Nowe znalezisko śladów dinozaurów w górnym triasie Tatr

Nowe znalezisko œladów dinozaurów w górnym triasie Tatr

Grzegorz NiedŸwiedzki*

A new find of dinosaur footprints in the Upper Triassic of the Tatra Mountains, southern Poland. Prz. Geol., 53: 410–413.

S u m m a r y . N ew material of dinosaur footprints has been found in the Late Triassic fluvial-lacustrine deposits of the Tatra Mountains, Poland. Footprints discovered in a well-known Rhaetian strata of the Tomanová Formation represent pedal ichnites of Kayentapus sp. and Anomoepus sp. These are the second reported record of dinosaur footprints in the Tatra Mountains.

Key words: Upper Triassic, Rhaetian, dinosaur footprints, Tatra Mountains

Pierwsze œlady dinozaurów zosta³y odkryte w Tatrach (ryc. 1), w osadach formacji z Tomanowej, ods³oniêtych na po³udniowych zboczach Czerwonych Wierchów w Dolinie Cichej, w rejonie Czerwony Up³az na S³owacji (Michalík i in., 1976). Badacze opisali trzy znalezione w tym stanowi-sku œlady pod nazw¹ Coelurosaurichnus tatricus Michalík Sýkora, 1976 (ryc. 2).

PóŸniej, Michalík oraz Kundrát (1998) dokonali wstêp-nej rewizji tego ichnotaksonu, sugeruj¹c jego przynale¿noœæ do ichnorodzaju Eubrontes Hitchcock, 1845.

We wrzeœniu 2004 r. znaleziono trzy nowe okazy tro-pów dinozaurów w Tatrach. Pochodz¹ one z osadów forma-cji z Tomanowej (warstw tomanowskich sensu Raciborski, 1890) ods³oniêtych w Czerwonych ¯lebkach w Dolinie Tomanowej (ryc. 1). Dwa okazy zosta³y znalezione w osy-pisku skalnym w ¿lebie, trzeci z okazów in situ w czêœci œrodkowej ods³oniêtego profilu litologicznego (ryc. 2).

Utwory formacji z Tomanowej s¹ badane ju¿ od ponad 100 lat. By³y przedmiotem badañ Raciborskiego (1890), Uhliga (1897), KuŸniara (1913), Rabowskiego (1925; 1959), Turnau-Morawskiej (1953), Kotañskiego (1956; 1959a, b, c; 1961), Gorka (1958), Radwañskiego (1968), Michalíka (1978; 1980), Michalíka i innych (1976; 1988). Wiek tych osadów nie zosta³ dotychczas dok³adnie okre-œlony. Formacja z Tomanowej jest opisywana najczêœciej w literaturze geologicznej jako osady wieku retyckiego. W ujêciu litostratygraficznym Raciborskiego (1890) „war-stwy tomanowskie” obejmowa³y ca³y klastyczny kom-pleks ró¿norodnych i rozmaicie zabarwionych osadów, ods³oniêtych w rejonie Czerwonych ¯lebków i Tominiar-skiego Twardego Up³azu. Uhlig (1897) rozdzieli³ ten kom-pleks na dolny tzw. pstry, który zaliczy³ do kajpru oraz na górny ciemno-brunatno-czarny, wieku retyckiego.

Po opracowaniu Uhliga (1897) jako „warstwy toma-nowskie” zaczêto okreœlaæ tylko górn¹, ciemn¹, brunatn¹ czêœæ kompleksu. Z czêœci tej pochodz¹ opisane przez Raciborskiego (1890) skamienia³oœci roœlin interpretowa-ne jako formy retyckie.

Podobne rozdzielenie klastycznego kompleksu „warstw tomanowskich” zaproponowa³ Kotañski (1959b, c; 1961). Badacz ten uzna³ kompleks dolny (pstry), wyró¿niony i okreœlony jako kajper przez Uhliga, za osady wieku noryc-kiego (Kotañski, 1956). Dodatkowo, ci¹g³oœæ sedymentacji miêdzy kompleksami noryk–retyk (zaobserwowana ju¿ przez Uhliga) sta³a siê podstaw¹ do przypuszczeñ, ¿e

„war-stwy tomanowskie” sensu Uhlig (1897) mog¹ te¿ czêœciowo reprezentowaæ osady noryku (Kotañski, 1959b, c; 1961). Pogl¹d ten nie jest sprzeczny ze znaleziskami makroflory. Flora retycka opisana przez Raciborskiego pochodzi z górnej czêœci osadów formacji z Tomanowej. Podobny pogl¹d na norycko-retycki wiek tych osadów wyrazili równ-ie¿ badacze ze S³owacji. Michalík i inni (1976, 1988) w oparciu o wyniki badañ palinologicznych rozdzielaj¹ forma-cjê z Tomanowej na czêœæ doln¹ z mikroflor¹ norycko-re-tyck¹ oraz górn¹ z mikroflor¹ renorycko-re-tyck¹.

Przedstawione dotychczas interpretacje wieku osadów formacji z Tomanowej s¹ oparte na wstêpnych analizach makro- i mikroflorystycznych oraz na schematach litostra-tygraficznych.

Opis ichnosystematyczny Podrz¹d: Theropoda Marsh, 1881 Ichnorodzina: Grallatoridae Lull, 1904 Ichnorodzaj: Kayentapus Welles, 1971 Kayentapus sp. (ryc. 4A)

Okaz. Okaz oryginalny zosta³ pozostawiony w terenie (w Tatrzañskim Parku Narodowym na obszarze chronio-nym). Miejsce znalezienia: Dolina Tomanowa, Czerwone

410

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

*Wydzia³ Biologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa; GrzegorzNiedzwiedzki@poczta.net-line.pl S ³ o w a c j a S l o v a k i a P o l s k a P o l a n d

Tatry Zachodnie

Western Tatra Mountains

ZAKOPANE Czerwone ¯lebki Czerwony Up³az 2km

N

A

stanowiska z tropami dinozaurów

sites with dinosaur footprints

Ryc. 1. Po³o¿enie stanowisk z tropami dinozaurów w Tatrach Zachodnich

Fig. 1. Location of sites with dinosaur footprints in the Western Tatra Mountains, Poland and Slovakia

¯lebki, Tatry Zachodnie, seria wierchowa, formacja z Tomanowej (trias górny: ?noryk–retyk). Okaz zosta³ znale-ziony na du¿ej powierzchni piaskowca po³o¿onej in situ w górnej czêœci ods³oniêcia. Na powierzchni p³yty w rejonie œladu wystêpuj¹ szczeliny z wysychania oraz inne struktury sedymentacyjne trudne do zidentyfikowania, które s¹ praw-dopodobnie innymi, mocno zerodowanymi œladami krêgo-wców.

Opis. Naturalny odlew palcowej czêœci lewej stopy o d³ugoœæ 210 mm i szerokoœæ 180 mm. Z pomiarów metod¹ Weemsa (1992) otrzymano: te/fw = 0,41; (fl-te)/fw = 0,75. K¹ty pomiêdzy palcami wynosz¹: II–III = 29°; III–IV = 36°; II–IV = 65°. Palec IV uleg³ erozyjnemu zniszczeniu. Jego kszta³t zosta³ okreœlony na podstawie pozosta³ych zarysów krawêdzi bocznych. Na palcu II i III wyró¿niæ mo¿na granice poduszek palcowych. Palec trzeci zawiera trzy poduszki palcowe.

?Kayentapus sp. (ryc. 4C)

Okaz. Okaz oryginalny zosta³ pozostawiony w terenie. Miejsce znalezienia: Czerwone ¯lebki, Tatry Zachodnie, seria wierchowa, formacja z Tomanowej (trias górny: ?noryk–retyk). Okaz zosta³ znaleziony na du¿ej p³ycie pia-skowca na piargu erozyjnym w œrodkowej czêœci ods³oniê-cia. Na powierzchni p³yty piaskowca, wokó³ œladu, zosta³y zidentyfikowane abiotyczne struktury sedymentacyjne (pogr¹zy i mechanoglify), Ÿle zachowane szcz¹tki makro-flory oraz nieoznaczalne skamienia³oœci œladowe bezkr-êgowców.

Opis. Naturalny odlew palcowej czêœci lewego pes o d³ugoœæ 230 mm i szerokoœæ 180 mm. Z pomiarów metod¹ Weemsa (1992) otrzymano: te/fw = 0,45; (fl-te)/fw = 0,70. K¹ty pomiêdzy palcami wynosz¹: II–III = 31°; III–IV = 45°; II–IV = 76°.

Komentarz. Zgodnie z diagnozami opartymi na meto -dzie Weemsa (1992) oraz opisami Gierliñskiego (1994, 1996), Gierliñskiego i Ahlberga (1994) okazy te wykazuj¹

411 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

20cm

Ryc. 2. Œlady dinozaurów odkryte w osadach formacji z Tomano-wej w Dolinie Cichej (Tichá Dolina), S³owacja (zmodyfikowane z Michalík i in., 1976)

Fig. 2. Dinosaur footprints discovered in the Tomanová Forma-tion deposits at Tichá Valley, Western Tatra Mountains, Slovakia (modified from Michalík et al., 1976)

œlady dinozaurów dinosaur footprints

B

i³owce ze szcz¹tkami roœlin

claystones with plant remains

piaskowce kwarcytyczne

quartz sandstones

¬

Ryc. 3. A — ods³oniêcie osadów formacji z Tomanowej (trias górny: ?noryk–retyk) w Czerwonych ¯leb-kach, Dolina Tomanowa, Tatry Zachodnie; B — zgeneralizowany profil litologiczny tych osadów (zmodyfikowane z Radwañski, 1968; Michalík i in., 1976) Fig. 3. A — outcrop of the Tom-anová Formation deposits (Upper Triassic: ?Norian–Rhaetian) at Czerwone ¯lebki, Tomanowa Val-ley, Western Tatra Mountains, Poland; B — generalized lithologi-cal profile of these deposits (modi-fied from Radwañski, 1968 and Michalík et al., 1976)

parametry ichnorodzaju Kayentapus Welles, 1971. Stan zachowania okazów uniemo¿liwia ich dok³adn¹ identyfi-kacjê i porównanie ze znanymi formami z ichnorodzaju Kayentapus (patrz Gierliñski, 1996). Œlady te podobne s¹ równie¿ do tropów wczesnych dinozaurów ptasiomiedni-cowych (z ichnorodzaju Anomoepus Hitchcock, 1848 oraz Moyenisauropus Ellenberger, 1974).

Tropy Kayentapus s¹ znane z osadów z Europy i Ame-ryki Pó³nocnej z pogranicza retyku i hetangu, hetangu oraz synemuru (Gierliñski, 1996; Gierliñski & Ahlberg, 1994; Lockley & Hunt, 1995; Lockley & Meyer, 2000). Prawdo-podobnie równie¿ œlady dinozaurów znalezione w póŸno-triasowych osadach formacji z Tomanowej na Èervený Uplaz po s³owackiej stronie Tatr reprezentuj¹ formy z ich-norodzaju Kayentapus.

Zgodnie z rekonstrukcj¹ osteologiczn¹ przepro-wadzon¹ przez Gierliñskiego i Ahlberga (1994), œlady z ichnorodzaju Kayentapus Welles, 1971 zosta³y pozostawione przez wczesnojurajskiego (hetang–synemur) drapie¿nego dinozaura z grupy ceratozaurów — takiego jak dilofozaur (Dilopho-saurus wetherilli Welles, 1970).

Rz¹d: Ornithischia Seeley, 1888

Ichnorodzina: Anomoepodidae, Lull, 1904 Ichnorodzaj: Anomoepus Hitchcock, 1848 Anomoepus sp. (ryc. 4B)

Okaz. Okaz w depozycie Instytutu Paleobiolo -gii PAN w Warszawie. Miejsce znalezienia: Czer-wone ¯lebki, Tatry Zachodnie, seria wierchowa, formacja z Tomanowej (trias górny: ?noryk– retyk). Okaz zosta³ znaleziony w rumoszu skalnym na piar-gu erozyjnym w œrodkowej czêœci ods³oniêcia. Trop zachowany jest na niewielkim izolowanym bloczku piaskowca barwy br¹zowej, rdzawoszarej.

Opis. Naturalny odlew palcowej czêœci lewej stopy o d³ugoœæ 135 mm i szerokoœæ 155 mm (œlad jest szerszy ni¿ d³u¿szy, co jest zwi¹zane prawdo-podobnie z jego deformacj¹). Z pomiarów metod¹ Weemsa (1992) otrzymano: te/fw = 0,37; (fl-te)/fw = 0,52. K¹ty pomiêdzy palcami wynosz¹: II–III = 42°; III–IV = 57°; II–IV = 99° (wartoœci k¹towe s¹ wysokie w wyniku deformacji œladu). W œladzie nie mo¿na okreœliæ granic poduszek palcowych. Na palcu trzecim zachowany jest œlad pazura. Palec IV jest czêœciowo zniszczony przez erozjê.

Komentarz. Geometria œladu wyraŸnie sugeru-je sugeru-jego przynale¿noœæ do ichnorodzaju Anomoepus Hitchcock, 1848. Jednak szeroko rozstawione palce u tego okazu (o podobnych wzajemnych d³ugoœciach) powoduj¹, ¿e przypomina tropy z najwy¿szej czêœci Chinle Group w Nowym Meksyku, USA (Farlow & Lockley, 1993) oznaczone jako Pseudotetrasauro-pus Elleberger, 1972. Œlady z ichnorodzaju Anomo-epus s¹ znane z osadów wczesnej jury (hetang–?synemur), Gierliñski, 1991; Olsen & Rainforth, 2003.

Wed³ug Gierliñskiego (inf. ustna, 2005) okazy opisane wy¿ej jako Kayentapus sp. (ryc. 4A) oraz Anomoepus sp. (ryc. 4B) s¹ fragmentarycznie zacho-wanymi œladami póŸnotriasowych prozauropodów, które zosta³y obecnie ujete pod nazw¹ ichnorodza-jow¹ Evazoum (Nicosia & Loi, 2003). Natomiast œlad opisany jako ?Kayentapus sp. (ryc. 4C) mo¿e byæ zerodowanym œladem z ichnorodzaju Anchisauripus.

Znalezione tropy dinozaurów z osadów formacji z Tomanowej s¹ przedmiotem szczegó³owego opracowania paleoichnologicznego.

Pragnê podziêkowaæ Panu Profesorowi Andrzejowi GaŸdzic-kiemu z Instytutu Paleobiologii PAN w Warszawie za pomoc w realizacji badañ terenowych.

Literatura

FARLOW J.O. & LOCKLEY M.G. 1993 — An osteometric approach to the identification of the makers of Early Mesozoic tridactyl dinosaur footprints. The Nonmarine Triassic. New Mexico Museum of Natural History and Science Bull., 3: 123–131.

GIERLIÑSKI G. 1991 —– New dinosaur ichnotaxa from the Early Jurassic of the Holy Cross Mountains, Poland. Palaeogeography, Palae-oclimatology, Palaeoecology, 85: 137–148.

412

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005

IV IV IV 5c m 5c m 5c m

Ryc. 4. Œlady dinozaurów odkryte w Czerwonych ¯lebkach, formacja z Tomanowej (trias górny: ?noryk–retyk), Dolina Tomanowa, Tatry Zachod-nie: A — Kayentapus sp.; B — Anomoepus sp., C — ?Kayentapus sp. (fot. B — M. Dziewiñski)

Fig. 4. Dinosaur footprints discovered at Czerwone ¯lebki, Tomanova Formation (Upper Triassic: ?Norian–Rhaetian), Tomanowa Valley, Western Tatra Mountains, Poland: A — Kayentapus sp.; B — Anomoepus sp., C — ?Kayentapus sp. (photo B by M. Dziewiñski)

GIERLIÑSKI G. 1994 — Early Jurassic theropod tracks with the meta-tarsal impressions. Prz. Geol., 42: 280–284.

GIERLIÑSKI G. 1996 — Dinosaur ichnotaxa from the Lower Jurassic of Hungary. Geol. Quart., 40: 119–128.

GIERLIÑSKI G. & AHLBERG A. 1994 — Late Triassic and Early Jurassic dinosaur footprints in the Höganas Formation of southern Sweden. Ichnos, 3: 99–105.

GOREK A. 1958 — Geologické pomery skupiny Èervených vrchov, Tomanovej a Tichej doliny. Geol. Sbor., 9: 203–240.

KOTAÑSKI Z. 1956 — O stratygrafii i paleografii kajpru wierchowe-go w Tatrach. Acta Geol. Pol., 6: 273–286.

KOTAÑSKI Z. 1959a — Profile stratygraficzne serii wierchowej Tatr Polskich. Biul. Inst. Geol., 139.

KOTAÑSKI Z. 1959b — Stratigraphy, sedimentology and palaeoge-ography of the high-tatric Triassic in the Tatra Mts. Acta Geol. Pol., 9: 113–145.

KOTAÑSKI Z. 1959c — Trias wierchowy. Z badañ geologicznych wykonanych w Tatrach i na Podhalu. Biul. Inst. Geol., 149: 143–157. KOTAÑSKI Z. 1961 —Tektogeneza i rekonstrukcja paleogeografii pasma wierchowego w Tatrach. Acta Geol. Pol., 11: 187–476. KU
NIAR C. 1913 — Ska³y osadowe tatrzañskie. Rozp. Wydz. Mat.-Przyr. Akad. Umiej., 13.

LOCKLEY M. G. & HUNT A. P. 1995 — Dinosaur Tracks and Other Fossil Footprints of the Western United States. Columbia University Press, New York. LOCKLEY M. G. & MEYER C. A. 2000 — Dinosaur Tracks and Other Fossil Footprints of Europe. Columbia University Press, New York. MICHALÍK J. 1978 — To the paleogeography, paleotectonics and paleoclimatology of the uppermost Triassic of the West Carpathians. [W:] Paleogeographic development of the Western Carpathians. GÚDŠ Bratislava: 189–211.

MICHALÍK J. 1980 — A paleoenvironmental and paleoecological ana-lysis of the West Carpathian part of the northern Tethyan nearshore region in the latest Triassic time. Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia, 85: 1047–1064.

MICHALÍK J. & KUNDRÁT M. 1998 — Uppermost Triassic dinosaur ichno-parataxa from Slovakia. Journal of Vertebrate Paleontology, 18, supplem., 3: 63A.

MICHALÍK J., KÁTLOVSKÝ V. & HLUŠTÍK A. 1988 — Plant rema-ins in the Tomanová Formation (Uppermost Triassic, West Carpa-thians): their origin, composition and diagenetic alteration. Geol. Zbior., Geol. Carpath., 39: 523–537.

MICHALÍK J., PLANDEROVÁ E. & SÝKORA M. 1976 — To the stratigraphic and paleogeographic position of the Tomanová-Formation in the Uppermost Triassic of the West Carpathians. Geol. Zbior. Geol. Carpath., 27: 299–318.

NICOSIA V. & LOI M. 2003 — Triassic footprints from Lerici (La Spezia, northen Italy). Ichnos, 10: 127–140.

OLSEN P.E. & RAINFORTH E. C. 2003 — The Early Jurassic ornithi-schian dinosaurian ichnogenus Anomoepus. [W:] The Great Rift Val-leys of Pangea in Eastern North America, vol. 2: Sedimentology, Stratigraphy, and Paleontology. LeTourneau, P.M., Olsen, P.E. (red.), Columbia University Press: 314–367.

RABOWSKI F. 1925 — Budowa Tatr. Pasmo wierchowe. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 3: 169–187.

RABOWSKI F. 1959 — Serie wierchowe w Tatrach zachodnich. Pr. Inst. Geol., 27: 5–178.

RACIBORSKI M. 1890 — Flora retycka w Tatrach. Rozpr. Wydz. Mat.-.Przyr. Polskiej Akademii Umiejêtnoœci (Karków), 21: 243–260. RADWAÑSKI A. 1968 — Studium petrograficzne i sedymentologicz-ne retyku wierchowego Tatr. Stud. Geol. Pol., 25: 1–146.

TURNAU-MORAWSKA M. 1953 — Kajper tatrzañski, jego petrogra-fia i sedymentologia. Acta Geol. Pol., 3: 212–234.

WEEMS R. E. 1992 — A re-evaluation of the taxonomy of Newark Supergroup saurischian dinosaur tracks, using extensive statistical data from a recently exposed tracksite near Culpeper, Virginia. [W:]

Proce-edings 26thForum on the Geology of Industrial Minerals. Sweet P. C.

(red.). Virginia Division of Miner. Res. Publ., 119: 113–127. UHLIG V. 1897 — Geologie der Tatragebirges I: Einleitung und der stratigraphischer Theil. Anzeiger Akademie der Wissenschaften, Math.-Naturw. Klasse, 64: 643–684.

Uwagi o zawartoœci pierwiastków ziem rzadkich w wapieniach i dolomitach

z okolic Krakowa

Aleksandra Vierek*

Rare-earth elements of limestone and dolomites in the Kraków area (southern Poland). Prz. Geol., 53: 413–417.

S u m m a r y . Rare-earth elements (REE) were determined for the Upper Jurassic limestone and dolomites from the following outcrops: Góra Œw. Anny, Kostrze Quarry, Ksiê¿a Góra, and Ska³y Twardowskiego. REE patterns are similar for all the investigated samples. Dolomites and limestone are enriched in light REE, they exhibit pos-itive La anomalies, and negative Ce and Eu anomalies. Negative Ce and Eu anomalies are typical for oxidizing environments during dolomitization processes. Distinct enrichment in light REE comparing to heavy REE indi-cates that the sea water was not the only component of dolomitization fluids.

Key words: limestone, dolomite, dolomitization, rare-earth elements, Upper Jurassic, Cracow

Wapienie górnojurajskie wystê-puj¹ce w rejonie Krakowa, na po³udnie od Wis³y (patrz ryc. 1 — Vierek, 2005) uleg³y miejscami lokalnej dolomityza-cji. Problematyce tej poœwiêcono dotychczas wiele prac (m.in. D¿u³yñski & ¯abiñski, 1954; Gawe³, 1948; Krajew-ski, 2001; £aptaœ, 1974, 1989; Matyszkiewicz, 1987, 1989). Szersze omówienie historii badañ oraz nowe spoj-rzenie na proces tworzenia dolomitów z okolic Krakowa znajduje siê w pracy Vierek (2003).

Wed³ug autorki dolomityzacja nast¹pi³a w strefie mie-szania wód morskich i meteorycznych, w œrodowisku

utle-niaj¹cym, w warunkach p³ytkiego pogrzebania z roztwo-rów o podwy¿szonej temperaturze.

Kontynuuj¹c badania nad dolomitami z tych okolic oznaczono (w ACTLAB Ltd w Kanadzie) dodatkowo 14 pierwiastków z grupy lantanowców i 1 pierwiastek (U) z grupy aktynowców.

W ostatnich latach wzros³o zainteresowanie analiz¹ zawartoœci pierwiastków ziem rzadkich (REE) w dolomi-tach. Ruchliwoœæ tych pierwiastków podczas dolomityza-cji jest znacznie mniejsza ni¿ pierwiastków œladowych czy stabilnych izotopów wêgla, tlenu i strontu. Banner i in. (1988) opisa³ dolomity z formacji Burlington–Keokuk z Iowa, Illinois i Missouri, gdzie dolomityzacja i póŸniejsza rekrystalizacja prowadzi³y do ca³kowitej zmiany sk³adu

413 Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 5, 2005