Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w ośrodku wileńskim

Pełen tekst

(1)1J'iJG' 585. Wojciech Giza Katedra HistorII. Myśli Ekonomłcznel. Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w osrodku wileńskim l. Wprowadzenie Pojawienie się ekonomii jako dyscypliny akademickiej w ośrodku wileń skim przypada na trzeci okres periodyzacji dziejów (1796-1803) Uniwersytetu i związane jest z nazwiskiem Hieronima Stroynowskiego, który jako jeden z pierwszych w Polsce wykladał z katedry ekonomię polityczną. Dorobek naukowy przedstawicieli ośrodka wileńskiego wydaje się znaczący w dziejach rozwoju tej nauki. Tym bardziej zaskakujący okazuje się brak opracowań, które przedstawiałyby osiągnięcia naukowców związanych z Wilnem. Niniejszy artykuł stanowi próbę zaprezentowania głównych osiągnięć tego ośrodka, jak również skrótowego przedstawienia sylwetek i dzieł tych, którzy je tworzyli od momentu pojawienia się ekonomii jako dyscypliny akademickiej do zamknię cia Uniwersytetu w 1831 r. Glównymi źródłami, na podstawie których powstał niniejszy tekst są: obszerna monografia Józefa Bielińskiego' poświęcona dziejom uniwersytetu w latach 1579-1831, referat Stefana Dziewulskiego Polska myśl ekonomiczna na Wszechnicy Wileliskiej,jakrówniei prace S. Gląbińskiego' i E. Strasbl11'gera'. Zarówno wyżej wymienione publikacje, jak również te, do których odwołano się w tekście, zostały napisane w pierwszej połowie naszego stulecia. Analizując literaturę pośw ięconą historii my śli ekonomicznej ostatnich kilku lat, natrafić można na charakterystykę poglądów Hieronima i Waleriana Stl'Oynowskich, uważanych za czołowych przedstawicieli fizjokratyzmu, natomiast znacznie mniej opracowali poświęcono pozostałym ekonomistom wileńskim.. 'J. Bicliński, Uniwersytet WilCliski. /579-/83/, Anczyc i S-kn. Krnków 1899-1900. t. I-lII.. 2 S. Głąbill sk i, flis/oria ekonomik, t. I, HistoriiI ekonomiki polskiej, Towarzystwo Naukowe, Lwów 1939. ) E. Slrusburgcr, Historia doklr)'1I ekonomicznych w Polsce Niepodleglej. Warszawa 1918..

(2) I. Wojciech Giza. 2. Historia Uniwersytetu. Wileńskiego. Dzieje Uniwersytetu Wileńskiego można podzielić na cztery główne okresy. Okres pierwszy przypada na lata od 1579-1781 1'.7 lipca 1578 I'. Stefan Batory, przychylając się do prośby biskupa Protasewicza, powierzył organizację nowego 4 ośrodka akademickiego zakonowi Jezuitów. Powstała w 1579 I'. uczelnia , posiadała początkowo trzy fakultety: teologiczny, filozoficzny i nauk wyzwolonych. "Pierwsze lata istnienia Akademii Wileńskiej - co podkreśla Józef Bieliński - należały do naj świetniejszych w długim jej życiu"'. Okres ten kOl\czy się w 1773 r., kiedy to papież Klemens XIV rozwiązał zakon Jezuitów. Od tego momentu nastąpiła reorganizacja akademii i przekształcenie jej w szkołę świecką.. Drugi etap w historii Uczelni, okres Szkoły Głównej Litewskiej, trwał od 1781 do 1896 r. Reorganizacją uczelni zajęła się Komisja Edukacji Narodowej, która powołała na rektora księdza Marcina Poczobut-Odlanicki. Zreorganizowana uczelnia podzielona została na dwa kolegia: fizyczne i moralne. Każde z nich miało swojego prezydenta i sekretarza. W pierwszym wykładano matematykę czystą i stosowaną, astronomię, fizykę, chemię, nauki przyrodnicze i medycynę, w drugim prawo, teologię, historię i literaturę. Józef BieliJ\ski tak charakteryzuje ten okres: "Szkoła Główna Litewska [ ... j szczególnych zasług dla oświaty kraju nie położyła; trwała za krótko i ciągłym zmianom ulegała, gdyż Komisja edukacyjna nad planem szkolnym ustawicznie pracowała, ulepszając go bez przerwy. Dobór profesorów był dobry, lecz profesorowie ci, po większej części duchowni, beneficjami opatrzeni, lekceważyli sobie katedrę skąpo przez Komisję edukacyjną opłacaną, pewni bezkarności, bo o zmianę ich było bardzo trudno"'. Okres trzeci obejmuje lata od 1796 do 1803 1'., kiedy to po trzecim rozbiorze Polski książę Repnin, mianowany wielkorządca Litwy, zajął się organizacją szkolnictwa na powierzonych mu terenach. Dzięki staraniom Poczobuta-Odlanickiego udało się wznowić zajęcia w akademii, którą nazwano Szkołą Główną Wilellską. Uczelnia została podzielona na cztery wydziały: moralny, fizyczno-matematyczny, lekarski i literatury. Zniesiono prezydentów, władzę sprawował rektol'. W tym okresie Poczobut-Odlanicki zrezygnował z zajmowanego stanowiska, pragnąc zająć się pracą naukową. Funkcję rektora objął czło nek Komisji Edukacji Narodowej, dotychczasowy profesor Konwiktu Warszawskiego Ojców Pijarów, znany ekonomista ksiądz Hieronim Stroynowski. Czwarty okres w dziejach Uniwersytetu WileJ\skiego obejmuje lata od 1803 do 1831 I'. W 1802 I'. utworzony został w Petersburgu komitet, któremu prze4. W literaturze odnajdujemy dwie daty powstania Akademii Wilcllskicj. Pierwsza - 1578 r. roję sflnkcji papieża Grzegorzu. zwitjzana jest Zdecyzji) Stefana Batorego, druga - 1579 1'. akcentuje XIII dotyczącą powstunia tejże Akademii.. 51. Bieliński, op. cit., s. 508. 6 Tamże, s. 525..

(3) Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w ośrodku. wileńskim. I. wodniczył. senator Murawjew. Celem komitetu było okreśłenie zasad funkcjonowania instytucji publicznych w całym państwie. Członkami komitetu zostali m.in. rektor ks. Hieronim Stroynowski oraz książę Adam Czartoryski. W dniu 4 kwietnia 1803 r. podpisany został przez cara Aleksandra I akt zatwierdzający działałność Uniwersytetu Wilellskiego, któlY otrzymał nazwę "Imperatorskiego". Uniwersytet podziełony został na cztery wydziały: - tizyczno-matematyczny, w skład którego wchodziło dziesięć katedr: fizyka, chemia, historia naturalna, botanika, gospodarstwo wiejskie, matematyka wyż sza czysta, matematyka wyższa stosowana, architektura cywilna, astronomia i obserwator·astronom, - łekarski, składający się z sześciu katedr: anatomia, patologia, materia medyczna, klinika, chirurgia, szkoła położnicza i weterynaria, - nauk moralnych i politycznych , złożonych z d z iesięciu katedr: łogika, metafizyka i filozofia morałna, prawo natury, prawo polityczne i prawo narodów, prawo cywilne i kryminalne narodów dawnych i współczesnych, prawo cywilne i kryminalne par\stwowe i polskie, historia powszechna, Pismo św., teologia dogmatyczna, teołogia moralna, -literatmy i sztuk wyzwolonych, składający się z sześciu katedr: wymowa i poezja, język i literatura grecka, język i literatura łacińska, język i literatura państwowa, rysllllki i malarstwo, ponadto lekcje języków nowożytnych.. 3. Charakterystyka poglqdów wybranych ekonomistów Uniwersytetu Wileńskiego Problematyka ekonomiczna pojawiła się w ośrodku wilel\skim w drugiej XVIII w., po upływie 200 lat od założenia uczełni. Przed wprowadzeniem samodzielnego kursu ekonomii kwestie ekonomiczne poruszane były w ramach wykładów z zakresu prawa natury, prawa politycznego, prawa narodów. Utworzenie katedry ekonomii politycznej wyniknło z pogłądów Komisji Edukacji Narodowej, która zwalczała filozofię, traktując ją jako szkodliwą i "obałamucającą umysły", zalecając przy tym naukę praw natury. Przedmioty te wykłada! ks. Hieronim Stroynowski w Konwikcie Warszawskim Pijarów. Stefan Dziewułski uznał Stroynowskiego za pierwszego profesora ekonomii politycznej w Polsce. Dziewulski podkreśła, że: "Chociaż Jan Śniadecki [ ... l w 1776 r. uczył w Krakowie ekonomii politycznej według systemu Quesnay' a, to jednak były to wykłady dorywcze i dopiero Stroynowski pierwszy rozpoczął systematyczne wykłady w języku polskim"'. Stroynowski cieszył się dużym uznaniem jako wykladowca; skłoniło to Komisję Edukacji Narodowej do powołania go w 1780 r. na stanowisko profesora prawa natury w Szkole Głównej Litewskiej. Katedrą tą kierował do ł794 r. połowie. 7. S. Dziewulski, Po/ska myśl ekollomicVla lIa Wszechnicy Wile/łskiej . .,Ekonomislll" 1920, s. 3..

(4) I. Wojciech Giza. Obraz polskiej myśli ekonomicznej w ośrodku wileńskim bylby niepelny bez krótkiej charakterystyki postaci księdza Hieronima Stroynowskiego. Stroynowski, będąc jednym z pierwszych ekonomistów propagujących system fizjokratów na gruncie polskim, zapisal się w dziejach Szkoly Głównej Litewskiej jako zdolny organizator, pełniąc przez kilka lat funkcje rektora, oraz wychowawca wielu następców. Hieronim Stroynowski urodził się w Chodaczkowie na Wołyniu w J752 r. Uczęszczal do szkoły prowadzonej przez Pijarów w Złoczowie. W 1768 r. wstąpił do Zgromadzenia Pijarów, gdzie przygotowywał się do pracy naukowej i dydaktycznej. Jeszcze przed uzyskaniem święceń prowadził wykłady w kolegiach zloczowskim i międzyrzeckim. Po uzyskaniu święceń w 1776 r. wykładał początkowo w Collegium Nobilium matematykę, logikę, metafizykę, a następnie: prawo natury, prawo polityczne, prawo narodów oraz ekonomię polityczną. Po powoi aniu go do Wilna na tamtejszy Uniwersytet przystąpi! do realizacji zadania, które polegało na przygotowaniu odpowiedniej kadry profesorskiej. Mianowany prefektem kandydatów do stanu profesorskiego udal się wraz z podopiecznymi w 1781 r. do Krakowa w celu uzupelnienia ich wykształcenia w instytucie pedagogicznym. Przebywając w Krakowie przez dwa lata nawiązal osobiste kontakty z Hugo Kołłątajem, Janem Śniadeckim i innymi profesorami Akademii Krakowskiej. Równocześnie zostal promowany na doktora teologii i obojga praw. W 1783 r. powróci! do Wilna, a w 1785 r. wydal książkę pl. Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomii politycznej i prawa narodów, która posłużyła jako podręcznik wykładów ekonomii politycznej, a ściślej mówiąc do popularyzowania poglądów fizjokratów. Edward Strasburger w następujący sposób ocenia tę książkę: "Praca Stroynowskiego, choć mało oryginalna, posiada zalety metodologiczne, wyłożona jest z tą dokladnością i surowością, którą się zachowuje w matematyce, a bez której i w naszej nauce nic pewnie wiedzieć, nic doskonale umieć nie można"'. Natomiast Stanisław Głąbiński podkreśla, że autor "przyjął w niej tę naukę w calości, tak w pojęciu prawa naturalnego, jak całego układu gospodarczego, też podzial narodu na trzy klasy gospodarcze, nie zmienił nawet nazwy klasy "nieplodnej" na klasę "przemysłową", jak to czynili we Francji niektórzy zwolennicy tej nauki, aby nie uchybiać tą nazwą zajęciom mieszczmlskim"'. Pomimo zarzutów, które podnoszono przeciwko pracy H. Stroynowskiego, należy przyznać, żejego dzieło było wiernym odbiciem szerokiego prąduumy słowego, który pojawił się w wieku XVIII. Panujący w latach l750-1780 IU fizjokratyzm pragnął sprowadzić zjawiska ekonomiczne do ogólnych wiecznych praw natury, wyodrębnić pierwiastki irracjonalne z problematyki ekonomicznej chociażby. 8 E.. Strnsburger, op. cit., s. 10. !l S. Glqbillski, Historia ekonomiki... , s, 138. lU Romy cznsowe panowania fizjokratyzmu Ila zachodzie wyznacz8jfJ: H. Landreth, D.C. Cola11 der w publikacji, Historia my.m ekonomicznej, PWN Warszawa 1998, s. 92. I. M.

(5) Narodziny polskiej mym ekonomicznej w ośrodku wile/iskim. I. wykryć podyktowane przez naturę prawa, które miały regulować stosunki międ zy ludźmi". W przeciwielIstwie do S. Głąbińskiego i E. Strasburgera. i. S. Dziewulski argumentuje: "Praca Stroynowskiego w porównaniu z dziełem jego poprzednika ks. Antoniego Popławskiego, stanowi znaczny krok naprzód. Pochodzi to stąd, że Stroynowski wydal swą pracę w 1785 r., to znaczy po pamiętnej w histOlji ekonomji dacie 1776 r., w którym ukazało się dzieło Adama Smitha. Toteż [ ... l w pracy tej znać wielki wpływ Smitha, zaś ta okoliczność, że Stroynowski umiał skojarzyć dwa różne systemy w swym dziele i ukuć z nich konsekwentną teorię, św iadczy jedynie o tym jak wiele cech pokrewnych fizjokratyzmowi posiadu teoria Smitha"". Dziewulski odrzuca również tezę S. Grabskiego, który twierdzi, że Stroynowski nie znnł poglądów Smitha". Po ogłoszeniu swojej pracy H. Stroynowski udał się do Włoch w celach leczniczych. Nawiązał tam kontakty z Janem Beccarią, Piotrem Moschatim, Adamem Fabbronim. W 1787 I'. wybrany zastal na członka Akademii Nauk we Florencji, a w rok później zastał członkiem Akademii w Rzymie (Accademia delt' Arcadia). Po powrocie do kraju wznowił wykłady w Wilnie, ponadto zaa ngażował s ię w działalność społeczną i polityczną. Pracował m.in . przy reorganizacji administracji i sądow nictwa oraz w Komisji Edukacji Narodowej. W 1799 r. Stroynowski został wybrany rektorem Uniwersytetu Wilellskiego oraz czlonkiem Komisji Tymczasowej, będącej zwierzchnikiem Akademii. Brał on również czynny udział w pracach Komisji Szkolnej, której zadaniem było przygotowanie projektu refonny szkolnictwa w Rosji . Zaslugi H. Stroynowskiego dla ośrodka wileliskiego są niepodważalne. To dzięki jego staraniom Uniwersytet prezentował wysoki poziom. Było to moż liwe dzięki obsadzie profesorskiej. W sytuacji gdy pojawiły się problemy z obsadzeniem katedr polskimi uczonymi zabiegał o sprowadzenie specjalistów z zagranicy. Spośród profesorów, którzy w tym okresie przybyli do Wilna , należy wymienić Jana i Józefa Franków, Ernesta Groddka, Ludwika Bojanusa, Alojzego Capellego oraz Karola Chrystyana Langsdorfa. Uczelnia dbala również o kształcenie rodzimej kadry. Na stypendia zagraniczne udali się m.in. Jan Fryderyk Nieszkowski, August Cieszkowski, Stefan Stubielewicz, również dzięki staraniom H. Stroynowskiego został powołany do Wilna Jan Śniadecki, który objął po Stroynowskim stanowisko rektora w 1807 r. Hieronim Stroynowski w 1806 r. wyświęcony zostalna biskupa. Ostatnie lata swojego życia spędził w Wilnie, gdzie zmarł w 18151'. Warto w tym miejscu wspomnieć o drugim z braci Stroynowskich - Walerianie. Walerian Stroynowski (1759-1834) byl posłem Sejmu Czteroletniego, później pełnił funkcję senatora rosyjskiego. W historii myśli ekonomicznej zapisał się pracą Ekonomika powszechna krajowa narodów. Praca ta zastala II Szersze omówienie fizjokratyzJllu i jego znaczeniu dla polskiej myśli ekonomicznej otlllujdujemy \V pracach: S. Grabskiego, Z . DnszYllskicj-Oolillskicj , S.A. Kcml'llcra. J.B. Murchlcwskicgo. 11 S. D7.icwulski, op. cif.. s. 15-16 . I) Por. tamże, s.16..

(6) I. Wojciech Giza. wydana w 1816 r. i stanowiła obronę fizjokratyzmu w okresie, kiedy na zachodzie poglądy te dawno już przebrzmiały, a główne rozważania ekonomiczne ogniskowały się wokół koncepcji Adama Smitha oraz poglądów głoszonych przez J.B. Say'a. Swoimi poglądami Walerian Stroynowski zyskał sobie miano "pogrobowca fizjokratyzmu". Znając pogłądy Smitha oraz Say'a starał się wykazać, że współczesna mu ekonomia angiełska nie jest żadnym nowym systemem,lecz raczej kontynuacją fi zjokratyzmu. "Quesnay uczył czytać dajflc poznać przez tablicę ekonomiczną całą naukę ekonomii, jakby abecadło, zaś Smith, już z jego nauki korzystający, lubo używał do czytania tego abecadła, ale go już nie wykładał"". Niewątpliwą zasługą Hieronima Stroynowskiego bylo wykształcenie wielu następców rozwijających myśl ekonomiczną w ośrodku wileńskim. W czasie pobytu H. Stroynowskiego we Włoszech, jak również zaraz po powrocie do kraju, kiedy większość czasu spędzał w Warszawie biorąc udział w pracach Komisji Edukacji Narodowej, wykłady z zakresu prawa przyrodzonego, ekonomii politycznej i prawa narodów prowadził w zastępstwie wiceprofesor Szymon Malewski. Szymon Małewski żył w latach 1759-1832. W 1781 r. wstąpił do Szkoły Głównej Litewskiej, gdzie został zauważony przez Stroynowskiego i otrzymał stypendium w Krakowie. Po odbyciu stypendium powołano go na stanowisko wiceprofesora do Wilna. Majewski był pierwszym profesorem świeckim powołanym spośród wychowanków Akademii WileI\skiej. W czasie konfederacji targowickiej otrzymał tytuł profesora zwyczajnego. PeJniąc funkcję sekretarza hetmana Targowicy - Kossakowskiego naraził się na krytykę i niechęć wielu współpracowników. Szymon Malewski, będąc uczniem H. Stroynowskiego, ściśle trzymaI się jego nauki. Sam nie wniósł znaczącego wkładu w rozwój teorii ekonomii , zaslużyl się jednak jako sekretarz uczelni, a potem jej rektor. Tadeusz Czacki w liście do Jana Śniadeckiego tak charakteryzuje jego działalność: "Malewski, prawa natury nauczyciel, czyta wiernie książkę Stroynowskiergo na lekcji, ale jako sekretarz jest skarbem dla Wilna, on jeden o wszystkim pamięta i prawdziwie ma w rękulańcuch całej machiny"". W roku 1816 Szymon Malewski zostal rektorem Uniwersytetu, obejmując stanowisko po Śniadeckim. Był to okres rozkwitu Uniwersytetu, wielu spośród jego uczniów otrzymało stypendia za granicą: Ignacy Danilowicz, ks. Michał Bobrowski, Ludwik Sobolewski, Feliks Drzewiliski, Karol Podczaszyński, Ignacy OIdakowski, Ignacy Herberski, Michał Oczapowski, Piotr Slawiński, Karol Jentz, Wincenty Slawecki, Kanuty Rusiecki, Józef Sękowski. Wynikiem tego bylo podwojenie liczby katedr obsadzonych wychowankami Uniwersytetu. Wzrastała liczba studentów: w roku 1818 bylo ich 450, w roku 1819 - 570,. 14. W. Slroynowski. Ekonomika powszechna krajowa narodów, Warszawa 1816, s. \16. op . cit .• l. III, s. 72.. 15 j, Bicliński..

(7) Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w. ośrodku wileńskim. I. w roku 1820 - 630. W 1822 r., kiedy Malewski ustępował ze stanowiska, uczelnia liczyła 826 studentów. W następnym roku (1823) miał miejsce proces filaretów. Jeśli chodzi o poglądy ekonomiczne Malewskiego, to informacje na ten temat są wyjątkowo skromne. Swoje wykłady rozpoczął w zastępstwie za H. Stroynowskiego w 1787 r., traktując ekonomię polityczną jako integralną część kursu z zakresu prawa przyrodzonego i prawa narodów. Pomimo że katedra ekonomii politycznej nie była wydzielona, do 1810 r. profesor Malewski wygłaszał swoje wykłady dzieląc je na dwie części: we wtorki i czwartki wykładał ekonomię polityczną, a w poniedziałki, środy, piątki - prawo natury i narodów. Józef Bieliński podkreślał wagę, jaką profesor przywiązywał do nauki ekonomii. Oto fragment programu nauczania, który sformułował Malewski: ,,[ ... l najprzód wyłoży to wszystko, co się tyczy reguł odwiecznych, które porządek sam odradzania się płodów ziemskich do rozmaitego użycia ludzkiego rodzaju, zazwyczaj nie od nas bogactwami zwanych dowodzi, skąd w szczególnych rozdziałach wykładać będzie obowiązki obywatel ów w celu osiągnienia tak własnej ,jako też publicznej pomyślności"". Powyższe stwierdzenie stanowi - według opinii Dziewulskiego - "jedyny ślad który posiadamy, jako wyrażony przez Malewskiego pogląd na istotę i znaczenie ekonomii"". Zaakcentowanie odwiecznych reguł, determinujących odradzanie się płodów ziemi oraz określenie płodów mianem bogactw, wskazuje na fizjokratyczne ujęcie problematyki ekonomicznej. Według Dziewulskiego: "Podkreślenie obowiązku obywateli, aby dążyli do osiągnięcia zarówno własnej, jak publicznej pomyślności, mieści się w ramach tych samych poglądów z epoki jus naturale i jus gentium i wiąże się z całokształtem ówczesnych poglądów moralnych i etyczno-politycznych"'". Śledząc rozwój nauk społecznych w Akademii Wileńskiej warto wspomnieć o statystyce. Katedrę statystyki utworzono w 1820 I'. Kierował nią profesor Ignacy Onacewicz do 1828 I'. Ignacy Onacewicz żył w latach 1780-1845, wykształcenie zdobywał w Białymstoku, Ełku i Królewcu. Zanim został powołany do Wilna w zastępstwie Joachima Lelewela na katedrę historii powszechnej pracował w gimnazjum białostockim. Po powrocie J. Lelewela do Wilna prowadził wykłady ze statystyki i dyplomacji do roku 1828. Następnie udał się do Petersburga w poszukiwaniu materiałów do opracowania dziejów Litwy. Pomimo zaginięcia rękopisu historii Litwy po śmierci Onacewicza, można przypuszczać, że jego dzieło stanowiło próbę zastosowania metod statystycznych do badania stosunków gospodarczych pomiędzy Polską i Litwą". 16 Tamże, 17. t. II, s. 512. S. Dziewulski, op. cit., s. 27.. 18 Tamże, S. 19. 27.. Por, tamże, s. 27 oraz L. Janowski, Lata uniwersyteckie Słowackiego, Lwów 1909, s. 9..

(8) I. Wojciech Giza. Po rezygnacji Szymona Malewskiego ze stanowiska kierownika katedry ekonomii politycznej , funkcję tę objął w 18191'. dotychczasowy jego zastępca Jan Znosko. Zmiana ta była istotna, ponieważ nowomianowany profesor , w przeciwieństwie do swojego poprzednika, zerwał z koncepcją fizjokratyzmu ogniskuj ąc swoje zainteresowania wokół poglądów Adama Smitha. Jan Znosko (1772-1833) był wychowankiem Uniwersytetu Wileńskiego, ukończy! go zdobywając stopień doktora filozofii. Od 1798 l'. pracował jako nauczyciel w Grodnie. W 1802 r. mianowany został adiunktem na uniwersytecie i objął wykłady z logiki. Dzięki poparciu Jana Śniadeckiego udał się na stypendium zagraniczne. Jeszcze przed objęciem katedry ekonomii politycznej w 181 I r., opublikował książkę zatytułowaną: Nau/w ekonomii politycznej podtug ukladu Adama Smitha w krótkości zebrana. Praca ta stanowi samodzielne, częściowo krytyczne opracowanie Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Znosko, zachowując porządek wykładu Smitha , komentuje poszczególne fragmenty jego dzieła, pomijając część wywodów historycznych. Argumentację Znoski - co podkreśła GląbiI\ski'" - cechuje oryginalność. Interesująca wydaje s ię krytyka podziału pracy na "płodną i niepłodną" , którą przedstawił Znosko . Prawdą jest, że J .B. Say znacznie wcześniej sprzeci wił się traktowaniu jedynie pracy wytwarzającej dobra materialne jako tej, która przynosi wartość. Argumenty Znoski były jednak samodzielne i stan owiły coś więcej niż "echo wywodów Say'a i jego następców" " . Znosko określa pracę płodną jako tę, która przynosi przyjemność, wygodę lub pożytek osobie, która ją opłaca (konsumentowi). Wynikiem tego jest uznanie , w równym stopniu, pracy robotnika, zarządcy, sprzedawcy i artysty za tę, która pomnaża wartość. Wyróżnia on w każdym przemyśle trojaką działalność. Pierwszą jest odkrywanie w naturze prawideł przez uczonych, następnie zastosowanie tych prawideł przez rolnika, rzemieślnika i kupca, na końcu pojawia się praca wykonywana według wskazówek poprzedników przez robotnika. Każdy przemysł powinien być budowany na podstawie n astępujących trzech elementów: "teorii, przystosowania i egzekucji"". Jedynie harmonijny rozwój tej triady gwarantuje właściwe uprzemys łowienie kraju. Jedyna różnica pomiędzy klasą nazywaną przez Smitha "niepłodną" , a klasą "płodną" połega według Znoski na tym, że w klasie "płodnej" występuje pośrednik pomiędzy producentem danego dobra, a jego konsumentem, natomiast w kłasie "niepłodnej" wymiana dobra musiała odbywać się w sposób bezpośredni. Wyp owiadając się na temat handlu zagranicznego Znosko przytacza argumenty Smitha na temat wolnego handlu. Opowiedział się za uwzględnieniem interesu rodzimych przedsiębiorstw i ewentualnej ich ochronie, krytycznie ustosunkował się do systemu merkantylistycznego, określając go mianem "układu kupieckiego", podzielał poglądy Smitha w sprawach skarbowych. 20. Zob. S. Glqbiń,ki, op. cit., t. l, s. 189.. 21 Tamie , 8.189.. 22 Tamże, 8.190..

(9) Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w o.irodku wi/e/iskim. I. Próbując podsumować dorobek Jana Znoski należy podkreślić, że był on autorem obszernego streszczenia Bogactwa narodów ... , które przez wiele lat było jedynym przekładem tego fundamentalnego dla myśli ekonomicznej dzieła. Jego poglądy nie były jedynie bierną recepcją doktryny klasyków. Zaproponowane przez niego rozwiązanie dotyczące klasy "płodnej" i "niepłodnej" mimo że nie może w pełni zadowalać, pozwala wnioskować o dobrej znajomości ówczesnych koncepcji teoretycznych oraz wyczuleniu na procesy gospodarcze początku XIX wieku. Szczególnie mocno krytykowano prof. Znoskę za jego działalność dydaktyczną". Gdy proL Znosko przeszedł. na emeryturę, kierownictwo katedry ekonomii politycznej objął w 1825 r. prof. Jan Waszkiewicz. Życie oraz działalność naukowa Waszkiewicza były ściśle związane z Wilnem. Urodził się w Wilnie w 1797 r., tam również odbył swoje studia zdobywając w 1820 l'. tytuł magistra, następnie pracował jako nauczyciel w gimnazjum wileIlskim. W 1824 l'. objął stanowisko adiunkta ekonomii politycznej, rok później został profesorem nadzwyczajnym. Wykładał ekonomię polityczną aż do zamknięcia Uniwersytetu. Przez pewien czas pracował jako radca wydzialu gospodarczego Akademii Medyko-Chirurgicznej. Od 1835 l'. był cenzorem ksiąg. Ostatnim miejscem jego zatrudnienia była szkoła rabinów w Wilnie, w której pełni! funkcję dyrektora. Zmarł w 1859 l'. Jan Waszkiewicz opublikował następujące prace w dziedzinie ekonomi: O rozmaitych układach ekonomii politycznej (1823 r.), Teorya cywilizacji (1823 r.), Uwagi nad przyrodzeniem dochodu narodowego przez Storcha z dodatkiem krótkiego rysu Teorji P.P. Storcha i Saya o płodach nie mateljalnych (przekład z niemieckiego 1829 r.), Nauka o handlu (1830 r.), Historya banków oraz innych celniejszych ustanowiell kredytowych pokrótce zebrana (1838 r.) oraz pracę, która doczekała się wręcz apologetycznej, bezimiennej recenzji 24 Główniejsze zasady ekonomii przemysłowej, ułożone w sposób rozmów przez p. PH. Suzanne, zfrancuskiego na polski język wolnie tlumaczone, z dodatIciem potrzebnych uwag (1836 r.). Autor recenzji wysoko ceni zarówno precyzję, z jaką Waszkiewicz dokonuje analizy badanego problemu, jak również zwraca uwagę na wagę problematyki zawartej w pracy Suzanne'a. "Dzieło to - pisze anonimowy recenzent - uwieńczone nagrodą przez Towarzystwo Instrukcyi Elementarnej w Paryżu, szczęśliwym zdarzeniem znalazło godnego swoich zalet na język polski tłumacza. P. Jan Waszkiewicz, były profesor w carskim Uniwersytecie wileńskim, powszechnie znany jest pomiędzy uczonymi w umiejętnościach, nadewszystko kameralnych, tak z pism swoich,jako i z chlubnych zdań o nich prawdziwych znawców, dosyć zaszczytnie, aby samo już jego imię nie było dostatecznem do zalecenia przed światłą publicznością tej jego pożytecznej pracy, zwłaszcza, że to nie jest tylko dosłowny przekład, ale umiejętne przerobienie i uzupełnienie dzieła p. Suzanne. W objaśnieniach Bieliński,. 21. Por. J.. 24. Rccenzjit. tę. op. cif" t. III, s. 362.. w całości przytacza J, Bieliński, op. cil' t. II, s. 514-518. J.

(10) I. Wojciech Giza. bowiem swoich, pełnych erudycyi, rozwinął on obszerniej i dostateczniej rozważył niektóre przedmioty, zaledwie przez autora napomknięte, jako to: o zmianach, procentach, wekslach, itd."" W ostatnim akapicie recenzji jej autor poświęci! kilka zdań ogólnie twórczości prof. Waszkiewicza. Pisze on: "Praca ta uczona p. Waszkiewicza, ze wszech miar ważna i pożyteczna z wielu jego innemi dziełami czytana i rozważana pilnie, może zwrócić powszechniejszą uwagę na nauki kameralne, w takim zarzuceniu pomiędzy nami pozostające, ze szkodą rolnictwa i przemysłu krajowego [ ... l". W 1'.1836 pracował Waszkiewicz nad uporządkowaniem, dopełnieniem i dostatecznem wykształceniem tak pod względem rzeczy, jako i stylu, wykładanego przez się w Uniwersytecie Wileńskim kursu zupełnego ekonomii politycznej. W tym dziele teorye i przepisy objęte stosowne są wszystkie do miejscowości krajowych i prostują nie jedno fałszywe pojęcie o źródłach korzyści z rolnictwa, handlu i przemysłu z pism obcych zaczerpnięte, a częstokroć do potrzeb naszych i możliwości wykonania zgoła nie przypadające"26.. Twórczość Waszkiewicza nie doczekała się polemicznych opracowań oraz merytorycznej krytyki, dlatego wciąż aktualne wydają się słowa Stefana Dziewulskiego, który w latach dwudziestych naszego stulecia stwierdził: "Prace Waszkiewicza utonęły w zupełnej niepamięci; jeżeli w zbiorach wilellskich uda się odnaleźć jego spuściznę rękopiśmienniczą, byłoby rzeczą słuszną i poży teczną, aby wyjaśnić i skomentować działalność Waszkiewicza, podejmowaną w tYI11 najbardziej smutnym i najmniej zbadanym okresie naszych dziejów porozbiorowych, kiedy wszelkie ślady i przebłyski myśli polskiej były tłumione z całą bezwzględnością systemu mikołajewskiego"". Przedstawicielem szkoły narodowej i zarazem wychowankiem Wszechnicy Wileńskiej był profesor krzemienieckiego Liceum - Michał ChOllski. Studia ukończył z wyróżnieniem w 1806 r., w 1809 l'. rozpoczął wykłady w Liceum Krzemienieckim, gdzie wykładał przez 25 lat aż do momentu zamknięcia szkoły. Opublikował następujące prace: O wpływie systematów podatkowania na stan zamożności narodów i ich byt polityczny (1816 r.l, Zasady elwnomji narodów czyli umiejętności narodowego gospodarstwa (praca ta jest tltllnaczeniem dzieła Ludwika Jacoba, ukazała się ona w 1820 r.l, Handel w głów nych zarysach pod względem swej istoty, początku itd. podług myśli Raynala i innych do poznania podany"(1847 r.l. ChOllski nawiązał osobiste kontakty z Jacobem gdy ten po zniesieniu uniwersytetu w Halle w 1806 l'. przeniósł się do Charkowa. Polski ekonomista zwraca uwagę na szczególnie silny rozwój idei fizjokratów w Polsce. Pisze on: "Duch rolniczego układu ekonomii politycznej i odpowiedność zasad gospodarstwu naszego kraju tak dobre przyjęcie. "Tamże, t.. II, s. 515.. 26Tamże,s.517. 27. S. Dziewulski, op. cit., s. 35..

(11) Narodziny polskiej myśli ekonomicznej. IV ośrodku. lVile/iski",. I. u naszych uczonych ziomków znalazły, iż za rzecz nader potrzebną i pożyteczm) uznano zaprowadzić jey po szkołach publiczne uczenie"" . ChOllski docen il wagę poglf!dów Adama Smitha, wskazał również dziela takich ekonomistów, jak J.B . Say, 1. Sartorius, K. LUder. Dzielo Jacoba , którego przekładu d okona ł , cenił z jednej strony za sys te m a tyczność, z drugiej zaś uważa l je za ciekawe porównanie systemu ekonomistów francuskich z koncepcją Smitha. Postulowal on, "okazanie wyższośc i ukladu Smitha nad naukę fizjokratów"". Czerpiąc z dorobku fizjokratów i klasyków uwzględnia! spe cyfikę własnego kraju. Wypowiad aj ąc się w kwestii pod atków zgadzał s i ę z Sm ith'cm, że podatek powinien obciążać tylko czysty dochód indywidualny, a nie powinien obejmować dochodu potrzebnego do życia'''. Byl przeciwnikiem posług publicznych (np. podwody dla wojska) oraz podatków konsumpcyjnych nakładanych na produkty pierwszej potrzeby. Uznawal również za konieczne uwlaszczenie włościan i w id ział w tym niezbędny warunek rozwoju Polski. Wartą przypomn ienia wydaje się również postać prof. Zygmunta Rewkowskiego (1807- 1893 r.), który będąc matematykiem poświęcił kilka swoi ch prac zagadnieniom ekonomii. Stefan Dziewulski , charakteryzując postać Rewkowskiego, przypisuje mu wręcz charyzmatyczne cechy" . Na podkreślenie zasluguje fakt, że Rewkowski już w wieku 22 lat objąl katedrę rachunku prawdopodobień stwa, utw orzoną specjalnie dla niego. Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego pracowa ł jako prywatny nauczyciel, a na stępnie, gdy utworzono Akademię Lekarską w 1832 r. zapisał się na li stę jej słuchaczy. Po aresztowaniu w 1833 r. zostal zeslany na Kaukaz, gdzie slu żył warmii. Powróciwszy do kraju, już w podeszlym wieku, przystąpił do pi sania prac matematycznych, poruszaj lIC w nich często problemy ekonomiczne. Istotne dla ekonomii prace z tego okresu to: Badania analitycZ1le o cenach robót IV ogólllo.§ci (1885 r.), Początki ekonomji analitycznej (1887 r.), TeOlja analityczna robót IV ogólności IV najobszerniejszym znaczeniu (1888 r.). Próby zastosowania matematyki do ekonomii przez Rewkowskiego byly różnie oceniane. Józef Bielillski wyraża opinię, że .. zdania uczonych specjalistów co do wartości tych pracy były podzielone. Jedni są przekonani , że badania analityczne Rewkowskiego spraw ią przewrót w ekonomii spolecznej, inni skromniej szy im zakres przeznaczają; w tym są jednozgodni, gdy podziwiają niezwykle przygotowanie naukowe człowieka , który przez lat pięćdziesiąt z dala od ognisk naukowych przebywał i w warunkach najmniej odpowiednich do p owyższyc h studiów"". Prace Rewkowskiego, podobnie jak Waszkiewicza i wiehl innych ekonomistów tamtego okresu, zostaly zapomniane. 28 Przedmowll prze kładu dzieła L. H. Jncoba, Zasady ekonom)i narodów czyli lIarodowego gospodarstwa, Krzemieniec 1820 r. t t. I, s. II. 29 Tam że, s,VI. lO S. Glijbilisk i, lip. cit .. l.I, s. 192. )J Szerzej: S. Dziewulski, op. dt .. s. 38- 40. 32. J. Bicliń s ki, 0/'. cit .. I.III, s. 305 .. Ifl1l iejęflf(}~ci.

(12) I 4.. Wojciech Giza. Zakończenie. Losy ośrodka wileńskiego odzwierciedlają s mutną sytuację Rzeczpospolitej końca XVIII i początku XIX w. Utrata s uwerenności , upadek gospodarki i przestarzała feudalna struktura społeczna silnie oddziaływaly na rodzące się w Wilnie koncepcje ekonomiczne. Tym bardziej godnymi podkreślenia są osią gnięcia polskich ekonomistów tamtego okresu. W ośrodku wileńskim były dyskutowane wszystkie koncepcje ekonomiczne, jakie powstawały w krajach Europy Zachodniej. Wielu wychowanków Uniwersytetu Wileńskiego udawało się na stypendia zagraniczne, co sprzyjalo ruchowi idei, niezbędnemu warunkowi rozwoju nauki. Oczywiście pewne nurty myśli ekonomicznej, takie jak fizj okratyzm, były głoszone z wilel\skiej katedry w czasie, gdy na zachodzie system Quesnay'a i jego uczniów odchodził w zapomnienie. Biorąc pod uwagę zacofanie gospodarcze kraju, w którym dominującym sektorem było rolnictwo , uwłaszczenie chłopów w Krółestwie Połskim pozostawało nadal w sferze projektów, a hasła wolności stanowiące na zachodzie fundament nowego ładu gospodarczego i społecznego w Polsce kojarzone były z "wołnością szlachecką", można postawić tezę , że sympatia dla fizjokratyzmu dekłarowana przez braci Stroynowskich nie wynikała z nieznajomości alternatywnej propozycji, którą w tym okresie była ekonomia klasyczna, lecz z faktu, że na początku XIX w., koncepcje fizjokratów bardziej odpowiadały rzeczywistości gospodarczej Rzeczypospolitej. Godną podkreślenia jest działalno ść Jana Znoski. Jego wszechstronne wykształcenie i kontakty z ośrodkami zachodnimi zaowocowały pierwszym w Polsce obszernym tłumaczeniem Bogactwa narodów ... .Komentarze, które zamieścił w swym przekładzie, stanowią głos w dyskusji, która toczyła się wokół poglądów Smitha. Znosko zaproponował oryginalną koncepcję, która dotyczyła jednej z bardziej spornych kwestii - problemu "pracy płodn ej" i "pracy niepłodnej" . Objęcie przez niego katedry ekonomii politycznej oznaczało odej ście od fizjokratyzmu na rzecz doktryny kłasycznej . Siłnie oddziaływały na ośrodek wileński koncepcje niemieckich filozofów i ekonomistów. Zacofanie gospodarcze Polski stanowiło podatny grunt dła idei kameralistycznych i narodowych . Czołowym przedstawicielem kameralistyki w Wilnie był Jan Waszkiewicz. Jego prace , pomimo że cieszyły się dużym uznaniem wśród współczesnych mu ekonomistów, nie zostały poddane krytycznej analizie przez jego następców. Równie silny był nurt narodowy, propagowany przez profesora krzemienieckiego liceum - Michała Chońskiego. W swych pracach polemizując z czołowymi ekonomistami takimi jak A. Smith, J. B. Say, L. Jacob, formułował program społeczno-ekonomiczny dla Rzeczypospolitej. Ważnymi szczególnie dla metodologii ekonomii okazały się prace statystyczne Ignacego Onacewicza i próby zastosowania matematyki do analizy ekonomicznej Zygmunta Rewkowskiego..

(13) Narodziny polskiej myśli ekonomicznej w ośrodku wileliskim. I. przedstawionymi ekonomistami ośrodek wileński może wieloma wychowankami, niestety w większej części zapomnianymi. Ich nazwiska i główne dzieła odnaleźć możemy w monografii Józefa Bielińskiego i artykule Stefana Dziewulskiego. Z ośrodkiem wilellskim związani byli również myśliciele, którzy zapisali się znaczącymi koncepcjami w historii myśli społecznej, politycznej i historii, np. w pismach Jana Śniadeckiego, Joachima Lelewela, Tadeusza Czackiego oraz młodych romantyków wileńskich odnaleźć można wątki ekonomiczne, nie były jednak główną osią ich rozważań, dlatego też nie zostały w niniejszym szkicu szerzej omówione. Poza. powyżej. pochwalić się. The Beginnings of Polish Economic Thoughl in Ihe Vilnius łnlellecluał Centre The aim of the present article is to discuss the Dutput 01' ecollomists active in the Univcrsity ot' Vilnius from the cmcrgence of economics as an academic c1isciplinc up to the moment or the U ni vcrsity's closure in 1831. In the first part of the article, the author outlines the history of the University itself. The sceoud and most important part of the article incłudes a c1iscussion of the views or selectcd ecollomists, who appear to be the most representative thinkers of nincteenth century Polish ecollomic thought..

(14)