego. Taxis zależny określił Jakobson na przykładzie języka niwchijskiego (giliackiego) jako taką kategorię, która wyraża różne relacje z niezależnym czasownikiem - jednoczesność, poprzedzanie, przerywanie, przyzwolenie (Jakobson 1989:264). Natomiast w części poświęconej kategoriom gramatycznym

2 Termin ten nie został odnotowany jeszcze w żadnym wydanym w Polsce słowni­ ku terminologii językoznawczej czy encyklopedii. Nie znajdujemy go również w opu­ blikowanym niedawno Słowniku słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego au­ torstwa Zofii Rudnik-Karwatowej i Hanny Karpińskiej (1999).

Czas względny a taxis...

101

Tak więc R. Jakobson zdecydowanie rozgraniczał kategorie czasu i taxis. Czas charakteryzujący fakt, o którym mowa, w stosunku do mo­ mentu mówienia zaliczył on do szyfłerów, natomiast taxis, jak już wspomniałam, jest nie-szyfterem. Rozgraniczenie dotyczy nie tylko opozycji taxis i czasu absolutnego, ale również taxis i czasu względnego, który jego zdaniem jest jednym z wariantów kategorii taxis. Ponadto rozróżnienie taxis zależnego i taxis niezależnego nie ogranicza się wyłącznie do relacji chronologicznych między zdarzeniami, tzn. ich jednoczesności, uprzedniości lub następczości.

Artykuł R. Jakobsona rozpropagował w literaturze rusycystycznej petersburski językoznawca Aleksander Bondarko, który w swoich publikacjach początkowo jedynie wymieniał taxis jako jedno z wielu pól funkcjonalno-semantycznych, z czasem poświęcając mu więcej miejsca na stronicach swoich publikacji (por. m. in. Bondarko 1984, 1985, 1999). Szerokie omówienie fimkcjonalno-semantycznego pola taxis (nie tylko na materiale języka rosyjskiego, ale również w planie typologicznym) znalazło się już w I tomie redagowanej przez niego serii Теория функциональной грамматики (1987: 234-319). Autorami poszcze­ gólnych części poświęconych omówieniu taxis oprócz A. Bondarki są S. Polański, T. Akimowa, N. Kozincewa, W. Niediałkow, T. Otaina. Problematyka związana z wyrażaniem taxis w różnych językach znalazła się w kręgu zainteresowań innego lingwisty petersburgskiego - Wiktora Chrakowskiego (2002). Pod jego kierunkiem powstaje obecnie obszerna monografia poświęcona typologii konstrukcji taksycznych.3

Właśnie na podstawie poglądów R. Jakobsona i A. Bondarki spróbuję określić wzajemne relacje między taxis i czasem względnym.

3 Jest to kolejna z cyklu monografii typologicznych przygotowywanych w Instytu­ cie Badań Lingwistycznych Rosyjskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Poprzednie publikacje tego cyklu, to min. Типология каузативных конструкций. Морфологический каузатив, Ленинград 1969; Типология пассивных конструкций. Диатезы и залоги, Ленинград 1974; Залоговые конструкции в разноструктурных языках, Ленинград 1981; Семантика и синтаксис конструкций с предикатиными актантами, Ленинград 1981; Категории глагола и структура предложения, Ленинград 1983; Типология результативных конструкций, Ленинград 1983; Типология итеративных конструкций, Ленинград 1989; Типология императивных конструкций, Санкт-Петербург 1992; Типология условных конструкций, Санкт- Петербург 1998.

Taxis traktowany jest przez A. Bondarkę jako kategoria semantyczna (i odpowiednie pole fimkcjonalno-semantyczne) i określany jako wyra­ żone w konstrukcjach polipredykatywnych wzajemne powiązanie zda­ rzeń objętych wspólną ramą czasową. To wzajemne powiązanie zdarzeń realizuje się w trzech wariantach. Są to mianowicie: a) relacje równocze- sności/nierównoczesności (uprzedniości, następczości) zdarzeń; b) kore­ lacja wskazująca na wewnętrzne powiązanie zdarzeń bez wyrażania wy­ mienionych powyżej stosunków chronologicznych, c) powiązanie cza­ sowe zdarzeń połączone ze znaczeniami przyczyny, warunku, względu, przyzwolenia i in. (Bondarko 1999: 98-99). Wymienione warianty ilu­ strują następujące przekłady:

a) Возвращаясь домой, Анна ду мача о будущем своего ребенка. Пока мы смотрели фильм, Андрей приготовил ужин (jednoczesność zdarzeń. Anna wracała i jednocześnie myślała; my oglądaliśmy film, a Andriej w tym czasie przygotował kolację); Прочитавши статью, она позвонила другу (uprzedniość jednego zdarzenia względem drugiego: najpierw przeczytała książkę, potem zadzwoniła); Как только приеду домой, обязательно позвоню тебе (następczość zdarzeń, przyjadę і wtedy zadzwonię).

b) Мама вошла в подъезд дома... приказав мне ждать (Н агибин/) 4 W tym przypadku istotne jest wyłącznie wzajemne powiązanie zdarzeń objętych wspólną ramą czasową. Natomiast stosunek chronologiczny między nimi nie jest istotny dla semantyki zdania, co ilustruje również możliwość synonimicznej zamiany na zdanie z orzeczeniem szeregowym: Мама вошла в подъезд и приказала мне ждать. W odróżnieniu od przykładów przytoczonych w punkcie (a), nie jest tu natomiast możliwa synonimiczna zamiana na zdanie podrzędne czasowe (por? * Когда мама вошла в подъезд, приказала мне ждать;?*Когда мама приказача мне ждать, воиїла в подъезд);

c) Осознав это, он изменил свое решение; Осознав это, он все же не изменил своего решения(,). W obu powyższych przykładach na znaczenie uprzedniości jednego zdarzenia (осознать) względem innego (iизменить решение) nałożone jest dodatkowe znaczenie przyczyny {Он изменил свое решение, потому что осознал это) lub przyzwolenia {Хотя он осознал это, но все же не изменил своего решения). 4

4 Znakiem п wyróżnione zostały przykłady1 wynotowane z publikacji A. Bondarki,

Основы функциональной грамматики. Языковая интерпретация идеи времени,

Czas względny a taxis... 103 Tak więc podstawową cechą taxis jest to, że zdarzenia, o których mowa w konstrukcji polipredykatywnej, objęte są wspólną ramą czaso­ wą. Cecha ta pozwala jednoznacznie rozgraniczyć taxis od takiego względnego użycia form gramatycznych czasu, które jej nie posiada. Por. na przykład użycie form czasu przyszłego dla oznaczenia zdarzeń po­ przedzających fakty opisywane w planie przeszłości: Здесь проявилось то, что впоследствии станет основным принципом его поведения, То со przeżyłam w owym roku, stanie się w przyszłości pożywką dla plot­ karzy. W powyższych przykładach formę czasu przyszłego predykatu zdania podrzędnego należy interpretować jako jej względne użycie w stosunku do predykatu zdania głównego (w stosunku do momentu mó­ wienia oba zdarzenia są bowiem usytuowane w czasie przeszłym). Czy też użycie form czasu predykatu w zdaniach typu: Jan wie- dzial/wie/dowie się, że przyjedziemy do Warszawy. Mamy tu do czynienia niewątpliwie z dwoma zdarzeniami (Jan wiedział... my przyjedziemy), jednak odnoszą się one do różnych płaszczyzn czasowych (por. inne możliwości przyjeżdżamy / przyjechaliśmy), co decyduje o wykluczeniu tego typu konstrukcji z taxis. Wiedza Jana zrelatywizowana jest bowiem względem aktu mówienia, natomiast zdarzenie przyjedziemy - opisywane w zdaniu podrzędnym - względem wiedzy Jana.

Nie ulega wątpliwości, że pojęcia taxis i czas względny częściowo krzyżują się, na co wskazywali zarówno R. Jakobson, jak i A. Bondarko. Powyższe przykłady ilustrowały takie względne użycie czasu, które nie należy do taxis. Z drugiej strony przytoczyć można liczne przykłady, gdy możemy mówić o taxis, ale nie o względnym użyciu czasu. W zdaniach typu Вы тут отдыхаете, а мы все трудимся, ilustrujących taxis niezależny, oba zdarzenia powiązane są nie tylko wspólną ramą czasową i znaczeniem równoczesności zdarzeń, ale każde z nich posiada własną lokalizację temporalną względem momentu mówienia. Są to więc absolutne, a nie względne użycia formy czasu czasownika.

Gdy rozpatrzymy wspólną sferę realizacji obu rozpatrywanych kategorii, to, jak słusznie zauważył A. Bondarko, to samo zjawisko można scharakteryzować i jako czas względny, i jako taxis. Jednak mówiąc o czasie względnym, charakteryzujemy tylko formę gramatyczną czasownika, a analiza ograniczona jest do analizy kategorii morfologicznej czasu. Natomiast o taxis można mówić wyłącznie w przypadku istnienia minimum dwóch form tworzących konstrukcję polipredykatywną, a więc przenosimy się z poziomu morfologii na poziom konstrukcji syntaktycznych.

Powyższe rozważania, oparte na pracach R.Jakobsona i A. Bondarki, pozwalają chyba stwierdzić, że analizowane terminy, a więc taxis i czas względny, odzwierciedlają różne zjawiska językowe. W dalszej części artykułu spróbuję przedstawić ogólną charakterystykę środków wyrażenia taxis w języku polskim.

Taxis wyrażają takie konstrukcje polipredykatywne, w których wyodrębnić można dwa zdarzenia Pi i P25 6, gdzie Pi jest zdarzeniem lokalizowanym w czasie względem zdarzenia P2 (głównego, podstawowego). Natomiast zdarzenie P2 oprócz tego, że stanowi tło dla Pi, obligatoryjnie zlokalizowane jest na osi czasu względem momentu mówienia. Rozpatrzmy to na przykładzie.

Idąc do sklepu, myślałam o naszym spotkaniu.

Idąc do sklepu, będę myślała /pomyślę o naszym spotkaniu. Idąc do sklepu, myślę o naszym spotkaniu.

Powyższe przykłady traktować można jako wyrażenia polipredykatywne*’ lub też tradycyjnie ujmowane w składni polskiej zdania złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania, przy czym zdanie główne (myślałam / myślę / będę myślała o naszym spotkaniu) wyraża zdarzenie P2, a więc to, względem którego lokalizowane jest temporalnie zdarzenie Pi wyrażone imiesłowowym równoważnikiem zdania (idąc do sklepu). Jak widać z powyższych przykładów, zdarzenie P2 ma odniesienie czasowe do momentu mówienia TERAZ - myślę, PRZEDTEM - myślałam, POTEM - będę myślała / pomyślę. Trudno natomiast określić temporalnie względem momentu mówienia człon syntaktycznie dodany. W analizowanych przykładach predykat Pi wyrażony jest formą imiesłowu przysłówkowego współczesnego. Funkcja tej formy gramatycznej polega na wskazywaniu jednoczesności dwóch zdarzeń, które mogą być zlokalizowane w dowolnym punkcie na osi czasu (por. sposób wyrażenia predykatu zdania głównego). Natomiast w zdaniach:

Przeczytawszy tę książkę, myślałam o naszym spotkaniu.

Przeczytawszy tę książkę, będę myślała / pomyślę o naszym spotkaniu.

Przeczytawszy tę książkę, myślę o naszym spotkaniu.

5 Ten sposób zapisu zdarzeń wyrażanych w konstrukcjach taksycznych proponuje W. Chrakowski (2002).

6 Wyrażenie polipredykatywne rozumiem tu tak, jak interpretowane jest ono w gramatyce akademickiej języka polskiego przez M. Grochowskiego (Gramatyka

Czas względny a taxis... 105 imiesłów przysłówkowy uprzedni wyraża zdarzenie Pi wcześniejsze względem zdarzenia P2 wyrażonego w zdaniu głównym.

Jednak oprócz tych klasycznych przykładów we współczesnej polsz- czyźnie spotykamy również inne sytuacje. W zdaniu Słysząc huk, wybie­ głam z pokoju zdarzenie nazwane imiesłowem jest niewątpliwie uprzed­ nie w stosunku do zdarzenia predykatu zdania głównego (najpierw usły­ szałam, potem wybiegłam z pokoju). Zgodnie z normą języka polskiego powinno ono być zatem wyrażone imiesłowem uprzednim, a nie współ­ czesnym. Jednak wykorzystany tu imiesłów współczesny użyty jest w celu zaznaczenia bezpośredniej bliskości, prawie jednoczesności opisy­ wanych zdarzeń. W zdaniu Usłyszawszy huk, wybiegła z pokoju brakuje dynamiki poprzedniego zdania.

Oba zdarzenia Pi i P2 konstrukcji taksycznych charakteryzuje zatem określona zależność chronologiczna (równoczesność, uprzedniość, następczość). Ponadto oprócz podstawowej predykacji wyrażonej w zdaniu głównym zawierają one dodatkowy predykat (niejednokrotnie skondensowany, ściągnięty). W przytaczanych powyżej przykładach dodatkowy predykat wyrażany jest imiesłowami. Nie jest to jednak jedyny sposób kondensacji predykatu dodatkowego, o czym świadczy

ekwiwalencja następujących konstrukcji syntaktycznych:

a) Переходя через рельсы, соблюдайте правила дорожного движения vs. При переходе через рельсы соблюдайте правила дорожного движения(*\

b) Wróciwszy do domu, zastał Piotra nad książką vs. Po powrocie do domu zastał Piotra nad książką.

W obu przykładach zdarzenie Pi wyrażone jest albo imiesłowem przysłówkowym, albo wyrażeniem przyimkowym. Odpowiada im synonimiczna konstrukcja - zdanie złożone podrzędnie, por:

ai) Когда переходите через рельсы, соблюдайте правила дорожного движения.

bi) Kiedy wrócił do domti, zastał Piotra nad książką.

Jak widać, sposoby wrażania zdarzenia Pi są zróżnicowane strukturalnie. Konstrukcje ze ściągniętym, skondensowanym predykatem dodatkowym do postaci wyrażenia przyimkowego są częstokroć synonimiczne wobec konstrukcji imiesłowowych. Dotyczy to zwłaszcza struktur zawierających wyrażenia przyimkowe z rzeczownikami odczasownikowymi (po powrocie, przed wyjazdem...), ale nie tylko (por. po koncercie, przy kawie, po Szopenie i in ), por.:

Wyjechawszy do Krakowa, zapomniałam o całym zdarzeniu. Przy kawie plotkowaliśmy o wielu sprawach.

Pijąc kawą, plotkowaliśmy o wielu sprawach.

Nie dla każdej konstrukcji imiesłowowej znaleźć można w polszczyźnie odpowiadającą jej konstrukcję z wyrażeniem przyimkowym. Por. następujące przykłady:

Po kinie (przedkinem) byliśmy na spacerze. Po królu upodobała sobie synowca (Łysiak),

które niewątpliwie ilustrują taxis zależny (najpierw byliśmy w kinie, potem na spacerze; najpierw upodobała sobie króla, potem synowca), jednak w polszczyźnie brakuje dla nich ekwiwalentnych konstrukcji

imiesłowowych.

Jeszcze bardziej złożona jest interpretacja konstrukcji typu Po jajkach dziecko dostało wysypki. Niewątpliwie mamy tu dwa zależne względem siebie zdarzenia objęte wspólną ramą czasową ze znaczeniem uprzedniości (najpierw dziecko zjadło jajka, potem dostało wysypki), jednak znaczenie taxis połączone jest tu bezpośrednio ze znaczeniem przyczynowo-skutkowym (dziecko dostało wysypki, ponieważ zjadło jajka).

W niektórych przypadkach jednoznaczna interpretacja semantyczna konstrukcji z wyrażeniami przyimkowymi nie jest możliwa bez uwzględnienia szerszego kontekstu językowego. Chodzi tu o przykłady typu. Kasia śmiała się przed wejściem na scenę. Z jednej strony może to być bowiem przykład interesującego mnie taxis zależnego (zanim weszła na scenę, śmiała się). To samo zdanie może mieć interpretację nie temporalną, a lokatywną. Wejście na scenę może być bowiem określonym miejscem (Kasia stała przed wejściem na scenę i śmiała się). Z podobną sytuację spotykamy się w przykładach typu Po Ani była jeszcze Kasia. Mogą one bowiem wyrażać zarówno znaczenie taxis zależnego (najpierw przyszła przyjechała / zadzwoniła / napisała / przeczytała... Ania, potem Kasia), ale również znaczenie lokatywne

{stała Ania, a za nią stała Kasia)1

Przedstawione dotychczas uwagi odnoszą się do tzw. taxis zależne­ go, charakteryzującego się ściśle określoną hierarchizacją, gradacją zda­ rzeń, spośród których jedno jest główne, drugie natomiast dodatkowe, poboczne. Zdarzenie dodatkowe lokalizowane jest temporalnie wyłącznie 7

7 O możliwość temporalnej lub lokatywnej interpretacji takich wyrażeń przyim- kowych pisał m in. M. Jurkowski (1972).

Czas względny a taxis... 107 na tle zdarzenia podstawowego. Inaczej wygląda to w przypadku taxis niezależnego, który charakteryzuje się samodzielną orientacją temporalną względem momentu mowy każdego ze zdarzeń, między którymi powsta­ je stosunek taksyczny (Bondarko 1985:12), por.:

a) taxis zależny:

Jadąc do Krakowa, przeczytałam / przeczytam / czytam ciekawą książkę.

b) taxis niezależny:

Kiedy jechałam do Krakowa, przeczytałam (*czytam / *przeczytam) ciekawą książkę.

Jechałam do Krakowa i przeczytałam (*czytam / *przeczytam) ciekawą książkę 8

Przytoczone przykłady zróżnicowanych strukturalnie konstrukcji taksycznych układają się w określony ciąg synonimiczny, por.:

Kiedy szłam do szkoły, myślałam o niebieskich migdałach. Szłam do szkoły i myślałam o niebieskich migdałach. Idąc do szkoły, myślałam o niebieskich migdałach. Po drodze do szkoły myślałam o niebieskich migdałach.

Zgodnie z tradycyjną klasyfikacją, mamy przed sobą zdanie złożone podrzędnie i współrzędnie, zdanie złożone z imiesłowowym równoważnikiem zdania oraz zdanie pojedyncze. W dwóch pierwszych przykładach oba zdarzenia Pi i P2 wyrażone są formą osobową czasownika {kiedy szłam... myślałam, szłam i myślałam). W trzecim zdaniu zdarzenie P2 wyrażone jest imiesłowem przysłówkowym, który jest wynikiem kondensacji (ściągnięcia) predykatu. Najbardziej skomplikowana jest sytuacja w ostatnim przykładzie, gdzie kondensacja jest maksymalna, brakuje w nim jakiejkolwiek formy czasownikowej. Predykat dodany ukryty jest w strukturze wyrażenia przyimkowego po drodze.

Listę konstrukcji taksycznych w języku polskim należałoby uzupełnić o struktury, w których zdarzenie P2 wyrażone jest imiesłowem przymiotnikowym, por.:

a) Spotkałam znajomego wyjeżdżającego do Krakowa. b) Człowieka pijącego kawę nie da się namówić na herbatę.

Jednak w tego typu konstrukcjach zdecydowanie przeważa znacze­ nie atrybutywne imiesłowu nad znaczeniem dodatkowej predykacji, o

8 Przykłady serii (b) ilustrują dodatkowo współzależność wyrażania taxis i form aspektowych predykatu zdania głównego.

czym świadczy możliwość zastosowania następujących transformacji na zdania względne:

ai) Spotkałam znajomego, który wyjeżdża do Krakowa. аг) Znajomy, którego spotkałam, wyjeżdża do Krakowa.

bi) Człowieka, który pije kawą, nie da się namówić na herbatą.

W odróżnieniu od całej serii wcześniejszych przykładów, w których wyrażone były dwie czynności Pi і Рг tego samego subiekta, w powyższym wypadku (przykłady a, ai) subiekt zdarzenia Pi nie jest tożsamy (fr) z subiektem zdarzenia Рг (ja spotkałam... znajomy wyjeżdża). Już te cechy pozwalają zlokalizować konstrukcje omawianego typu na peryferiach fimkcjonalno-semantycznego pola taxis.

Przedstawiona analiza w żaden sposób nie wyczerpuje całości tematu, a jest jedynie próbą zasygnalizowania problemu, który, jak mi się wydaje, nie był dotychczas badany na materiale języka polskiego i w planie konfrontacji polsko-rosyjskiej.

Literatura

Бондарко A. B. (1984) Функциональная грамматика, Ленинград. Бондарко А. В. (1985) О таксисе, „Zeitschrift für Slawistik”, Band ЗО,

1, s. 1-16.

Бондарко А. В. (1999) Основы функциональной грамматики. Языковая интерпретация идеи времени, Санкт-Петербург. Храковский В. С. (2001) Таксисные конструкции со специализи-

рованными и неспециализированными глагольными формами, [w:] Wyraz i zdanie w językach słowiańskich. Opis, konfrontacja, przekład, 3, Wrocław.

Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia (1984) red. M. Grochowski, S. Karolak, Z. Topolińska, Warszawa.

Jakobson R. (1989) Szyftery, kategorie czasownikowe i czasownik rosyjski, [w:] idem, W poszukiwaniu istoty języka, Warszawa, t. 1, s. 257-281.

Jurkowski M. (1972) Przyimek i wyrażenie przyimkowe, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria Językoznawstwo 4, s. 21-29.

Rudnik-Karwatowa Z., Karpińska H. (1999) Słownik słów kluczowych językoznawstwa slawistycznego, Warszawa.

Теория функциональной грамматики. Введение. Аспектуальность. Временная локализованность. Таксис (1987) ред. А.В. Бондарко, Ленинград.