Ewolucja tektoniczna regionu łysogórskiego Gór Świętokrzyskich

showed similarities of its structure and that of nappes of the Flysch Carpathians (1, 13).

The analysis of shows of igneous and hydrothermal activity in northern part of the Holy Cross Mts (see 6, 19, 20, 24) made it possible to state that they were related to a major WNW- ESE oriented dislocation, passing north of the Łysogóry and Jeleniów ranges and obscured by over-thrusted Paleozoic rocks of the Łysogóry unit. Taking into account the nature of igneous processes active in proximity of that dislocation it may be inferred that the dislocation represents a trace of Variscan subduction zone in the Holy Cross Mts. The magnitude of overthrust of the Łysogóry unit on the Kielce-Łagów Synclinorium is estimated at least at 11 k~.

PE310ME

CBeHTOKW11CKa.R p,11cnoKa~11R pa3p,enReT CBeHTOKWI1C-KJ.1e ropbt Ha p,Ba per11oHa: tO>KHbtH - Kene~K11H 11 ceBep-HbtH - nbtcorypCK11H (p11c. 1 ). XapaKTep :noł1

,D,I1CnoKa-~...,..., - CaMOH 60JlbWOH B Oni1CbtBaHHOM perJ.10He - no pa3HOMY 11HTepnpeT11pyeTCR pa3HbiMI1 aBTopaMJ.1 (5, 6, 15, 21, 22, 25) (p11C. 2). np11HJ.1MaR BO BHJ.1MaHJ.1e pR,D, HOBbiX

KapTorpa~J.14eCK11x 11 TeKTOHI14eCKI1X Tpyp,oB (8, 9, 10, 15, 23) aBTOp npOBO,D,J.1T peBJ.13J.1K) np11HJ.1MaeMbiX ,D,O CI1X nop MHeHJ.1H.

CBeHTOKWI1CKaR p,11cnoKa~11R Haxop,I1TCR K tOry oT

IlbtcorypcKołi 11 EneHeBCKołi ropHbtX ~enełi 11 oTp,enReT BbiXO,D,bl CJlaH~eB cpep,Hero KeM6p11R OT OTJlO>KeHJ.1H Mnap,-wero naneoloR Kene~Ko-naroBcKoro CI1HKJ111Hop11R (p11c. 3). AHaJlJ.13 TeKTOHJ.14eCK11X CTpyKTyp no o6e11x CTOpoHaX

,D,J.1CJlOKa~J.111 TaK KaK 11 xapaKTep XO,D,a ,D,J.1CJlOKa~J.111 Me>Kp,y ,D,OJli1HaM11 Cy~paraH~a 11 Ilt06>KaHK11 (p11c. 4) np11Ben11 aBTopa K BbiBO,D,y, 4TO KeM6p11HCKJ.1e nopO,D,bl JlbiCorypCKOH

ep,J.1HI1~bt nonoro Ha,D,BI1HYTbt c ceBepa K tOry Ha CKnap,4a-Tbte ocap,KI1 Kene~Koro per11oHa. IlbtcorypcKaR ep,11H11~a RBJlReTC.R nnaCTOBbiM Ha,D,BJ.1rOM OTKOJlOBWJ.1MC.R OT OCHO· BaH11ft B npep,enax nnaCTJ.14eCK11X cnaH~eB cpep,Hero KeM6-p11R. CpaBHeH11e ero CTpoeHJ.1R c TeKTOH114eCKłiiMI1 Ha,D,Błll­ raMJ.1 ~nl1weBbtX KapnaT (1, 13) yKa3btBaeT Ha MHor11e CXO,D,CTBa Me>Kp,y HI1MJ.1.

AHanl1311pyR np11cyTCTB11e np113HaKoB MarMaTJ.13Ma 11 r11p,poTepManbHoro opyp,eHeHI1R B ceBepHoiA 4aCTI1 CBeHTO-KW11CKI1X rop (6, 19, 20, 24) aBTOp np11XO,D,IAT K BbiBO,D,y, 4TO OHI1 CBR3aHbl C 60JlbWOH ,D,J.1CJlOKa~J.1eH C HanpaBne-HJ.1eM 3C3- B lOB, ne>Ka~eiA K Becepy oT IlbtcorypcKoiA 11 EneHeBCKIAH ropHbtX ~eneiA c cKpbtToiA nop, Ha,D,BłiiHYTbtMłll naneo3otkKI1MI1 nopop,aMI1 nbtcorypcKoiA ep,J.1HI1~bt. 3Ta

,D,I1CJlOKa~łiiR, 113·3a xapaKTepa MarMaTłll4eCKJ.1X npo~eCCOB

B 3TOM paiAoHe. Beni1411Ha Hap,BJ.1ra nbtcorypcKoiA ep,I1HI1~bt Ha Kene~Ko-naroBCK11H CI1HKJli1HOp111A onpep,eneHa Ha He MeHHe 4eM 11 KM.

WŁODZIMIERZ MIZERSKI Uniwersytet Warszawski

EWOLUCJA TEKTONICZNA REGIONU

ŁYSOGÓRSKIEGO

GÓR

ŚWIĘTOKRZYSKICH

Analiza różnorodnych struktur tektonicznych, występu­

jących w obrębie utworów paleozoicznych regionu łysogór­

skiego, pozwala na odtworzenie ewolucji tektonicznej regionu. Nie jest to zadanie łatwe, gdyż na obecną strukturę

regionu łysogórskiego wpłynęły ruchy tektoniczne, za-chodzące w ciągu kilkuset milionów lat i jest ona wynikiem nakładania się efektów aktywizacji tektonicznych różnego wieku.

GŁÓWNE CECHY BUDOWY FALEOZOIKU GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH

Struktury paleozoiczne Gór Świętokrzyskich położone są w środkowej części zachodniego przedpola platformy wschodnioeuropejskiej. Zdaniem J. Znoski (29, 30, 31)

są one orogenem kaledońskim. W taki też .sposób paleo-zoiczne struktury Gór Świętokrzyskich przedstawione zosta-ły w drugim wydaniu Międzynarodowej mapy tektonicznej Europy. Poglądu tego nie potwierdza jednak większość

faktów geologicznych. Budowa i ewolucja geologiczna

północnej i południowej części paleozoiku Gór Święto­ krzyskich jest różna.

W południowej części (region kielecki) można wydzielić trzy piętra strukturalne (ryc. l):

- wczesnokaledońskie; zbudowane ze skał dolnego i środkowego kambru, sfałdowanych po środkowym kamb-rze, a przed górnym tremadokiem,

- późnokaledońskie; zbudowane ze skał od górnego tremadoku do środkowych siedlec, które sfałdowane

zosta-ły najprawdopodobniej na granicy syluru i dewonu, lub

też w zigenie ;

UKD 551.24.05(438.13: 23) waryscyjskie; zbudowane ze skał od emsu do dolnego karbonu, sfałdowanych w fazie sudeckiej lub kruszcogórs-kiej.

Fałdowania różnego wieku przejawiały się w zróżnico­

wany sposób w różnych fragmentach regionu kieleckiego. W jednych główną rolę odgrywały ruchy wczesnokaledońs­

kie (18), w innych - późnokaledońskie lub waryscyjskie. Cechy geologicznej ewolucji regionu kieleckiego często

ekstrapolowane są na region północny (łysogórski) Gór

Ś-więtokrzyskich (11, 30, 31). Jednak dokładna analiza strukturalna przeprowadzona przez autora nie potwierdza takiej możliwości.

W paleozoiku regionu łysogórskiego można wydzielić

trzy kompleksy strukturalne (ryc. l):

- wczesnokaledoński (od wyższej części kambru środ­

kowego po najniższy tremadok),

- środkowokaledoński (środkowy i górny ordowik), - waryscyjski (od dolnego syluru do górnego dewonu).

Należy podkreślić, że formowanie się wczesno- i środ­ kowokaledońskiego kompleksu nie zostało zakończone fałdowaniem (16, 17, 19). Deformacje fałdowe zachodziły

dopiero po dewonie i były zapewne jednowiekowe z fałdo­

waniem w regionie kieleckim (faza sudecka lub kruszco-gófska). Wniosek ten opiera się na rezultatach szczegółowej

analizy strukturalnej (ryc. 2):

- położenie warstw jest jednakowe we wszystkich utworach od środkowego kambru po górny dewon. Zatem wszystkie skały osadowe biorące udział w budowie regionu

mają jeden plan strukturalny;

- kierunki wszystkich głównych jednostek tektonicz-nych regionu są jednakowe, niezależnie od wieku skał,

s

N REJON KIELECKI REJON tYS'OfiÓKSKI

KAR601V DOLNY/ GÓllNY

I'OZ/011 lfOiflA I'DZIDI'f lfO.UA

ł

ORDOWIK/ SYLUR PtlliDI'f lfDitlA ~ .._q..f

~~

·

~---;:-.:::---- I!RćN/6

-lANW/Iltv

ł

~=============-Or1

TREI1AOOK DOLNY /GQ/lN'I

Ryc. l. Schemat tektonicznego rozwoju paleozoiku Gór Święto­

krzyskich

Cm - kambr, Cm2 - kambr środkowy, Cm3 - kambr górny, O - ordowik, OT1- dolny tremadok, OAr+Ln - arenig i lan-wirn, O Ll+Al - landeil-aszgil, S - sylur, D lż+z - żedyn i zi-gen, Em3 - górny ems, D - dewon, C1 - dolny karbon; strzałki poziome - kompresja, strzałki pionowe - zwrot ruchów

piono-wych

Fig. l. Scheme of tectonic development of the Paleozoic in the Holy Cross Mts

Cm - Cambrian, Cm_{2 -} Middle Cambrian, Cm₃ - Upper Cam-brian, O - Ordovician, OT1 - Lower Tremadocian, OAr+Ln -Arenigian and Llanvirnian, OLI+Al LlandeilanAshgillian, S -Silurian, D lż+z - Gedinnian and Siegenian, Em3 - Upper Emsian, D - Devonian, C_{1 -} Lower Carboniferous; horizontal arrows - compression, vertical arrows - sense of vertical

mo-vements

- osie drobnych fałdów w skałach kambru, ordowiku, syluru i dewonu mają bardzo zbliżone parametry;

- powierzchnie drobnych uskoków w skałach różnego

wieku mają wspólną genezę, jak i zbliżone do siebie para-metry;

- parametry kliważu nie zależą od wieku skał, w któ-rych występują;

- parametry i geneza spękań ciosowych w różnowieko­

wych skałach są również jednakowe;

- kierunki uskoków stwierdzonych na zdjęciach lotni-czych i satelitarnych (19) są jednakowe i niezależne od wieku skał, w których występują.

Wszystko to pozwala przekonywująco stwierdzić, że

między wczesno- i środkowokaledońskim oraz między środkowokaledońskim, a waryscyjskim kompleksem struk-turalnym nie ma znaczącej niezgodności kątowej. Przerwy w sedymentacji w dolnym ordowiku i na granicy ordowiku i syluru (ryc. l) związane są tylko z ruchami pionowymi, które nie spowodowały przebudowy strukturalnej regionu

łysogórskiego. Wynika więc z tego, że ruchy fałdowe miały tu miejsce dopiero po dewonie.

ET APY DEFORMACJI TEKTONICZNYCH PALEOZOIKU ŁYSOGÓRSKIEGO

W górnym kambrze (a nie wykluczone, że i wcześniej)

basen sedymentacyjny podzielony był na kilka mniejszych elementów, ograniczonych dużymi uskokami poprzeczny-mi. Wzdłuż tych uskoków zachodziły zróżnicowane ruchy pionowe, prowadzące do powstania osadów górnokambryjs-kich o zróżnicowanej miąższości (16).

Ruchy podłoża wzdłuż uskoków poprzecznych ustały

w ordowiku, gdy nastąpiło wypiętrzenie regionu łysogórs­

kiego en block w czasie ruchów sandomierskich. Wypiętrze­

niu nie towarzyszyło powstawanie deformacji. Dzięki

temu osady środkowego ordowiku leżą z luką

stratygraficz-ną, lecz bez niezgodności kątowej na utworach najniższego

tremadoku. Ruchy pionowe w regionie łysogórskim były

odzwierciedleniem ruchów orogenicznych zachodzących

w tym czasie w regionie kieleckim.

Przez dłuższy czas region łysogórski cechował się niemal

całkowitym spokojem tektonicznym. Echem ruchów tekto-nicznych zachodzących w fazie takońskiej w zachodniej Europie były ruchy pionowe, powodujące chwilowe

wy-piętrzenie obszaru. Na granicy syluru i dewonu w czasie

fałdowań młodokaledońskich w regionie kieleckim, obszar

łysogórski zachowywał się jak sztywny blok, który ulegał

stopniowemu wypiętrzaniu. Spowodowało to spłycenie

zbiornika morskiego aż do pojawienia się facji lagunowych w dolnym dewonie. Ruchy młodokaledońskie nie

przeja-wiały się w regionie łysogórskim w postaci deformacji

fałdowych czy uskokowych.

Pierwsze objawy intensywnych procesów tektonicznych w regionie łysogórskim nastąpiły po górnym dewonie. Czas działalności tych ruchów nie jest całkowicie jasny. Wiadomo jedynie, że musiały one nastąpić po dewonie, a przed sedymentacją zlepieńców górnego permu. Tradycyj-nie ten etap aktywizacji tektonicznej wiąże się z fazą sudecką.

Jednak ostatnie wyniki badań w Polsce południowo-zachod­ niej (6) przemawiają raczej za fazą kruszcogórską.

Powstawanie deformacji tektonicznych w czasie oroge-nezy waryscyjskiej następowało w kilku etapach. Brak utworów karbonu i dolnego permu uniemożliwia jednak precyzyjne datowanie poszczególnych etapów deformacji waryscyjskich, jak też wiązanie ich z konkretnymi fazami orogenicznymi. Z konieczności zatem, waryscyjskie etapy

aktywizacji tektonicznej muszą być przedstawiane jedynie w oparciu o chronologię względną.

Najstarsze struktury tektoniczne powstałe w czasie orogenezy waryscyjskiej związane są z działalnością

na-prężeń o kierunkach równoleżnikowych (9). Działalność

równoleżnikowych nacisków w waryscyjskiej epoce tekto-nicznej na obszarze świętokrzyskim nie była do tej pory odnotowana. Niewątpliwe naciski o takich kierunkach

były notowane w południowej Polsce już od dawna (13, 15, 21, 27). Waryscyjskie uskoki przesuwcze o kierunkach

równoleżnikowych rejestrowane są też na północ od Gór

Świętokrzyskich (22). Słabe deformacje w regionie łyso­ górskim mogły być echem działania tych sił na obszarach przyległych.

W wyniku naprężeń o kierunkach równoleżnikowych

powstały spękania ciosowe systemu równoleżnikowego,

drobne uskoki przesuwcze o kierunku WNW- ESE, drobne

fałdy o osiach południkowych oraz spękania kliważowe

o biegach południkowych. Główne deformacje tektoniczne związane są z naciskami tangencjalnymi o kierunku

sub-•

•

•

•

l c -i-c -i-ca

#o

c c

cct~~

c cco ~.co c

•

o o c o co [J

•

[J [J [J

Ryc. 2. Parametry drobnych fałdów, drobnych uskoków, kliważu i położenia warstw w utworach paleozoicznych regionu łysogórskiego Gór Świętokrzyskich (siatka Szmidta, projekcja na górną pólkulę)

A, B, C, D - diagramy osi drobnych fałdów, powierzchni

drob-nych uskoków i kliważu w utworach kambru (A), ordowiku i

sy-luru południowej części regionu łysogórskiego (B), dewonu (C)

i syluru w północnej części regionu (D). Po prawej stronie u góry

diagramu kolejno liczba uskoków, osi fałdów i powierzchni

kliważu; l - projekcja normalnych do powierzchni uskokowych,

2 - projekcja osi fałdów, 3 - projekcja normalnych do

po-wierzchni kliważu; e - diagram ośmioprocentowych maksimów

położenia warstw (projekcja normalnych do powierzchni warstw)

w utworach środkowego kambru (I), górnego kambru (II),

ordo-wiku i syluru (III) oraz dewonu (IV); po prawej stronie u góry

dia-gramu - liczba położeń warstw w skałach określonego wieku

•

południkowym, które wystąpiły w głównej fazie fałdowań

waryscyjskich. W 'etapie tym powstały główne jednostki tektoniczne całych Gór Świętokrzyskich, w tym i regionu

łysogórskiego (ryc. 3). Na styl deformacji w obrębie

utwo-rów paleozoiku regionu łysogórskiego wpłynął fakt istnie-nia dyslokacji świętokrzyskiej (16, 17), rozdzielającej dwa bloki skorupy ziemskiej o różnej grubości (7).

W wyniku nacisków południkowych założone zostały spękania systemu diagonalnego o kierunku NNE- SSW oraz spękania systemu ortogonalnego. W czasie fałdowania

powstały drobne struktury fałdowe o cechach fałdków

ciągnionych oraz innego rodzaju drobne fałdy typowe dla

fałdowania dysharmonijnego, któremu sprzyjała zróżnico­

wana litologia osadów paleozoicznych. Powstawaniu drob-nych fałdów towarzyszyło tworzenie się uskoków odwróco-nych o przebiegu równoleżnikowym, nachylonych kt!l

północy. Ruchy skrzydeł tych uskoków wywołały

powsta-nie drobnych fałdowych deformacji przyuskokowych.

Po-łudnikowe naciski doprowadziły również do powstania

kliważu, zarówno spękaniowego jak i ścięciowego. One

•

_•

•

•

• • •

_•

.

.,

.•.\•:

.

..

c

•

•

•

o

•

_•

o o • o

•

o l c -i-o o t!cc o

•

cR.cc Oc • ~ [J c OC

e

•

o 2

o

3

-

·

---- III ··· .... · IV

Fig. 2. Parameters of minor folds and faults, cleavage and orient-atżon of strata of the Paleozoic in the Łysogóry region of the Holy Cross Mts (Schmidt net, projection on the upper hemisphere)

A, B, C, D - diagrams of axes of minor folds, surfaces of minor faults, and cleavage in Cambrian (A), Ordovician and Silurian

rocks in southern part of the Łysogóry region (B), Devonian (C)

and Silurian rocks in northern part of the region (D). Numbers of faults, folds and cleavage planes are givenat the upper right side of diagram; l - projection of normais to fault planes, 2 - projec-tion o f fold axes, 3 - projecprojec-tion o f normais to cleavage planes; e - diagram of 8% maxima orientation of strata (projection of normais to surface of layer) for Middle (I) and Upper Cambrian (II), Ordovician and Silurian (III), and Devonian (IV); number of measurements of orientation of layers of a given age is given

też sJX>wodowaly powstanie drobnych południkowych usko-ków przesuwczych.

Trzeci etap formowania się struktury tektonicznej re-gionu łysogórskiego, który nastąpił po głównej fazie

fałdowań, związany był z wypiętrzeniem. Było ono zróżni­

cowane i doprowadziło do powstania struktur typowych dla tektoniki grawitacyjnej: podłużnych uskoków normal-nych zrzucających skrzydła północne oraz fałdków ciąg­

nionych (16).

W związku ze zróżnicowanym wypiętrzeniem regionu

łysogórskiego nastąpiło odmłodzenie istniejących wcześniej

dużych dyslokacji poprzecznych, jak też powstanie nowych uskoków o kierunkach południkowych. Wzdłuż tych usko-ków nastąpiły przemieszczenia głównie w pionie, co

spo-wodowało poprzesuwanie wychodni paleozoiku. W wyniku

wypiętrzania powstały również dwa duże uskoki podłużne:

uskok Pokrzywianki na północ od Łysogór oraz dyslokacja

Świśliny (ryc. 3), obcinająca południowe skrzydło anty-kliny bronkowicko-wydryszowskiej (8).

Powstanie uskoku Pokrzywianki i zrzucenie jego

skrzyd-ła północnego spowodowało utworzenie zrębu łysogórskie­

go, najsilniej wypiętrzonego elementu w regionie łysogórs­

kim (ryc. 3). Z działalnością tego uskoku związane jest

również powstanie niezbyt szerokiej strefy deformacji

fałdowych w obrębie utworów sylurskich.

Etap wypiętrzania nastąpił jeszcze przed sedymentacją

zlepieńców permu, zatem związany jest z waryscyjską epoką

tektoniczną. Po ruchach waryscyjskich region łysogórski

był obszarem usztywnionym i aż do kredy włącznie

za-chowywał się jak sztywny blok wchodzący w skład podłoża

młodej platformy paleozoicznej. Z map

paleogeograficz-nych triasu (24) wynika, że istnieje zróżnicowanie facjalne

między wschodnią i zachodnią częścią obrzeżenia mezozoicz-nego Gór Świętokrzyskich. Przyczyną tego zróżnicowania

mogły być ruchy pionowe zachodzące wzdłuż uskoku

łysogórskiego.

Kolejny etap aktywizacji tektonicznej regionu łyso­

górskiego i całych Gór Świętokrzyskich przypada na fazę

laramijską, na przełomie kredy i trzeciorzędu. W związku

z całkowitym wypiętrzeniem podłoża południowej części

wału środkowopolskiego (14) na obszarze świętokrzyskim

powstają niewielkie deformacje, zarówno fałdowe jak

Ryc. 3. Schematyczna mapa jednostek tektonicznych paleozoiku Gór Świętokrzyskich

d. św. - dyslokacja świętokrzyska, d. Ś. - dyslokacja Świśliny,

d. P. - dyslokacja Pokrzywianki; liniami kropkowanymi zazna-czono lineamenty widoczne na obrazach radarowych

i uskokowe. W tym czasie powstał też najprawdopodobniej cios diagonalny systemu południkowego, którego geometria sugeruje powstanie pod wpływem działalności nacisków pionowych.

Przesłanki strukturalne oraz obraz kartograficzny

wska-zują na to, że region łysogórski był w czasie ruchów laramij-skich wypiętrzany niemal jako jednolity blok. Niewielkie

zróżnicowanie ruchów pionowych zachodziło tylko wzdłuż powstałych wcześniej uskoków podłużnych i poprzecz-nych, na co wskazują niektóre fałdki ciągnione w północ­

nym skrzydle synkliny bodzentyńskiej (17).

W czasie ruchów laiamijskich powstały zapewne

rów-nież strefy zluźnień tektonicznych o kierunku NW- SE, widoczne na obrazach radarowych (ryc. 3). Z laramijską epoką tektoniczną związane są drobne uskoki odwrócone o biegach NW- SE. Uskoki o takim kierunku są powszech-ne w obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich.

Parametry powierzchni uskokowych i zrzucanie skrzydeł północno-wschodnich (analogicznie jak w obrzeżeniu

po-łudniowo-zachodnim - por. 25) świadczy o transporcie tektonicznym w kierunku obecnej krawędzi platformy wschodnioeuropejskiej, która stanowiła blok oporowy dla

naciskającego na nią przedpola.

Zasadniczą cechą wszystkich deformacji nieciągłych

o kierunkach laramijskich w obrębie paleozoiku łysogór­

skiego jest ich zrzutowy, lub co najwyżej zrzutowo-prze-suwczy charakter. Stoi to w pewnej sprzeczności z

obecno-ścią ruchów przesuwczych wzdłuż uskoków o takich

kierun-kach w północno-wschodnim obrzeżeniu mezozoicznym Gór Świętokrzyskich (8). Można przypuszczać, że ruchy przesuwcze zachodziły tylko w obrębie pokrywy platformo-wej, wygasając w kierunku podłoża. Decydujący wpływ na "naskórkowy" charakter tych przemieszczeń mogło m1ec skonsolidowane podłoże młodej platformy, które było

znacznie mniej podatne na deformacje laramijskie (25). W czasie laramijskiej aktywizacji tektonicznej regionu

łysogórskiego powstał również kliważ o powierzchniach

nachylonych ku południowi. Kliważ ten stanowi najprawdo-podobniej najmłodszy element strukturalny w obrębie

utworów paleozoicznych regionu łysogórskiego Gór Święto­

krzyskich.

Fig. 3. Sketch map oj tectonic units oj the Paleozoic in the Hely Cross Mts

d. Św. - Świętokrzyska Dislocation, d. Ś. - Świślina Disloca-tion, d. P. - Pokrzywnianka Dislocation; lineaments traceable

STOSUNEK PALEOZOIKU ŁYSOGÓRSKIEGO DO PLATFORMY WSCHODNIOEUROPEJSKIEJ Paleozoik regionu łysogórskiego obejmuje blok skorupy ziemskiej, znajdujący się na przedpolu platformy wschodnio-europejskiej, którego basen sedymentacyjny posiada wszy-stkie cechy (l, 2, 3, l O) basenu epikratonicznego rozwinięte­

go na skorupie kontynentalnej. Analiza formacyjna (26)

wykazała, że nie tylko paleozoik regionu łysogórskiego,

ORDOWIK

ale i całych Gór Świętokrzyskich, powstawał głównie w

płytkowodnych, platformowych warunkach. Można zatem

sądzić, że obszar ten w paleozoiku rozwijał się na pogrąża­ jącym się skraju platformy wschodnioeuropejskiej, a region

łysogórski był jednym z bloków strefy epikratonicznej,

ciągnącej się na zachód od obecnej zachodniej granicy platformy wschodnioeuropejskiej.

Faleozoiczne utwory zachodniego przedpola platformy wschodnioeuropejskiej osadzały się w różnych, lecz głównie

SYJ.UR DOLNY

~

-1 l

..,..:._-l,

-

A

L

Ą

D

f /

~../

~ - ..., ( l l

l

-7' -r-. '·~

ro-,._ ...,

~~

;{ P4ATFOR/'fA ..,..--,T---+--+--+-+-1-

_,.~ ~

\ PlATFORMA

- -

-

~

"'

_\l

~

\

1-1>~~ ~"'

L

4

D

~ ł--

N .,IVIO!PIIOPEJ$A onwr ...-..,.-1=.-"".;f-- wsrHODNIOEIIIIOPEJSKA

~-9,...----:::J§ e WARSZAW("-, StAIYCH FAtDOWAŃ ~-9~ ~ l la

0~ - : ; - ,., -

\-L.

PótNtJXALEDDNSKICH l O~,..~ WARS'Z~WA

~g

1:,!\Jto

~11

@tz

;~-<-;

-:_

i

.t ' -..\

r-l..lJ

l

l

l

1

~~.9

N

·~

___,.- '?,. A " - " ' "' " ' ,., ..._...l..

-

~.:

: : K";; ;: :

~~~~;~:::::

~-" ~

N

8/łU/V ~

Gti"J ~

t:

.

\

E/JROPY lACHODNIEJ ~

Otfr1

,.,._tYSOGORSKI ~

'*~ld'F-,F!Li?",.et. ~

f];~fdir~

l 1 -;:-:F

, . , . , . l , l l

IT

...

0/I.SZAA SI:A81ł'H ~AI:DOWAA

6YJ.Uit GÓIIN'I PdiNOKALSDOŃSICICH l l

l l D6WON DOl. Nr-Z/GEN

-Ryc. 4. Schemat przypuszczalnego rozwoju zachodniego przedpola platformy wschodniosyberyjskiej w Polsce w paleozoiku

Fig. 4. Scheme oj the inferred history oj development oj western fore/and oj the East-European Platform in Poland in the Paleozoic 1-12 - rejony o przewadze sedymentacji: l - łupkowo-pias­

kowcowej, 2 - węglanowej, 3 - łupkowo-mułowcowo-węglano­

wej, 4 - piaskowcowej, 5 - mułowcowo-łupkowej, 6 - łupko­

wo-mułowcowej, 7 - łupkowej, 8 - łupkowo-krzemionkowej,

9 - mułowcowej, 10 - mułowcowo-szarogłazowej, 11 -

szaro-głazowej, 12 - piaskowcowo-węglanowej; 13 - rozłamy, 14

-współczesna zachodnia granica platformy wschodnioeuropejskiej, 15 - baseny węglowe; d. Św. - dyslokacja świętokrzyska

1-12 - areas with predominance of sedimentations: l - shale--sandstone, 2 carbonate, 3 shalemudstonecarbonate, 4 -sandstone, 5 - mudstone-shale, 6 - shale-mudstone, 7 - shale, 8 - shale-siliceous, 9 - mudstone, 10 - mudstone-graywacke, 11 graywacke, 12 sandstonecarbonate; 13 fractures, 14 -present western boundary of East-European Platform, 15 - coal

płytkowodnych, platformowych warunków (4, 5, 13, "26,

28). Subsydencja na przedpolu platformy prekambryjskiej

była stosunkowo silna. Dzięki temu sedymentacja

zacho-dziła szybciej niż na platformie i w znajdującej się bardziej

na zachód strefie geosynklinalnej Europy Zachodniej, ze średnią szybkością l - 5 cm na l 000 lat. Subsydencja, a w konsekwencji szybkość sedymentacji i litologia osadów

zmieniała się w paleozoiku zarówno w czasie, jak i przestrze-ni. Wskutek tego na przedpolu platformy wschodnioeuro-pejskiej mamy obecnie do czynienia z segmentami

sub-równoleżnikowymi, różniącymi się miąższością i litologią skał osadowych oraz wiekiem deformacji fałdowych. Seg-menty te mają granice tektoniczne, które przebiegają wzdłuż głębokich rozłamów podłoża (ryc. 4). Na takich segmentach rozwinął się m.in. paleozoik regionu łysogór­

skiego i kieleckiego Gór Świętokrzyskich.

Zachodnie przedpole platformy wschodnioeuropejskiej

było w paleozoiku pocięte na bloki przez duże subrównoleż­

nikowe rozłamy, kontynuujące się w obrębie starej platfor-my. W nawiązaniu do poglądu M. Kraussa (12) można przypuszczać, że zachodnia granica starej platformy miała

w okresie przedpermskim inny charakter niż w mezozoiku i kenozoiku, składając się z szeregu rozłamów subrównoleż­

nikowych i subpołudnikowych. Takie rozdrobnienie brzegu platformy sprzyjało powstawaniu różnic w ruchliwości

jego segmentów, a w konsekwencji - w szybkości sedy-mentacji i litologii osadów.

Duża ruchliwość i szybkość sedymentacji, powstanie osadów wielokilometrowej miąższości, głównie w warun-kach płytkowodnych, pozwalają przypuszczać, że zachod-nie przedpole platformy wschodnioeuropejskiej mogło być

w paleozoiku strefą przejściową między starą platformą

a geosynkliną waryscyjską Europy Zachodniej. Na ob-szarze tym zachodziły niezbyt intensywne ruchy fałdowe,

które w różnych segmentach przejawiały się w różnym

czasie. Po orogenezie waryscyjskiej powstała tu strefa

fałdowa, która ma wszystkie cechy (l, 2, 3, 10, 20) epi-kratonicznej strefy fałdowej. Podkreślić należy, że kierunki

różnowiekowych fałdów i rozłamów w tej strefie są

równo-ległe do poszczególnych fragmentów przedpermskiej za-.

chodniej granicy platformy wschodnioeuropejskiej. Typowy obszar geosynklinalny, który przeszedł

oroge-nezę waryscyjską z metamorfizmem i magmatyzmem, znajduje się na zachód od dzisiejszego przedpola starej platformy. Orogen waryscyjski ma wszystkie cechy pasma

fałdowego powstałego w strefie kolizji płyt (23, 28). Duży

odcinek przypuszczalnej strefy subdukcji miał również

kierunek subrównoleżnikowy (23, 28) i był niemal

równo-legły do równoleżnikowych odcinków przedpermskiej

za-chodniej granicy platformy wschodnioeuropejskiej. Taka jest też ogólna rozciągłość paleozoicznych struktur w

ob-rębie strefy epikratonicznej.

Po głównym etapie fałdowań strefa epikratoniczna

przekształciła się w zapadlisko ograniczone na północnym

wschodzie systemem rozłamów, które obecnie tworzą zachodnią granicę starej platformy. W niektórych rejo-nach tego zapadliska panowały sprzyjające warunki dla powstania basenów węglowych. Zapadlisko to ulegało

subsydencji w permie i mezozoiku, co doprowadziło do powstania osadów o znacznej miąższości, przykrywających

paleozoiczne struktury strefy epikratonicznej. LITERATURA

l. B a s z ar i n A.K. - Wostoczno-Wierchojanskaja epikratonnaja geosynklina!. Nauka. Moskwa 1967. 2. B o g o l e p o w K.W. - Tipy strukturnych

elemen-tow i ewolucja ziemnoj kory. Nauka. Nowosybirsk 1985.

3. B o r u k aj e w C.B. - Struktura dokiembria i tekto-nika plit. Ibidem.

4. D a d l e z R. - Tectonics Position of Western Po-merania (north-western Poland) prior to upper Permian. Biul. Inst. Geol. 1974 nr 274.

5. D a d l e z R. - Podpermskie kompleksy skalne w strefie Koszalin -Ch oj nice. Kwart. Geol. 1978 nr 2.

6. G r o c h o l s k i A. - Proterozoic and Palaeozoic of Southwestern Poland in a light of new Data. Biul. Inst. Geol. 1986 nr 355.

7. Guterch A., Kowalski J.T.,etal.- Ogłębo­

kiej strukturze skorupy ziemskiej w rejonie Gór Święto­

krzyskich. [W:] Przewodnik XL VIII Zjazdu PTG Wyd. Geol. 1976.

8. Jar o s z e w ski W. - Drobnostrukturalne kryteria tektoniki obszarów nieorogenicznych na przykładzie północno-wschodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór

Świętokrzyskich. Stud. Geol. Pol. 1972 vol. 38.

9. Jur e w i c z E., M i z er ski W. - Etapy defor-macji tektonicznych utworów paleozoicznych północnej części regionu łysogórskiego. Prz. Geol. 1987 nr l.

10. Kosy g i n J.A. - Tipy osnownych strukturnych elementow ziemnoj kory w pozdniem dokiembrii. Geol. i geofiz. 1961 nr l.

11. Kowa l c z e w ski Z. - Węzłowe problemy tekto-niki trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich. Prz.

Geol. 1981 nr 7.

-12. Kra u s s M. - Zur MobiliHit tektonischer Einhei-ten des westlichen Teils der Osteuropaischen Platt-form. Wiss. Zeit. der EMA Uniw. Greifswald 1977 nr 1-2.

13. Krokowski J. - Tektonika piętra waryscyjskie-go rejonu dębnickiego w świetle badań drobnostruk-turalnych. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1980 z. 2. 14. Ku t e k J., Głaz e k J. - The Holy Cross Area,

Central Poland, in the Alpine Cycle. Acta geol. pol. 1972 no. 4.

15. M i c h a e l R. - Die Geologie der oberschlesischen Steinkohlenbezirke. Abh. Preuss. Geol. Land. Wien

1913, t. 12.

16. M i z er ski W. - Tectonics of the Łysogóry Unit in the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol. 1979 no. l.

17. M i z e r s k i W. - Structural Analysis o f the Devo-nian Exposures within the middle part of the Bodzentyp syncline in the Holy Cross Mts. Ibidem 1981 no. 3-4. 18. M i z er ski W., Orłowski S., Róży ck i A. - Tektonika Pasma Ociesęckiego i Pasma Zamczys-ka w Górach Świętokrzyskich. Kwart. Geol. 1986

z. 2.

19. M i z e r s k i W., O z i m k o w s k i W. - Analiza sieci uskokowej jednostki łysogórskiej na podstawie fotointerpretacji. Acta Geol. Pol. 1978 no. 4. 20. Pawłowski E. W. - Zony perikratonnych

opus-kanij - płatformiennyje struktury pierwogo poriadka.

Izw. AN SSSR ser. geol. Moskwa 1959 no. 12.

21. P e t t e i s k y A. - Die Begrenzung der sudetischen Stufe des oberkarbone. Zeit. Oberschles. Berg-u. Hiitten. Ver. 1929 Bd 65.

22. Pożaryski W. - Waryscyjski etap platformowe-go rozwoju tektoniczneplatformowe-go Europy Środkowej. Prz. Geol. 1986 nr 3.

23. Pożaryski W., D e m b o w ski Z. (red.)

-Geological Map of Poland and adjoining Countries without Cenozoic, Mesozoic and Permian formations. Wyd. Geol. 1983.

24. S e n k o w i c z o w a H. - Wpływ budowy

struktu-ralnej i morfologii paleozoiku Gór Świętokrzyskich

na rozwój osadów triasowych. Kwart. Geol. 1966

z. 4.

25. S t u p n i c k a E. - Tektonika południowo-zachod­

niego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biul. Geol.

Wydz. Geol. UW 1972 t. 14.

26. S z u l c z e w s k i M. - Główne regiony facjalne w

paleozoiku Gór Świętokrzyskich. Prz. Geol. 1977

nr 8-9.

27. Wójcik L., Grzybowski K. - Szkic budowy

geologicznej zagłębia węglowego śląsko-krakowskiego

z uwzględnieniem okolic sąsiednich. [W:] Monografia

Węglowego Zagłębia Krakowskiego Cz. 2. Budowa Geologiczna. Kraków, 1909.

28. Z i e g l er P.A. - Geological Atlas of Western and Central Europe. Shell Petr. Maatsch. B.V. 1982. 29. Z n o s k o J. - Uber den geologischen Bau in Zone

Tornquist-Teyssere Line zwischen Ostsee and Święto­

krzyskie Góry. Zeit. Ang. Geol. 1977 no. 9.

30. Z n o s k o J. - Polish Caledanides and their rela-tions with Buropean Caledonides. Bull. Pol. Ac. Earth Sci. 1985 no. l - 2.

31. Z n o s k o J., Kowa l c z e w ski Z. - The Świę­

ty Krzyż Mts and the basement of the Miechów and

Upper Silesian depressions. [In:] Tectonics o f Europe and adjacent areas. Craton, Baikalides, Caledanides (Explanatory Note to the Intern. Tect. Map of Europe and adjacent areas, scale l: 2 500 000) Moskwa 1981.

SUMMARY

The paper presents results of detail structural analysis of differences in geological development of the Kielce and

Łysogóry regions, Holy Cross Mts (Figs. l, 2). The analysis

showed that units of the Łysogóry region originated in

several phases during the Variscan movements (Fig. 3). Three major phases of Variscan deformations may be identified here: l) a phase of latitudinal compression, responsible for weak folding and faulting, 2) a phase of meridional compression, representing the major phase

of folding and responsible for origin of the major tectonic

units in the Łysogóry region, and 3) a phase of uplift,

resulting in differential rises along faults in the whole region. The analysis also showed that Laramie movements were here of minor importance, not resulting in any signi-ficant changes of tectonic pattern.

The sedimentary basin of the Łysogóry region and the

whole foreland of the East-European Platform was of the type of epicratonic basin in the Paleozoic and the whole platform foreland may be regarded as a Paleozoic epicra-tonic zone (Fig. 4), formed in a transitional zone between the Precambrian platform and Variscan geosyncline of western Europe.

PE31{)ME

Ha OCHOBaH~~ nOAp06Horo CTpyKTypHOrO aHan~3a

onpeAeneHbl pa3H~Ubl B reon9r~4ecKoM pa3B~T~~ Keneu-Koro ~ nbiCorypcKoro per~oHOB CBeHToKw~cK~x rop

(p~c. 1, 2). ÓblnO yCTaHoBneHo, 4To o6pa3oBaH~e eA~H~U

nblcorypcKoro per~oHa (p~c. 3) npo~cxoA~no B

HecKonb-K~x :nana.x BO BpeMJ~ Bap~cu~~cK~x AB.~>KeH~~. Mo>KHO

BbiAen~Tb Tp~ OCHOBHbiX nanax Bap~CU~~CK~X

Ae<f>op-MaU~~: l - :nan W~pOTHO~ KOMnpeCC~~ (KOTOpbl~ Bbi-3Ban cna6ble cKnaA4aTble ~ c6pocoBble Ae<f>opMau~~).

2 - :nan Mep~A~aHHO~ KOMnpecc~~. KOTOpbl~ JlBnJleTCJl OCHOBHbiM 3TanOM CKnaAK006pa3oBaH~Jl (B H~M

o6pa30-Ban~Cb 6onbw~e TeKTOH~4eCK~e eA~H~Ubl nbiCorypcKoro

per~oHa), 3 - nan nOAHJ!T~Jl (KOTOpbl~ Bbi3Ban A~<f><f>epeH­ I..I~poBaHHble nOAHJlT~Jl BAOnb c6pocoB Bcero per~oHa).

Óblno onpeAeneHo, 4TO napaM~~cK~e AB~>KeH~fl He ~Men~

6onbWO~ pon~ ~ He Bbi3Ban~ ~3MeHeH~~ TeKTOH~4eCKOrO

nnaHa.

YcTaHoBneHo, 4TO ceA~MeHTau~oHHbl~ 6acce~H nbiCO-rypcKoro per~oHa, TaK KaK ~ Bcero npeAnOnbJ~

BOCT04HO-eBpone~cKo~ nnn<f>opMbl ~Men B naneo3oe CBO~CTBa

3n~KpaToH~4eCKoro 6acce~Ha ~ 4TO Bce npeAnonbe

nnaT-<f>opMbl MO>KHO C4~TaTb nane030~CKO~ 3n~KpaTOH~4eCKO~ 30HO~ (p~C. 4), KOTopaJ~ o6pa3oBanaCb B nepeXOAHO~ 30He Me>KAY AOKeM6p~~CKO~ nnaT<f>opMO~ ~ Bap~CU~~CKO~

reo-C~HKn~HanbK> 3anaAHO~ EBponbl.

WITOLD CEZARIUSZ KOWALSKI

Uniwersytet Warszawski

DIARIUSZ

JANA

SAMSONOWICZA

Zbliżające się 100-lecie urodzin Wielkiego Mistrza

Pol-skiej Geologii, prof. dr Jana Samsonowicza spowodowało

podjęcie rozmów Jego ucznia - prof. dr hab. S. Orłow­

skiego z najbliższymi uczniami i przyjaciółmi prof.

Samso-nowicza, o wpływie tej wielkiej osobowości na rozwój tych

działów nauk geologicznych, w których zakresie On sam

pracował i tworzył. Prof. Orłowski zaproponował mi

opraco-wanie mało znanej wśród geologów działalności J.

Samso-nowicza w zakresie zastosowań wyników podstawowych

badań geologicznych - zwłaszcza hydrogeologicznych i

in-żyniersko-geologicznych dla potrzeb gospodarki narodowej.

Chociaż ja sam, jako uczeń prof. J. Samsonowicza,

zajmo-wałem się pod Jego kierunkiem głównie problemami stratygrafii, paleontologii i techniki utworów kredowych

UKD 92 Samsonowicz J. :[55: 091.3]

i jurajskich w pasmie krakowsko-wieluńskim w zachodnim

obrzeżu niecki łódzkiej oraz w północno-wschodnim

mezo-zoicznym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, to podjąłem

się opracowania tematu z trzech głównych powodów:

l) prof. J. Samsonowicz interesował się rzeczywiście

problemami zastosowań wyników badań geologicznych

w gospodarce narodowej, realizując różne zadania z tego

zakresu skutecznie, chociaż dyskretnie1

;

1 _{Takie podejście było rzadkie;} 2 _{Jan Czarnocki, geolog,}

dyrektor IG w latach 1947-1951; 3_{Wówczas osoba posiadająca}

prawo wykładania na uniwersytecie, ale niekoniecznie etatowo