"Społeczne uwarunkowania
instytucjonalne życia literackiego" :
sprawozdanie z sesji naukowej
Biuletyn Polonistyczny 21/4 (70), 57-63
„SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA INSTYTUCJONALNE ŻYCIA LITERACKIEGO”
Sprawozdanie z sesji naukowej
W dniach od 2Ą do 26 listopada 1977 r . odbywała się w Olsztynie
s e s ja naukowa nt. "Społeczne uwarunkowania instytucjonalne życia lite ra ck ie g o ", zorganizowana p rzez Instytut Badań Literackich PAN i Wyż szą Szkołę Pedagogiczną w O lsztynie. Zgrom adziła ona około 100 u cze st ników, reprezentujących różne ośrodki badaw cze: IB L PAN, Instytut K siążki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej, Instytut Filozofii i S o cjo lo gii PAN, uniw ersytety: Jagielloński, Gdański, Łódzki, toruński im. M. Kopernika, lubelski im. M. C urie-Skłodow skiej, Ś lą sk i, W arszawski, W rocławski, Wyższe Szkoły Pedagogiczne w Częstochow ie, Krakowie i O lsztynie. W obradach s e s ji uczestniczyli również nauczyciele szkół średnich i bibliotekarze olsztyńscy oraz studenci Wydziału Humanistycz nego WSP w O lsztynie.
Otw arcia s e s ji dokonał rek to r Wyższej Szkoły Pedagogicznej w O lsz tynie, p ro f. dr Juliusz P o p o w i c z .
P ro f. d r Stefan Ż ó ł k i e w s k i przedstaw ił na wstępie ogólną tre ść planowanego na otwarcie s e s ji referatu nieobecnego p rof. d ra M ariana
S t ę p n i a (UJ) nt. "Badania życia literackiego jako krytyka kultury l i te ra c k ie j". Główne tezy tego referatu dotyczyły spraw organ izacji i wy posażenia teoretycznego w arsztatu badacza kultury litera ck iej. Spraw ą
szczególnej troski staje się zagadnienie prawomocności metodologicznej procedur i zabiegów w artościow ania, jakich musi dokonać badacz kultury literack iej przystępując do porządkowania i selekcji m ateriału św iadczą cego o funkcjonowaniu i odbiorze zjaw isk życia literackiego w obiegu społecznym. O w ażności tej kwestii p rzesąd za fakt, iż badacz życia l i terackiego je st zarazem komentatorem i krytykiem w spółczesnej kultury lite ra c k ie j, a więc pośrednio także współtwórcą i krytykiem w spółczesnej polityki kulturalnej. Sytuacja ta wymaga wyposażenia uprawiających takie badania w odpowiednie spraw ności i środki: spraw ności rozw ijają się w kręgu metodologii i ideologii, środki - w sferze warunków materialnych i zabiegów organizacyjnych.
funkcjonowania kultury lite ra ck ie j", miał ch arakter przeglądu wypracowa nych do tej pory n arzędzi i k ategorii badawczych stosowanych na grun cie dyscypliny, dokonanego w drodze krytyki ek spresyjn ej teorii kultu ry . Autor przeprow adził analizę pojęć takich, jak : przedmiot semiotycz- ny (a w szczególn ości tekst literack i jako specyficzny rodzaj przedmiotu semiotycznego) , nadaw ca, odbiorca, sytuacja komunikacyjna, szczególną uwagę pośw ięcając zagadnieniu roli i m ożliwości zastosow ania metod analizy semiotycznej w badaniu i opisie typowych modeli funkcjonalnych utworów literackich występujących w danej kulturze. Za spraw ę najwięk
szej wagi - na obecnym etapie rozwoju badań - uznał referen t potrzebę sporządzenia typologii praktyk komunikacyjnych, ró l społecznych oraz instytucji, które te role um acniają, a także typologii funkcji rzeczowych przedmiotów semiotycznych i skutków antropologicznych tych funkcji. Do piero istnienie takich typologii pozwoliłoby na systemową analizę h isto ryczno-socjologicznych procesów komunikacyjnych i opis instytucji kul tury literack iej jako zespołu mediów, p rzez które należy badać zachowa nia odbiorców literatu ry .
W proponowanym p rzez siebie ujęciu, za nadrzędną dyrektywę meto dologiczną uznał prelegent konieczność traktowania procesów komunika cyjnych i instytucji kultury literack iej jako "sfe r y m ediacji przy w yjaśnia niu zróżnicowań funkcji lite ra tu ry ", w skazując na konieczność opisu tych
zjaw isk ze względu na ich m iejsce w kontekście całej kultury i w oparciu o ich związki z wszelkimi praktykami ludzkimi, z ich jak n a jsze rze j rozumianymi uwarunkowaniami zarówno na płaszczyźn ie p rax is społecznej, jak w sferze nadbudowy, ideologii, ś*ri.adomości społecznej. Zastosowanie tej perspektywy pozwoli na doskonalszą "odpowiedź na pytanie dotyczące społecznego funkcjonowania sztuki, praw idłow ości jej oddziaływań na przemiany społeczn e".
R eferat d ra K rzysztofa D m i t r u k a (1BL) "Komunikacja literack a a instytucje publiczności" stanowił rodzaj krytycznego wstępu do analizy problemu tytułowego i sprow adzał się głównie do rew izji wymogów meto dologicznych, jakie n arzucał przedmiot badań. Referent ukazał najnowsze tendencje i innowacje w badaniu "kanonicznego" Laswellow skiego modelu komunikacyjnego, dyskutując jednocześnie spraw ę przydatności modeli
komunikacyjnych do badań procesów kultury lite ra ck ie j. Z w racając uwagę na redukcjonistyczny ch arakter proponowanych dotychczasowych ujęć teo retycznych poziomów analizy p rocesu p r z e jśc ia od działań prekomunika- cyjnych ( autokomunikacyjnych) do układu kanonicznego (nadaw ca-odbior- ca) , a następnie do komunikacji w grupach pierwotnych i wtórnych, r e ferent przedstaw ił próbę "uporządkowania repertuaru koncepcji i teorii publiczn ości", w yróżniając jej cztery podstawowe grupy: retoryczną, psychologiczną, socjologiczną i semiotyczną. O k reślił także zasady p ro ponowanej p rzez siebie typologii instytucji publiczności litera ck iej.
Kolejny referen t, dr Janusz L a l e w i c z (1 B L ), przedstaw ił pracę "Społeczn y kontekst faktu literackiego i funkcje lektury", w której zajął się określeniem problematyki faktu literack iego , przedmiotowymi wymia rami lektury oraz społecznym rozkładem funkcjonalnych typów lektury, wśród których wyróżnił lekturę "norm alną" (uprawianą "d la przyjemno ś c i" p rzez czytelników "zorientowanych na temat") i lekturę "nienorm al ną" (lekturę profesjon alistów , "szk oln ą" bądź "zaangażow aną", upraw ia ną p rzez czytelników "zorientowanych na rodzaj tek stów "). Podział ten motywowany je s t, wg referenta, między innymi faktem zależn ości między statusem lektury w danej grupie a w łaściw ościam i komunikacji wewnątrz- grupowej, a także tym, że jak dowodził - sama lektura literack a nie ma charakteru działania społecznego. Zaproponowana typologia lektury i te za o jej społecznym wymiarze stały się przedmiotem wielu wypowiedzi dyskusyjnych.
W dyskusji nad omówionymi referatam i udział wzięli prof. dr M ieczy sław Inglot (U W r.) oraz mgr M arian Płachecki (1 B L ), który podając w wątpliwość przydatność stosow ania kategorii instytucji p rzejętej z teo rii organ izacji do badania czegoś tak nieokreślonego i niesform alizowane- go, jak "publiczność lite ra c k a ", zaproponował budowanie typologii "in sty tucjon alizacji" publiczności wg kryterium aktualizowania p rzez nią p rz e ciwstawnych sobie funkcji rzeczowych i semiotycznych w p ro cesie komu n ikacji lite ra c k ie j, wprowadzając podział na publiczność "biern ą" i "aktyw n ą ".
W cz a sie obrad popołudniowych dr M aryla H o p f i n g e r (1BL) wy g ło siła re fe ra t nt. "Komunikacja filmowa lat XX- i XXX-ych w P olsce wo
bec tradycji kultury lite ra c k ie j". Referentka stw ierdziła m .in . , że ko munikacja filmowa od momentu narodzin poddana była naciskom rynkowym i propagandowym, wpływom interesów grupowych i państwowych, a wie- lostopniowość jej instytucjonalizacji m iała charakter pozaartystyczny. Wzory komunikacji lite ra c k ie j, po które sięgało kino, przyczyniały się do jego awansu, a jednocześnie utrudniały jego rozwój w bezpośrednim oddziaływaniu.
Z kolei doc. dr Janusz M a c i e j e w s k i (1BL) zaprezentował komu nikat nt. "Publiczność literack a i jej in sty tu cje", w którym przedstaw ił własne propozycje o k reślające h ierarch ię w artości literack ich , rekon stru owaną w oparciu o badania odbioru.
W dyskusji w pierwszym dniu obrad s e s ji zab rali g ło s: dr Janusz Strad eck i, mgr M. P łachecki, dr Ewa Szary-M atyw iecka, dr Władysław Dynak, p ro f. dr S . Żółkiew ski, dr K. Dmitruk, dr J. Lalew icz.
W drugim dniu s e s ja obradowała w dwóch sekcjach , na których zostały poruszone problemy: l ) recep cji czytelniczej oraz 2) szkolnej kultury lite ra ck ie j. W sek cji 1, której przewodniczyła doc. dr Bożena O s m ó l s k a - P i s k o r s k a , pracow nicy Instytutu K siążki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej przygotowali referaty obejmujące następujące za gadnienia: dr Janusz A n k u d o w i c z - "Teoretyczne i metodologiczne problemy empirycznych badań czytelnictw a"; doc. dr Stanisław S i e k i e r
s k i - "Funkcje zakładu pracy w kształtowaniu uczestnictw a kulturalnego młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem k siążk i" (na przykładzie za kładów p racy aglom eracji w arszaw sk iej); mgr Janusz K o s t e c k i -"C h a rakterystyka wybranych społecznych sytuacji komunikacji czytelniczej w polskiej kulturze czytelniczej drugiej połowy XIX w ieku"; mgr Andrzej
Z i e l i ń s k i - " Z badań nad kompetencjami czytelniczymi odbiorców "; mgr Jan K a r w o w s k i - "Z badań nad rzeczywistymi funkcjami społecz nymi se rii wydawniczej ^ Druga wojna światowa«*" (z a ry s k on cepcji); mgr Witold A d a m i e c - "Warunki upowszechniania czytelnictwa na wsi międzywojennej p rzez kółka rolnicze i związki młodzieży w świetle p a miętników" .
O lsztyńską Wyższą Szkołę Pedagogiczną reprezentow ał dr Tadeusz Z i e n k i e w i c z , który w ygłosił re fe ra t n t. " P r a s a Mazur (1842-1939)
w p ro cesie komunikacji literack iej (z zagadnień polityki literack iej p ism )" .
R eferaty w sekcji 2 prezentowali pracownicy różnych ośrodków b a dawczych na następujące tematy: dr Jan P o l a k o w s k i i doc. dr Zenon U r y g a £.WSP Kraków) - "Problem y metodologiczne dydaktycznych badań nad komunikacją lite ra c k ą "; dr Władysław D y n a k i dr Aleksander L a b u d a (IJW r.) - "Szk oln a kultura literack a w okresie zaborów" (r o z w ażania źródłoznaw cze) ; dr Władysław D y n a k - "Św iadectw a i reguły odbioru w szkolnej lekturze literack iej (na m ateriale tzw. » bryków« z lat 1897-1939)"; dr Edward P o l a n o w s k i ( WSP Częstochowa) - "P r o blematyka badań nad życiem literackim ośrodków prowincjonalnych w ok re
sie pozytywizmu"; mgr Janina S z y m a ń s k a (UW) - "Kultura i literatu
r a dla ludu (na podstawie materiałów zebranych do i> Kroniki życia lite r a
ckiego W arszawy w 1880 r . ^ ) " .
Przedstaw ione zagadnienia, omawiane w referatach i w dyskusji na posiedzeniach obu se k c ji, w ykraczały poza sfe rę rozważań czysto teore tycznych, oparte były natomiast na badaniach empirycznych konkretnych zjaw isk kultury lite ra ck ie j, których w artość, że względu na obszerną dokumentację dowodową, trudno byłoby przecen ić.
Szczególnie wysoko oceniony został re fe ra t dra. J. Polakowskiego i doc. Z . Urygi ze względu na jego konsekwentne i nowatorskie propozy cje metodologiczne u jęcia zagadnień szkolnej komunikacji literack iej.
Tego samego dnia po południu zaprezentowane zostały także referaty : mgr Magdaleny L u b e l s k i e j (UJ) - "Sposoby lektury ^G enerała B a rcza< " w którym autorka przedstaw iła h istorię recep cji tego utworu w oparciu o analizę mechanizmów pow ieści, które "wyzwalały różne kierunki odczy tania i powodowały wchodzenie pow ieści do rozmaitych konstelacji tek s tów" literackich i n ieliterackich; m gra M arka Z a l e s k i e g o (1BL) - "O awangardowym fakcie literack im ", gdzie w oparciu o teorię instytucji stworzoną na gruncie socjologii organ izacji i zarządzan ia autor zapropono wał typologię faktów literack ich ; mgra Zbigniewa B a u e r a (UJ) "T r e śc i ideowo-kulturalne w magazynie ilustrowanym (niektóre zagadnienia metodo logii badan ia)" oraz mgra P iotra K o w a l s k i e g o ( UWr. ) "M iędzy histo- ryczn ością a romansem ", który zrekonstruował z perspektywy odbiorcy
poetykę pseudohistorycznej pow ieści brukowej.
W trzecim dniu s e s ji wznowiono obrady plenarne. Zebrani w ysłucha li w ystąpienia d ra M irosław a Ś w i ą t e c k i e g o (W SP Olsztyn) nt. "U podstaw kształtow ania się życia literackiego na Warmii i M azurach po
15-45 ro ku ". Referent zasygnalizow ał nietypowość zjaw isk kultury lite r a ckiej na Warmii i M azurach, kiedy kształtow ała się profesjon alna kultu r a literack a niemiecka i kultura ludowa - sytuująca się w tradycji pol sk ie j.
Z kolei1 mgr M arian P ł a c h e c k i (IB L ) wygłosił re fe ra t nt. "M a- krospołeczn a sytuacja komunikowania w dobie niewoli w Królestw ie P o l skim ( l36Z-l3<35)" , w którym omówił strategię działań rusyfikacyjnych i politykę społeczną władzy zaborczej w K rólestw ie, wpływające na stan komunikacji społecznej i lite ra c k ie j.
Następnie wysłuchano referatu mgr a O sk ara C z a r n i k a (IB L ) nt. "P ro z a artystyczna a p r a sa codzienna". Referent przedstaw ił rodowód i rozwój beletrystyki prasow ej eu ropejskiej i polsk iej w planie h isto ry cznym. Interesow ały go przy tym takie zagadnienia, jak : obieg prasow y dzieł literackich i jego funkcje społeczne, polityka literack a pism co dziennych, recep cja czyteln icza; przedstaw ił także rozw ażania o meto dzie badań i stosowanej term inologii.
Ostatnim referentem s e s ji, był mgr Jerzy P i l c h ( UJ ) . Mówił on o "Problem ach metodologicznych badania życia literackiego okresu konspi ra c ji w cz a sie II wojny św iatow ej". Po dokonaniu krytycznego przeglądu stanu badań tematu p rzeszed ł do polemicznego omówienia sposobów trak towania i ocen życia literackiego w warunkach k o n sp iracji, wysuwając tezę, iż badacze tego okresu nie powinni stosow ać wobec przedmiotu b a dań rozmaitych "ta ry f ulgowych" bądź w artościow ać przynależnych do n ie go zjaw isk ze względu na ich ideologiczny czy moralny wymiar, ale - przy poszanowaniu sw oistości warunków życia literackiego tych lat - analizować je przy pomocy takich samych kategorii i kryteriów jak inne okresy życia literack iego.
Po wystąpieniach referentów wywiązała się d y sk u sja, w której za bierali g ło s: dr K. Dmitruk, dr J. Lalew icz, dr J. Strad eck i, dr Aloj zy Zdaniukiewicz.
Trzydniowe obrady podsumował p ro f. S . Żółkiewski, akcentując po trzebę i celow ość tego rodzaju n arad , prowadzących do ujednolicenia me tod badawczych i pojęć terminologicznych.
Mgr Hanna Saw icka Mgr Marek Z aleski
„LITERATURA STAROPOLSKA W KONTEKŚCIE EUROPEJSKIM”
Sprawozdanie z konferencji naukowej
W dniach 8-9 XII 1977 r . odbyła się w Instytucie Badań Literackich w W arszawie kolejna konferencja naukowa z cyklu "L ite ra tu ra staropol ska w kontekście europejskim ", zorganizowana przez Pracownię H istorii L iteratury Staropolsk iej IBL oraz Zespół H istorii L iteratury Staro p ol
skiej ILP Uniwersytetu W arszaw skiego. Otw arcia obrad dokonał zastęp
c a dyrektora IB L d / s naukowych^ doc. dr hab. Stefan Treugutt.
Jako p ierw sza zab rała głos doc. dr hab. Jadwiga K o t a r s k a , która w refe ra cie zatytułowanym "Petrarkizm w poezji polskiego ren esan su i baroku" stw ierdziła, że koncepcja m iłości zaw arta w polskiej poezji r e nesansow ej b liż sz a je st arystotelew skiej niż p etrark isto w sk iej, w yrosłej z platonizmu. P etrark istow sk a m iłość - to uczucie nie spełnione, powo dujące cierpien ie, prowadzące do zachwiania równowagi uczuciow ej, in telektualnej, m oralnej. W polskiej poezji renesansow ej nie spełnione uczu cie ziemskie nie ewokowało pytań o sens istn ienia, choć dają się w niej zauważyć tendencje do sublimowania uczuć miłosnych (np. w utworach J. Kochanowskiego i M. Sęp a S z arz y ń sk ie g o ).
Podatniejszy do p rz e ję c ia przez polską poezję renesansow ą okazał się petrarkistow ski ideał kobiety. Opis kobiety przeprow adzali poeci pol scy podobnie jak P e trark a, przejmowali też jego in sp irację w posługiwa niu się elementami przyrody. Dwomość wobec kobiet, traktowanie kobie ty jako przewodniczki nad duszą mężezyzny - przejęte zostały, również z w zorca petrarkistow skiego.
