Muzeum Geologiczne Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie
w latach 1919–1939
W³odzimierz Mizerski*, Halina Urban*
W bie¿¹cym roku mija 87 lat od chwili powo³ania Pañstwowe-go Instytutu Geologicz-nego. Jest to dobra okaz-ja do przypomnienia historii jednej z naj-d³u¿ej istniej¹cych jed-nostek instytutu — Mu-zeum Geologicznego. W sk³ad Pañstwowego Instytutu Geologicznego ju¿ w chwili jego powstania w 1919 r. wesz³o muzeum. W posel-skim wniosku nag³ym pos³a Bardla i towarzyszy w przed-miocie niezw³ocznego uruchomienia Pañstwowego Instytutu Geologicznego znalaz³ siê zapis, ¿e Pañstwowy Instytut Geologiczny powinien posiadaæ muzeum, które by pomieœ-ci³o kompletny zbiór okazów kopalnych na ziemiach pol-skich znajdowanych, oraz które by przechowywa³o orygi-na³y i dowody rzeczowe rozpraw naukowych, przez Pañ-stwowy Instytut Geologiczny og³aszanych.
W statucie PIG, który zosta³ opracowany przez pierw-szego dyrektora J. Morozewicza, in¿. M. £empickiego oraz prawników K. Koz³owskiego i A. Dobieckiego, wskazano, ¿e jednym z celów dzia³alnoœci instytutu jest ...tworzenie i kompletowanie zbiorów petrograficznych, mineralogicz-nych i paleontologiczmineralogicz-nych, tudzie¿ kopalin u¿yteczmineralogicz-nych i w ogóle materia³ów, s³u¿¹cych do wyjaœnienia budowy geo-logicznej kraju i zobrazowania jego bogactw kopalnych (Morozewicz, 1920).
W dwóch pierwszych latach istnienia muzeum rozwi-ja³o siê pomyœlnie, dziêki pracy jego kustosza, Jana Czar-nockiego, który te¿ by³ jego g³ównym fundatorem. Jan Czarnocki przekaza³ bowiem tej placówce ponad 74 000 okazów petrograficznych, mineralogicznych i paleontolo-gicznych pochodz¹cych ze ska³ paleozoicznych œrodkowej Polski.
Do najcenniejszych zbiorów (oprócz zbiorów Jana Czar-nockiego) nale¿a³y kolekcje J. Samsonowicza, S. Kontkiewi-cza, P. KoroniewiKontkiewi-cza, B. Rehbindera, D. Soboleva, J. Le-wiñskiego, C. £opuskiego, K. Kowalewskiego, J. Moroze-wicza i P. Radziszewskiego (Morozewicz, 1921; Mizerski & Urban, 2000). Kolekcje te J. Morozewicz okreœla³ jako ...solidny fundament dla przysz³ego ogólnopolskiego muzeum geologicznego, które ma obj¹æ wszystkie ziemie polskie i wszystkich ziem tych formacje i kopaliny (Moro-zewicz, 1921).
W 1920 roku w muzeum instytutu znajdowa³o siê ponad 180 000 okazów, czêœciowo uporz¹dkowanych, oznaczo-nych i opatrzooznaczo-nych etykietami, a czêœciowo bêd¹cych w opracowaniu. Niepokój dyrekcji PIG wzbudza³ jednak brak odpowiedniego pomieszczenia dla zbiorów i wyposa-¿enia magazynowego, co znalaz³o wyraz w stwierdzeniu, ¿e ...jeœli zak³ad nasz w ci¹gu dwóch lat najbli¿szych nie uzyska nowego pomieszczenia na muzeum, wszelka praca
muzealna (i kolekcjonerska nawet) bêdzie powstrzymana (Morozewicz, 1922).
Z powodu braku odpowiedniego pomieszczenia zbiory nie by³y eksponowane, a zadania muzeum ogranicza³y siê do gromadzenia, archiwizowania i opracowania naukowe-go kolekcji. Jednak ju¿ wówczas muzeum by³o jednostk¹ wykonuj¹c¹ równie¿ zadania edukacyjne, gdy¿ sporz¹dza-no w nim kolekcje dydaktyczne i przekazywasporz¹dza-no szko³om wy¿szym, w których wyk³adana by³a geologia.
W 1921 i 1922 r. muzeum wzbogaci³o siê o nowe kolekcje z jury obszaru krakowsko-wieluñskiego i regionu œwiêtokrzyskiego, pozyskane od Politechniki Warszaw-skiej. Naczelny kustosz muzeum p. J. Czarnocki, wraz z personelem muzealnym podda³ kolekcjê ca³¹, licz¹c¹ kil-kanaœcie tysiêcy doborowych czêstokroæ okazów, gruntow-nej rewizji, rozsegregowa³ je wed³ug formacyj, zaopatrzy³ w etykietki, wyeliminowa³ okazy w¹tpliwe lub nie maj¹ce ¿adnej wartoœci naukowej... (Morozewicz, 1922). Niestety, z powodu braku miejsca 16 598 okazów z tych kolekcji umieszczono w 31 skrzyniach i przetrzymywano na kory-tarzach w ówczesnej siedzibie instytutu. Jednak 157 sztuk wielkich okazów amonitów roz³o¿ono wzd³u¿ œcian kory-tarzowych i na parapetach okiennych (Morozewicz, 1922). Mo¿na to uwa¿aæ za pierwsz¹ ekspozycjê muzealn¹ w Pañstwowym Instytucie Geologicznym.
Zdawano sobie sprawê z tego, ¿e rozwój muzeum geo-logicznego zale¿y od budowy nowego gmachu. Dyrekcja instytutu alarmowa³a, ¿e ...zbiory geologiczne — maj¹ce dokumentowaæ i ilustrowaæ bogactwa kopalne Polski — le¿¹ dla braku miejsca zabite w pakach i nie s¹ dla nikogo dostêpne (Morozewicz, 1925). Pomieszczenia magazyno-we by³y przepe³nione. Nie ustawano jednak w pozyskiwa-niu nowych zbiorów. Gdy w 1929 r. odby³a siê w Poznapozyskiwa-niu Powszechna Wystawa Krajowa, Pañstwowy Instytut Geo-logiczny zaprezentowa³ na niej najwa¿niejsze bogactwa mineralne Polski — jego ekspozycja zajê³a w Pa³acu Rz¹-dowym osobn¹ salê o powierzchni 60 m2. Wystawiono du¿e bry³y wêgla, kruszce miedzi, cynku i o³owiu, a tak¿e ró¿ne gatunki ropy naftowej. Organizacj¹ i zebraniem ekspo-natów zajê³a siê bibliotekarka, dr R. Fleszarowa, wraz z innymi geologami zatrudnionymi w instytucie (Moroze-wicz, 1929). Wiele eksponatów wystawowych dostarczy³y firmy eksploatuj¹ce ró¿ne surowce mineralne (Moroze-wicz, 1930) m.in.: A. Budkowski (W¹chock); kopalnia wêgla ks. Donnersmarka (Œl¹sk); Tow. TESP (Lwów); M. Feinstein (Klesów); Sp. akc. Giesche (Œl¹sk); Kamie-nio³omy miast Ma³opolski (Kraków); in¿. H. Kowarzyk i H. Braun (Kraków); dr Hauptman (Trembowla); Marmury Kieleckie (Kielce); Pezet (Lwów); Spó³ka budowlana (Piñczów); J. Podobiñski (Kraków); Tow. Starachowickich Zak³adów górn.; A.J. Walczak (Bielsko); in¿. K. Zawadziñ-ski (Sucha) i Zwi¹zek eksploatacji Œl¹Zawadziñ-skich Kamienio-³omów (Klesów). Eksponaty wystawowe zasili³y po wysta-wie zbiory muzealne PIG.
Po wystawie dyrekcja instytutu otrzyma³a pismo nastê-puj¹cej treœci (Morozewicz, 1930):
Rada G³ówna Powszechnej Wystawy Krajowej w r. 1929 w Poznaniu dla uczczenia Dziesiêciolecia Niepodleg³oœci 388
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 5, 2006
H. Urban W. Mizerski
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
Polski przyzna³a Pañstwowemu Instytutowi Geologicz-nemu w Warszawie Dyplom Zas³ugi za znakomite i pouczaj¹ce zilustrowanie bogactw kopalnych Polski.
W 1923 r. po³o¿ono fundamenty pod g³ówny gmach Pañstwowego Instytutu Geologicznego, w którym znaj-dowaæ siê mia³o muzeum. Budowa gmachu (ryc. 1) trwa³a 8 lat. Do czêœciowego u¿ytku gmach oddano w 1930 r. Dla Muzeum Geologicznego przeznaczono ca³y parter, obejmuj¹cy trzy sale o powierzchni ogólnej 1500 m2
(Morozewicz, 1931). Architekt gmachu, Marian Lalewicz, wzorowa³ siê na za³o¿eniach British Museum w Londynie oraz Instytutu Górniczego w Petersburgu. Podobne sale s¹ w wielu gmachach zbu-dowanych wczeœniej w Europie, m.in. w Budapeszcie, gdzie niemal w bliŸniaczym wnêtrzu mieœci siê basen z wod¹ termaln¹.
Po przeniesieniu Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego do nowego gmachu rozpoczêto czynnoœci przygotowawcze do prac maj¹cych na celu zobrazowa-nie i udokumentowazobrazowa-nie budowy geologicznej Polski. Na pocz¹tku rozpoczêto rozpakowywaæ i porz¹dko-waæ zbiory, które do tej pory le¿a³y zabite w kilkuset pakach. Prace te, pod kierunkiem Jana Czarnockiego, wykonywali miêdzy innymi K. Kowalewski, Z. Licha-rewa i A. Mazurek (Morozewicz, 1932).
Prace porz¹dkowe trwa³y przez ca³y 1931 r., jednak brak by³o ci¹gle wyposa¿enia sali muzealnej. Dziêki uzyskanym kredytom, w firmie Zieleziñski i Ska w Warszawie zamówiono niezbêdne witryny, ale kredyty te w trakcie realizacji zamówienia zosta³y, niestety, cofniête. W ca³ym muzeum by³o wówczas tylko nieco ponad 20 szaf.
W kolejnym roku prace w muzeum posunê³y siê o dalszy krok naprzód. W pracach tych, oprócz wspom-nianych wczeœniej osób, uczestniczyli bezinteresow-nie rówbezinteresow-nie¿ J. Siemiradzki i Z. Ró¿ycki. Uporz¹dko-wano wtedy zbiory stratygraficzne z Gór Œwiêtokrzys-kich i przyst¹piono do porz¹dkowania bogatych zbio-rów z obszaru krakowsko-wieluñskiego.
W 1932 r. pracownicy muzeum wykonali równie¿ kilka kolekcji dydaktycznych dla Muzeum Górnoœl¹skiego w Katowicach, Muzeum Regionalnego w S³onimie oraz Wy¿szej Szko³y Handlowej w Poznaniu.
Kustosz muzeum, Jan Czarnocki, przedsiêwzi¹³ prace na wielk¹ skalê, maj¹ce na celu zebranie okazów skamie-nia³oœci fauny tortoñskiej z rejonu Korytnicy i Jaworza na po³udniowych stokach Gór Œwiêtokrzyskich. Szlamuj¹c i³y tortoñskie zebrano oko³o 300 litrów muszli (Moroze-wicz, 1933).
W 1933 r., z powodu braku wyposa¿enia ekspozycyj-nego, prace muzealne koncentrowa³y siê na porz¹dkowa-niu zbiorów. Wykonano mapê geologiczn¹ po³udniowego zbocza Gór Œwiêtokrzyskich w skali 1 : 25 000, na której zaznaczono wszystkie miejsca, z których pobrano okazy.
W tym czasie rozpoczêto równie¿ wymianê kolekcji z zagranic¹. W ten sposób pozyskano m.in.:
kolekcjê fauny kambryjskiej Ameryki Pó³nocnej;
kolekcjê fauny kambryjskiej z miejscowoœci Comley w Anglii;
kolekcjê fauny kambryjskiej z £u¿yc;
kolekcjê fauny mioceñskiej z obszaru Francji (oko³o 15 000 okazów).
Oprócz Jana Czarnockiego pracami muzealnymi zaj-mowali siê wówczas równie¿ A. Mazurek, K. Kowalewski i P. Kulczycka. Jako wolontariusz pracowa³a córka
kusto-sza — Maria Czarnocka, która zajmowa³a siê g³ównie faun¹ mioceñsk¹ (Morozewicz, 1934).
Z pocz¹tkiem 1934 r. przyst¹piono do prac przygoto-wawczych do wystawy w g³ównej sali muzeum. Zdo³ano bowiem zakupiæ 20 gablot wystawowych od firmy Ziele-ziñski i Ska. Na stworzenie ca³ej ekspozycji trzeba by³o jed-nak a¿ 80 gablot.
W tym czasie, dziêki Frankopolskiemu Towarzystwu Górniczemu, sprowadzony zosta³ do muzeum wielki blok wêgla z kopalni Reden, o wadze oko³o 3 ton. Dyrekcja Pañstwowej ¯upy Solnej w Wieliczce nades³a³a du¿y blok kryszta³ów soli kamiennej. Oba okazy do dziœ stanowi¹ ozdobê ekspozycji muzealnej.
W 1935 r. sala wystawowa nadal w po³owie œwieci³a pustkami, a prace muzealne ogranicza³y siê g³ównie do preparowania i inwentaryzacji zbiorów. Wówczas przygo-towano wyj¹tkowo bogat¹ kolekcjê fauny z piaskowców dewoñskich z Barczy oraz kolekcjê fauny fameñskiej z Gór Œwiêtokrzyskich, gromadzon¹ od 1909 r. Do prac tych w³¹cza³ siê ówczesny student Uniwersytetu Warszawskiego Borys Areñ (Morozewicz, 1936).
W 1935 r. muzeum odwiedzi³o ponad 430 osób — g³ównie m³odzie¿ szkó³ œrednich i wy¿szych. W ramach dzia³alnoœci dydaktycznej wykonano te¿ dwie kolekcje kopalin u¿ytecznych Polski, które ofiarowano Zwi¹zkowi 389 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 5, 2006
Ryc. 1. Sala Muzeum Geologicznego PIG w trakcie budowy (koniec lat
Harcerskiemu w USA oraz Szkole im. S. ¯eromskiego w Warszawie.
Z pocz¹tkiem roku 1936 przy Muzeum Geologicznym PIG zosta³o umieszczone Muzeum Ziemi ...w 3 udzielo-nych mu na przeci¹g 5 lat ubikacjach, gdzie ulokowano jego kancelarjê i zbiory (Morozewicz, 1936). Z powodu
szczup³ych œrodków materialnych ci¹gle jednak muzeum nie mog³o nale¿ycie rozwijaæ swej dzia³alnoœci (Moroze-wicz, 1937).
W 1937 r. funkcjê dyrektora Pañstwowego Instytutu Geologicznego obj¹³ prof. K. Bohdanowicz. By³ to moment prze³omowy w dzia³alnoœci muzeum. Zwiêkszono
390
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 5, 2006
Ryc. 2. Sala muzealna w 1938 r. Fot. H. Œwidziñski
œrodki na cele muzealne, gdy¿ — jak stwierdzi³ nowy dyrektor — ...¾ zbiorów, w iloœci kilku tysiêcy pak zgroma-dzonych w podziemiach PIG-u, nie tylko nie by³y dostêpne dla prac Instytutu, lecz z braku odpowiedniego zabezpie-czenia ulega³y stopniowemu niszczeniu (Fibich, 1972). Do prac muzealnych zaanga¿owano wiêksz¹ ni¿ do tej pory liczbê pracowników, uwa¿aj¹c prace tê jako podstawow¹ obok innych prowadzonych równolegle i poœwiêconych pra-com bie¿¹cym, zwi¹zanym z normalnym programem dzia³alnoœci PIG-u (Bohdanowicz, 1938). Dziêki zakupo-wi szaf magazynowych specjalnego typu mo¿na by³o wresz-cie umieœciæ uporz¹dkowane zbiory, przechowywane do tej pory w warunkach bardzo niekorzystnych, w lewej sali bocznej muzeum.
Niestety, praca dzia³u wystawowego ci¹gle ogranicza³a siê do porz¹dkowania i przygotowywania zbiorów do przy-sz³ych wystaw, których ci¹gle nie mo¿na by³o zrealizowaæ. Prowizorycznie zestawiono dzia³ kopalin. Przyst¹piono równie¿ do przygotowywania wystawy dzia³u geologii regionalnej, zw³aszcza Gór Œwiêtokrzyskich. Zosta³ on ca³kowicie skompletowany i czeka³ tylko na dostarczenie gablot, w których okazy mia³y byæ eksponowane.
W pracach muzealnych brali udzia³ pracownicy PIG: B. Areñ, K. Kowalewski i W. Po¿aryski oraz studenci: Brzeziñska, Kowalski, Kiciñski i Tyski.
Dopiero w 1938 r. w g³ównej sali gmachu muzeum powsta³a wystawa bogactw mineralnych — Surowce mine-ralne Polski (ryc. 2 i 3), w sali zachodniej zaœ, w 24 gablo-tach o powierzchni 2,25 m2ka¿da, mieœci³a siê wystawa budowy geologicznej Polski (ryc. 4). Do interesuj¹cych obiektów wystawowych nale¿a³ model Polskiego Zag³êbia Wêglowego (Bohdanowicz, 1946).
Ogó³em, pod koniec 20-letniej dzia³alnoœci Muzeum Geologicznego PIG jego zbiory zawiera³y kilkaset tysiêcy
okazów. By³y to najwiêksze zbiory geologiczne w Polsce (Fibich, 1972).
Literatura
BOHDANOWICZ K. 1938 — Dzia³alnoœæ Pañstwowego Instytutu Geologicznego w 1937 r. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 1: 1–26. BOHDANOWICZ K. 1946 — Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pañstwo-wego Instytutu Geologicznego w okresie od dnia 1 IV do dnia 1 IX 1939 r. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 25: 17–19.
FIBICH Z. 1972 — Rola Muzeum Geologicznego IG na tle zadañ i problemów muzealnictwa przyrodniczego. Kwart. Geol., 16: 753–763. MIZERSKI W. & URBAN H. 2000 — Historia i teraŸniejszoœæ Muzeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 43: 219–225.
MOROZEWICZ J. 1920 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., I (1): 77–97.
MOROZEWICZ J. 1921 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., I (2–3): 315–316.
MOROZEWICZ J. 1922 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., I (4–6): 631–632.
MOROZEWICZ J. 1925 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., III (10–2): I–XIX.
MOROZEWICZ J. 1929 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., V (1–2): I–XXIX.
MOROZEWICZ J. 1930 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol., V (3–4): LXXVIII–XCII.
MOROZEWICZ J. 1931 — Kronika Instytutu. Spraw. Pol. Inst. Geol,. VI (4): I–LVI.
MOROZEWICZ J. 1932 — Kronika Instytutu. 123. Muzeum Geolo-giczne. Spraw. Pol. Inst. Geol., VII (1): LIV–LVI.
MOROZEWICZ J. 1933 — Kronika Instytutu. 142. Muzeum Geolo-giczne. Spraw. Pol. Inst. Geol., VII (3): CIII–CIV.
MOROZEWICZ J. 1934 — Kronika Instytutu. 158. Muzeum Geolo-giczne. Spraw. Pol. Inst. Geol., VIII (1): XXVI–XXVIII.
MOROZEWICZ J. 1936 — Dzia³alnoœæ Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego w roku 1935. 184. Muzeum Geologiczne. Spraw. Pol. Inst. Geol., VIII (4): XXII–XXIII.
MOROZEWICZ J. 1937 — Dzia³alnoœæ Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego w roku 1936. VII. Muzeum Geologiczne. Spraw. Pol. Inst. Geol., IX (1): XXVI.
391 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 5, 2006
