Programy rolnośrodowiskowe i fundusze UE a kształtowanie i ochrona krajobrazu rolniczego

Krystyna Kuszewska, Mieczysława

Aldona Fenyk

Programy rolnośrodowiskowe i

fundusze UE a kształtowanie i

ochrona krajobrazu rolniczego

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9/3, 71-82

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 9(3) 2010, 71-82

PROGRAMY ROLNOŚRODOW ISKOW E I FUNDUSZE UE

A KSZTAŁTOW ANIE I OCHRONA KRAJOBRAZU

ROLNICZEGO

Krystyna Kuszewska, Aldona Mieczysława Fenyk

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Streszczenie. Różnorodność biologiczna maleje w wyniku działalności człowieka. Postępująca degradacja środowiska zmobilizowała kraje europejskie do współpracy, która pozwoliła sfinansować objęcie ochroną najwartościowsze przyrodniczo obszary. Dla osiągnięcia spójności gospodarczej i społecznej oraz restrukturyzacji i moder­ nizacji gospodarki w całej Unii wykorzystywane są fundusze, które tworzą wiele ścieżek finansowania działań w różnych dziedzinach, także tych związanych z kształ­ towaniem i ochroną krajobrazu obszarów rolniczych. Od roku 2000 są to m.in.: Euro­ pejski Fundusz Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie (European Agriculture Guidance and Guarantee Funds - EAGGF), Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich, Zinte­ growany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), Fundusz Spójności i Inicjatyw Wspólnotowych INTERREG III i IV C, Fundusz LIFE wspomagający również sieć obszarów chronionych Natura 2000. Podstawę EAGGF stanowią Sek­ torowy Program Operacyjny (SOP) i Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Instrumentem PROW jest Krajowy Program Rolnośrodowiskowy (KPR), który składa się z pakietów rolnośrodowiskowych. Programy rolnośrodowiskowe stanowią ważny instrument wdrażania dyrektyw UE z zakresu ochrony przyrody.

Słowa kluczowe: programy rolnośrodowiskowe, rozwój obszarów wiejskich, ochrona krajobrazu

W S T Ę P

R óżnorodność biotyczna w ew nątrzgatunkow a, m iędzygatunkow a oraz na p ozio­ mie ekosystem ów m aleje w w yniku działalności człow ieka. Szybkie tem po w ym ie­ rania gatunków je s t efektem przede w szystkim zanieczyszczenia środow iska, frag- m entacji i niszczenia siedlisk. Populacje i m etapopulacje załam ują się, a ich zasięgi

Adres do korespondencji - Corresponding author: Krystyna Kuszewska, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, pl. Łódzki 1, 10-795 Ol­ sztyn, e-mail: kkusz@uwm.edu.pl

znacząco się zm niejszają [Pullin 2004]. P ostępująca degradacja środow iska zm o­ bilizow ała kraje europejskie do w spółpracy, k tóra pozw oliła sfinansow ać objęcie ochroną najw artościow szych przyrodniczo obszarów . Problem em są je d n a k skutki funkcjonow ania w ielkoobszarow ych gospodarstw rolnych w państw ach rozw inię­ ty ch oraz porzucanie pól w skutek nieopłacalności produkcji na przykład w Polsce. N a terenach leżących w strefie oddziaływ ania rolnictw a koncentruje się znaczna część w alorów przyrodniczych obejm ow anych ochroną w ram ach program u N atura 2000, który obok tw orzenia sieci obszarów chronionych obejm uje także zadania zw ią­ zane z rozw ojem rolnictw a. W porów naniu z innym i krajam i U nii E uropejskiej te re ­ ny rolnicze w Polsce o dznaczają się w ysoką różnorodnością biologiczną, szczególnie w odniesieniu do ow adów i ptaków [M akom aska-Juchiew icz i T w orek 2003). Celem pracy je s t om ów ienie działań zw iązanych z krajobrazem terenów rolniczych fin a n ­ sow anych z funduszy U E w latach 20 0 4 -2 0 0 6 oraz m ożliw ości starań o finansow a­ nie d ziałań ukierunkow anych na ochronę i kształtow anie krajobrazu, często p o w ią­ zanych z ochroną różnorodności biologicznej, w latach 2007-2013.

Ź R Ó D Ł A I M O Ż L IW O Ś C I PO Z Y SK IW A N IA ŚR O D K Ó W

D la osiągnięcia spójności gospodarczej i społecznej oraz restrukturyzacji i m o­ dernizacji gospodarki na terenie całej U nii w ykorzystyw ane są fundusze struktural­ ne oraz Fundusz Spójności. Fundusze te tw o rzą w iele ścieżek finansow ania działań w różnych dziedzinach, także tych zw iązanych z kształtow aniem i ochroną k ra jo ­ brazu obszarów rolniczych [K assenberg i W ójcik 2005]. Podstaw ę w spólnej P o li­ tyki Rolnej (W PR) stanow i T raktat R zym ski z 25 m arca 1957 r., a jej celem było u stabilizow anie rynku produktów rolnych, zagw arantow anie dobrego zaopatrzenia w te produkty, zapew nienie odpow iedniego standardu życia osobom zatrudnionym w rolnictw ie, utrzym anie w ysokiej w ydajności, w spieranie postępu technicznego w rolnictw ie oraz ochrona rynku rolnego przed w strząsam i gospodarki. Głów nym i instrum entam i w spierania rolnictw a w ram ach W PR było: podtrzym yw anie cen ry n ­ kow ych, ograniczenia ilościow e, bezpośrednie podtrzym yw anie dochodów oraz sze­ roko pojęty rozwój obszarów w iejskich. W spólna p olityka R olna U nii Europejskiej finansow ana je s t ze środków E uropejskiego Funduszu O rientacji i G w arancji w R o l­ nictw ie (E uropean A griculture G uidance and G uarantee Funds - EA G G F). Fundusz pow stał w 1962 r., a w 1964 r. podzielono go na dw ie sekcje. Sekcja G w arancji w spiera działania interw encyjne na rynkach rolnych, prow adzi skup interw encyjny, dotuje pryw atne m agazynow anie, dopłaca do eksportu, je ś li tow ary w U nii są d ro ż­ sze niż na rynkach św iatow ych. Sekcja przeznacza rów nież swoje środki na zale­ sianie, ochronę przyrody i zachow anie tradycyjnego środow iska w iejskiego. Sekcja O rientacji podejm uje działania zw iązane z m odernizacją rolnictw a U E, ulepszaniem infrastruktury na w si, unow ocześnianiem gospodarstw w iejskich oraz tw orzeniem now ych m iejsc pracy na obszarach w iejskich poza rolnictw em .

U regulow ania praw ne dotyczące zasad w drażania program ów rolnośrodow isko- w ych w prow adzono R ozporządzeniem R ady n r 2078 z 1992 r. o m etodach gospoda­ row ania przyjaznych dla środow iska przyrodniczego i o rozw oju obszarów w iejskich.

7 3

W 1999 r. zastąpiono je now ym R ozporządzeniem R ady n r 1257/99 w sprawie w sparcia rozw oju w si przez E uropejski Fundusz O rientacji i G w arancji Rolnej. P rogram y rolnośrodow iskow e stanow ią w ażny instrum ent w drażania dyrektyw UE z zakresu ochrony przyrody - D yrektyw y o ochronie dzikich ptaków z 1979 r. (Dyr. R ady 79/409...) oraz D yrektyw y o ochronie siedlisk naturalnych i dziko żyjącej fauny i flory z 1992 r. (Dyr. R ady 92/43). W spom agają rów nież działania ochronne na terenach zaliczonych do europejskiej sieci obszarów chronionych N atura 2000. Z asadniczym celem program ów je s t prom ocja system ów produkcji rolniczej p rzy ja­ znej dla środow iska oraz ochrona w alorów przyrodniczych i kulturow ych obszarów w iejskich.

Pom oc finansow a rekom pensująca m niejszy dochód i poniesione dodatkow e koszty udzielana je s t w łaścicielow i gospodarstw a rolnego, który dobrow olnie z o ­ bow iąże się do udziału w program ie rolnośrodow iskow ym , będzie uczestniczył w program ie co najm niej 5 lat i przystąpi do: m .in. przeciw działania negatyw nym skutkom gospodarki rolnej w odniesieniu do wód, gleby i pow ietrza w edług zasad K odeksu Dobrej Praktyki R olniczej [2004], aktyw nej ochrony siedlisk i gatunków chronionych zw iązanych z obszaram i rolniczym i, kontynuow ania ekstensyw nych m etod produkcji, w prow adzania rolnictw a ekologicznego. K ierunki i ram y w y d at­ kow ania w Polsce funduszy strukturalnych określa N arodow y P lan R ozw oju, p rz y ­ ję ty na lata 2 0 0 4 -2 0 0 6 , a następnie 2 0 07-2013. P odstaw ą do finansow ego w sparcia działań są dw a program y - Sektorow y Program O peracyjny (SOP) i P lan R ozw o­ ju O bszarów W iejskich (PROW ), które b az u ją na przep isach U nii oraz kierunkach

w yznaczonych przez S pójną P olitykę S trukturalną O bszarów W iejskich i R o ln i­ ctwa, a przyjętych przez R adę M inistrów w 1999 r. (Rozporz. R ady E W G 2078/92, R ozporz. R ady 1257/99).

Instrum entem PR O W je s t K rajow y P rogram R olnośrodow iskow y (KPR), który składa się z pakietów rolnośrodow iskow ych zaw ierających różne w arianty i opcje. K atalog te n je s t m odyfikow any w kolejnych latach w drażania program u. Z asad n i­ czym i celam i K PR je s t zachęcanie rolników do ochrony przyrody i środow iska w ich gospodarstw ach. W latach 20 0 4 -2 0 0 6 zadaniem C e lu 1 b y ła popraw a k o n ­ kurencyjności gospodarki rolno-żyw nościow ej poprzez m .in. w spieranie gosp o ­ darstw niskotow arow ych oraz w spieranie grup producentów rolnych. C e l 2 dotyczył zrów now ażonego rozw oju obszarów w iejskich z kilkom a działaniam i, np. działa­ nie 3 w spierało działalność rolniczą na obszarach o niekorzystnych w arunkach g o ­ spodarow ania. D opłaty rekom pensow ały rolnikom straty zw iązane z utrudnieniam i i przeciw działały w yludnianiu się tych terenów , co zw ykle prow adziło do d egrada­ cji rolniczego charakteru obszaru i niekorzystnych zm ian w krajobrazie. N ajw aż­ niejszym źródłem finansow ania było działanie 4 w spierające przedsięw zięcia ro l­ nośrodow iskow e i popraw ę dobrostanu zw ierząt. W latach 2 0 0 4 -2 0 0 6 działanie 4 składało się z czterech s c h e m a t ó w (podprogram ów ). S c h e m a t 1 dotyczył ochrony różnorodności biologicznej obszarów rolnych, głów nie ochrony półnaturalnych sied­ lisk łąk i pastw isk zagrożonych degradacją w w yniku zaniechania użytkow ania bądź je g o intensyfikacji. S c h e m a t I I ukierunkow ano na prom ocję rolnictw a zrów now a­ żonego, ochronę środow iska przyrodniczego i krajobrazu. C elem s c h e m a t u I I I była prom ocja rolnictw a ekologicznego, a s c h e m a t u I V - ochrona zasobów genetycznych

w rolnictw ie. Płatności za poszczególne pakiety ustalono w form ie zryczałtow anej, z uw zględnieniem tak ich elem entów , ja k utracony dochód rolnika z tytułu ekstensy- fikacji, dodatkow e koszty z tytułu realizacji danego pakietu i potrzeby m otywacji. Średnia staw ka pom ocy finansow ej w program ie w ynosiła około 500 PLN /ha/rok. N a realizację program u przew idziano środki finansow e w w ysokości ponad 1 m ld zł. K rajow y katalog pakietów rolnośrodow iskow ych obejm ow ał 15 pakietów zró żn i­ cow anych na 64 w arianty, które dotyczyły m .in.: łąk półnaturalnych jed nokośnych (bagienne w ykaszane sporadycznie, w ilgotne trzęślicow e, ciepłolubne), łąk p ó łn atu ­ ralnych dw ukośnych (nizinne tradycyjnie użytkow ane i z opóźnionym koszeniem ), pastw isk ekstensyw nych, użytków przyrodniczych (torfow iska, szuw ary i ziołoro- śla), zadrzew ień śródpolnych (renow acja starych i now e nasadzenia), zachow ania lokalnych ras zw ierząt gospodarskich i lokalnych odm ian roślin, renaturyzacji łąk i pastw isk, terenów otw artych (przyw rócenie i utrzym anie terenów otw artych), sa­ dów tradycyjnych. Pakiety dotyczące „kształtow ania środow iska i krajobrazu” (K) obejm ow ały listę działań zw iązanych z aktyw ną ochroną środow iska, krajobrazu i dziedzictw a kulturow ego obszarów w iejskich, a także z kształtow aniem now ych elem entów struktury krajobrazu. C elem pakietu „renaturyzacja łąk” (K01) było zw iększenie pow ierzchni trw ałych użytków zielonych i przyw rócenie utraconych w a ­ lorów przyrodniczych i krajobrazow ych terenów rolniczych. P rzeciw działanie ero ­ zji gleb i zm niejszenie zanieczyszczeń w ód pow ierzchniow ych było celem pakietu „ochrona gleb i w ód” (K02). Z apobieganie i zw alczanie sukcesji na porzuconych p o ­ lach było zadaniem pakietu „tereny otw arte w krajobrazie rolniczym ” (K03). Strefy buforow e typu: m iedze, obrzeża pól, przydroża, strefy na granicy lasu i terenów o t­ w artych p ełn ią isto tn ą funkcję w krajobrazie rolniczym ja k o bariery ograniczające negatyw ny w pływ terenów intensyw nie użytkow anych. Z w iększenie różnorodności siedlisk dla dzikich gatunków , tw orzenie now ych ostoi i korytarzy ekologicznych realizow ane było w obrębie pakietu „tw orzenie stref buforow ych” (K04). W zakre­ sie ochrony tradycyjnych elem entów krajobrazów rolniczych działaniam i objęto sta­ re sady z lokalnym i odm ianam i drzew ow ocow ych w ysokopiennych - pakiet stare sady (K05) [Plan R ozw oju... 2006].

R ealizacja przedsięw zięć zw iązana z integrow aniem działalności rolniczej z ce­ lam i polityki ekologicznej, a szczególnie z zachęcaniem rolników do ochrony zaso ­ bów przyrodniczych na terenach rolniczych, z prom ocjam i system ów produkcji ro l­ niczej prow adzonych w sposób zgodny z w ym ogam i ochrony środow iska, ochrony i kształtow ania krajobrazu, ochrony zagrożonych w yginięciem gatunków dzikiej fauny i flory oraz ich siedlisk, ochroną zasobów genetycznych zw ierząt gospodarskich i po p raw ą św iadom ości ekologicznej w śród społeczności w iejskiej, je s t kontynuow a­ na w pakietach rolnośrodow iskow ych przyjętych na lata 2 0 0 7-2013. P odstaw ą d zia­ łań je s t K rajow y P lan Strategiczny. W spierane i finansow ane są działania: gospodar­ cze - sektora rolnego i leśnego (oś 1), środow iskow e - popraw a stanu środow iska i terenów w iejskich (oś 2), społeczne - podniesienie ja k o ści życia na obszarach w iejskich (oś 3). D opłaty dotyczą także niskonakładow ych upraw sadow niczych i zielarskich, ochrony siedlisk przyrodniczych, ochrony gleb, wód, w alorów p rzy ­ rodniczych i krajobrazow ych użytków przyrodniczych. W spierane są rem onty za­ bytkow ych obiektów , kształtow anie przestrzeni publicznej, zachow anie dziedzictw a

75

historycznego, tradycji, sztuki i kultury. Program y rolnośrodow iskow e są najw aż­ niejszym m echanizm em osiągania celów sieci N atura 2000 na obszarach rolniczych. Sieć prom uje poszerzanie oferty dobrow olnych program ów rolnośrodow iskow ych, a w latach 2007-2013 w prow adzono „płatności N atura 2000” , zorientow ane na k o m ­ pensow anie ograniczeń w ynikających z sieci N atura 2000 [Paw laczyk, Jerm aczek 2004].

W U nii E uropejskiej do połow y 1998 r. podpisano z rolnikam i około 7 m ln um ów rolnośrodow iskow ych, które objęły ponad 27 m ln hektarów . W niektórych krajach program y obejm ują znaczną pow ierzchnię użytków rolnych np. w A ustrii 68% , w Szw ecji 82%. Jednym z głów nych celów polityki rolnej w A ustrii je s t n ie­ dopuszczenie do zaniechania produkcji rolniczej na terenach o niekorzystnych w a ­ runkach gospodarow ania [Liro 2003, M aciejczak 2004].

Ź ródłem finansow ania zam ierzeń zw iązanych z kształtow aniem krajobrazu ro l­ niczego i ochroną je g o w alorów przyrodniczych i kulturalnych w latach 2 0 0 4-2006 był Sektorow y P rogram O peracyjny R estrukturyzacja i M odernizacja Sektora Ż y w ­ nościow ego oraz Rozw ój O bszarów W iejskich: p r i o r y t e t 2 - zrów now ażony rozwój obszarów w iejskich, d z i a ł a n i e 2 .3 - odnow a w si oraz zachow anie i ochrona d zie­ dzictw a kulturow ego. W ram ach tego działania m ożliw a b y ła realizacja inw estycji z zakresu m odernizacji i w yposażenia obiektów pełniących funkcje kulturalne, rek re­ acyjne i sportow e, odnow a obiektów zabytkow ych charakterystycznych dla bu d o w ­ nictw a w iejskiego regionu i ich adaptacja na cele publiczne, publiczna infrastru k tu ­ ra przyczyniająca się do rozw oju funkcji turystycznych w si oraz działania zw iązane z p rom ocją regionu. D z i a ł a n i e 2 . 7 - pilotażow y program LEA D ER + dotyczył o p ra­ cow yw ania strategii rozw oju obszarów w iejskich, przygotow yw ania analiz, ek s­ pertyz, dokum entacji, prom ow ania regionu. Przygotow ano rów nież Zintegrow any Program O peracyjny R ozw oju R egionalnego (ZPO RR), p r i o r y t e t 1 - rozbudow a i m odernizacja infrastruktury służącej w zm acnianiu konkurencyjności regionów , d z i a ł a n i e 1 .4 - rozwój turystyki i kultury. R ealizow ano adaptację zabytków , rozwój i m odernizację infrastruktury turystycznej w obiektach podkreślających specyfi­ kę danego regionu, np. w m łynach, kuźniach, obiektach podw orskich, rozw ijano i m odernizow ano infrastrukturę służącą rozw ojow i aktyw nych form turystyki, w d ra­ żano projekty prom ocyjne o m inim alnej w artości 500 tys. euro. C elem p r i o r y t e t u 3 R o z w ó j l o k a l n y b y ła aktyw acja społeczna i gospodarcza obszarów zagrożonych m arginalizacją i w łączenie ich w procesy rozw ojow e kraju. W ram ach tego p rio ry ­ tetu funkcjonow ało pięć działań. W dotyczącym obszarów w iejskich D z i a ł a n i u 3 .1 realizow ano projekty zw iększające atrakcyjność g ospodarczą i inw estycyjną terenu, m.in. dotyczące budow y lub m odernizacji lokalnej bazy kulturalnej i turystycznej oraz realizacji inw estycji z zakresu ochrony środow iska sprzyjających w ielo fu n k ­ cyjnem u rozw ojow i obszarów w iejskich. G łów nym celem D z i a ł a n i a 3 . 5 L o k a l n a i n f r a s t r u k t u r a s p o ł e c z n a b y ła z kolei popraw a lokalnej infrastruktury edukacyjnej, sportow ej i ochrony zdrow ia, np. budow a i przebudow a obiektów dydaktycznych, sportow ych oraz zagospodarow anie ich otoczenia, tw orzenie ścieżek edukacyjnych o tem atyce ekologicznej.

Z F unduszu Spójności (FS) finansow ane są m .in. projekty dotyczące o chro­ ny środow iska, zw iązane z w ypełnianiem przez Polskę zobow iązań ekologicznych,

w zm acniania spójności społecznej i gospodarczej W spólnoty, zm niejszanie różnic w poziom ie rozw oju gospodarczego w krajach i regionach UE. W latach 2007-2013 P olska będzie najw iększym beneficjentem pom ocy unijnej przekazyw anej w ram ach w spólnotow ej polityki spójności. Z E uropejskiego F unduszu R ozw oju R egionalnego, E uropejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności do Polski m oże tra ­ fić naw et ponad 60 m ld euro [Fundusze E uropejskie... 2007]. O d 2007 r. w ram ach F unduszu Spójności funkcjonuje P rogram Infrastruktura i Środow isko, którego c e­ lem je s t popraw a atrakcyjności inw estycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej z rów noczesną ochroną i popraw ą stanu środow iska, zd ro ­ w ia, zachow aniu tożsam ości kulturow ej. W ram ach program u realizow anych je st 15 priorytetów . Przyw racanie terenom zdegradow anym w artości przyrodniczych je st celem priorytetu drugiego. W priorytecie piątym w spierana je s t ochrona przyrody i kształtow anie postaw ekologicznych [Program O peracyjny... 2007].

Inicjatyw a W spólnotow a IN TER R EG IVC (w latach 2 0 0 4 -2 0 0 6 IN TER R EG III) opiera się na dw óch p riorytetach tem atycznych, które u w zględniają now e kierunki p olityki spójności U nii Europejskiej. P riorytet 1 dotyczy innow acyjności i gosp o ­ darki opartej na w iedzy. Priorytet 2 - Ś r o d o w i s k o n a t u r a l n e i z a p o b i e g a n i e r y z y k u , w spiera zarządzanie zasobam i naturalnym i i różnorodnością biologiczną, dziedzi­ ctw em kulturow ym i krajobrazam i. O gólnym jeg o celem je s t pom oc regionalnym i lokalnym w ładzom oraz innym uczestnikom projektu na szczeblu regionalnym w uspraw nieniu polityki, m etod oraz w zw iększeniu potencjału w zakresie n ajisto t­ niejszych kw estii zw iązanych ze środow iskiem naturalnym [Program W spółpracy M iędzyregionalnej... 2007]. W latach 20 0 4 -2 0 0 6 IN TER R EG III w spierał w spółpracę przygraniczną, m iędzynarodow ą i m iędzyregionalną. Program y w spółpracy p rzy g ra­ nicznej zaw ierały m .in. postulat popraw y infrastruktury technicznej i turystycznej - np. drogi do konnej jazd y , p ieszych w ędrów ek, przejażdżek dorożką, w ędrów ek w odnych i row erow ych; ochronę przyrody i krajobrazu w celu zachow ania a trak ­ cyjności w alorów kulturow ych w regionie i zabezpieczenia zasobów naturalnych [K assenberg i W ójcik 2005].

Fundusz L IFE utw orzono rozporządzeniem R ady EW G w 1992 r. W latach 20 0 0 -2 0 0 4 dysponow ał finansam i w w ysokości 613 m ln euro. D ofinansow uje p ro ­ je k ty m ające na celu ochronę siedlisk przyrodniczych lub gatunków o znaczeniu e u ­ ropejskim . Pom oc z tego funduszu je s t udzielana, w ów czas gdy nie istn ieją m oż­ liw ości finansow ania działań z innych program ów . N a lata 2 0 07-2013 określono program y strategiczne w zakresie: „Przyroda i R óżnorodność B iologiczna” , „P o lity ­ k a i Z arządzanie w zakresie O chrony Środow iska” oraz „Inform acja i K om unikacja” [Program LIFE... 2007].

W 1991 r. pow stał fundusz GEF (G lobal E nvironm ent F acility) ja k o m echanizm finansow y zarządzany przez trzy agendy ONZ: B ank Św iatow y, U N EP (U nited N ations E nvironm ent Program m e) oraz U N D P (U nited N ations D evelom pent P ro ­ gram m e). C elem F unduszu je s t osiągnięcie popraw y stanu środow iska naturalnego poprzez program y i projekty dotyczące m.in. ochrony bioróżnorodności, ochrony w ód m iędzynarodow ych, ochrony gatunków przed degradacją. W dziedzinie różno­ rodności biologicznej realizow anych je s t pięć program ów operacyjnych. Z adaniem program u piątego pod n azw ą „O chrona i niezagrażające środow isku użytkow anie

77

różnorodności biologicznej zw iązanej z rolnictw em ” je s t w spieranie pozytyw nych i ograniczanie negatyw nych w pływ ów system ów i praktyk rolniczych na różnorod­ ność b io lo g iczn ą ekosystem ów rolniczych. Program N arodów Z jednoczonych ds. R ozw oju (U NDP) tw orzy w ram ach O rganizacji N arodów Z jednoczonych globalną sieć na rzecz rozw oju, prom ując zm iany na lepsze i um ożliw iając krajom w ym ianę dośw iadczeń, w iedzy i zasobów , które m ają pom óc m ieszkańcom globu w tw o rze­ niu lepszego świata. U N D P, w im ieniu Funduszu na R zecz G lobalnego Środow iska (GEF), zarządza Program em M ałych D otacji G EF/SG P, który je s t adresow any do organizacji pozarządow ych i społeczności lokalnych i realizow any w g ty ch sam ych zasad w ponad 70 k rajach świata. P rogram w spiera działania m ające na celu o chro­ nę biologicznej różnorodności, redukcje em isji gazów szklarniow ych, ochronę wód m iędzynarodow ych, pow strzym yw anie degradacji pow ierzchni ziemi.

E uropejski Fundusz R ozw oju R egionalnego finansow ał program U R B A N II 20 0 0 -2 0 0 6 , którego celem były m .in. inicjatyw y lokalne tw orzenia m iejsc pracy zw iązanych z kulturą, usługam i i ochroną środow iska, renow acja budynków , a także w spieranie rew italizacji terenów m iejskich z poszanow aniem zasad ochrony środo­ w iska. Cele te realizow ane są obecnie przez d rugą edycję program u U RBACT.

W 2002 r. Parlam ent E uropejski i R ada U E przyjęły program działania na rzecz ochrony środow iska „Środow isko 2010: N asza przyszłość nasz w ybór” , zwany V I E A P (E nvironm ental A ction Program ). P riorytetam i VI Program u był zrów now a­ żony rozw ój i ochrona przyrody oraz różnorodności biologicznej.

Z kolei L E A D ER je s t skuteczną m etodą w spierania procesów rozw ojow ych na obszarach w iejskich. Środki oferow ane społecznościom w iejskim przeznaczano na przygotow yw anie lokalnych strategii rozw oju i ich realizow anie na drodze ró w ­ nież m iędzyregionalnej i m iędzynarodow ej w spółpracy. B eneficjentam i pom ocy są „Lokalne Grupy D ziałania”, czyli zw iązki partnerów p ublicznych i pryw atnych w spólnie podejm ujących działania zw iązane z rozw ojem obszaru w iejskiego.

P rzekształcenia strukturalne na terenach w iejskich b ę d ą w spierane rów nież przez nowy E uropejski Fundusz R ozw oju R olnictw a i O bszarów W iejskich (EFRROW ) [Zarys kierunków rozw oju... 2005].

W drażane są program y stanow iące dodatkow y elem ent w sparcia z funduszy strukturalnych, które w zm ocnią działanie innych projektów , np. P r o g r a m O p e r a ­ c y j n y R o z w ó j P o l s k i W s c h o d n i e j . W je g o ram ach b ę d ą w latach 2007-2013 reali­ zow ane projekty o kluczow ym znaczeniu dla rozw oju społeczno-gospodarczego p ięciu w ojew ództw Polski W schodniej: w arm ińsko-m azurskiego, św iętokrzyskiego, podlaskiego, podkarpackiego i lubelskiego. W spierana będzie działalność naukow a i badaw cza, m odernizacja m iejskich lub regionalnych system ów kom unikacyjnych, przedsięw zięcia zw iększające atrakcyjność inw estycyjną i tu ry sty czn ą tego obszaru [Priorytety... PO Rozwój Polski W sch. 2007].

W Y K O R Z Y ST A N IE D O T A C JI W P R O C E S IE K SZTA ŁTO W A N IA I O C H R O N Y K R A JO B R A Z U R O L N IC Z E G O

F undacja W spom agania W si, P rogram M ałych D otacji G EF/SG P U N D P i B ank B ISE zorganizow ały konkurs B ieda i Środow isko N aturalne. W edycji 2005 r. n a ­ grodzono 16 projektów najlepiej łączących w alkę z ubóstw em i ochronę środow iska. P rzyznano nagrody o łącznej w artości praw ie 150 tys. zł. N a konkurs nadesłano 369 projektów , z których nagrodzono 16, przyznając nagrody o łącznej w artości praw ie 150 tys. zł. W śród nagrodzonych projektów znalazły się m .in. prace: „Z w iększe­ nie bioróżnorodności i odporności lasów górskich” - Z aw oja w woj. m ałopolskim , „R atujm y przyrodę póki mam y szansę” - Czułyce w woj. lubelskim , „Row erow e spotkania z przyrodą” - O siek w w oj. lubuskim , „W śród lasów , pól i drzew ow oco­ w ych” - K ęsow o w woj. kujaw sko-pom orskim [S treszczenia projektów ... 2005].

U N D P poprzez P rogram M ałych D otacji w spierał finansow o organizacje społecz­ ne w d ziałaniach z zakresu ochrony przyrody i bioróżnorodności, np.: „P rojekt ek o ­ rozwój regionu przez reintrodukcję, odtw orzenie rodzim ych ras zw ierząt i lokalnych odm ian roślin” . T rzyletni (od 2002 roku do 2005 r.) projekt zlokalizow any b y ł w p o ­ w iecie ostrołęckim i objął gm iny Różan, K adzidło, M yszyniec, K rasnosielc, K rasne, Chorzele. R olnicy uczestniczący w program ie nie p łacili za otrzym yw ane zw ierzęta i nasiona. W projekcie ujęto następujące rodzim e rasy zw ierząt: kurę zielononóż­ kę i żółtonóżkę kuropatw ianą, gęś pom orską, gęś biłgorajską, kaczki: p ek in p o l­ ski, m inikaczkę, owcę olkuską, konika polskiego, konia huculskiego, krow ę p o lsk ą czerw oną, św inię puław ską, św inię zło tn ick ą b ia łą i zło tn ick ą pstrą. Do starych o d ­ m ian roślin ujęty ch w projekcie należały: odm iany jab ło n i - Papierów ka, K osztela, A ntonów ka żółta, G rafsztynek, R ibston, B oiken, G logierów ka, Szara i Z łota Reneta, K ronselka i Ananas, zboża - pszenica ja ra złotnicka, jęczm ien ie ja re - H anna, O r­ kisz, Lubicki, ow ies - Proporczyk, T atrzański i U dycz, ziem niaki - W yszoborski, G iewont, Bem, Fliska, Pierw iosnek, D alila, Alma, a także lędźw ian, w yka, peluszka, fasola karłow a i tyczna, groszek cukrowy.

Społeczny Instytut E kologiczny przeprow adził p ro jek t „O grody klasztorne - C entra różnorodności b io logicznej” finansow any przez Fundusz G lobalnego Śro­ dow iska U N D P w ram ach program u m ałych dotacji oraz A m basadę Szw ajcarską. C elem tego przedsięw zięcia b y ła ochrona zasobów genetycznych znajdujących się w ogrodach klasztornych, upow szechnianie ginących odm ian i gatunków drzew ow ocow ych. Innym projektem było zachow anie różnorodności genetycznej starych odm ian drzew ow ocow ych „N ow e sady daw nych odm ian” . R ealizow ano go we w spółpracy ze szkołam i, parkam i narodow ym i i krajobrazow ym i oraz skansenam i, przy których utw orzono sady z jab ło n i daw nych odm ian [Zaw adzki 2005].

Ze środków U E dofinansow any był p ro jek t „U żytki ekologiczne szansą dla za­ chow ania bioróżnorodności w każdej gm inie”. M iejscem jeg o realizacji były gminy w w ojew ództw ie m azow ieckim . Celam i: szkolenia, pow ołanie 15 użytków ek o lo ­ gicznych, ustaw ienie tablic przy każdym użytku, w ydanie folderów . Zrealizow ano: szkolenia radnych, nauczycieli, uczniów , sołtysów (200 osób), pow ołano 16 u ż y t­ ków ekologicznych i zebrano m ateriały charakteryzujące 18 kolejnych potencjalnych użytków ekologicznych, ustaw iono 26 tablic p rezentujących w alory konkretnych

79

użytków ekologicznych, w ydano fo ld er i p lakat edukacyjny. P rogram był dofinanso­ w any przez PH A R E A ccess 2000 i W FO ŚiG W w W arszaw ie.

P rojekt „O chrona w ysokich torfow isk bałty ck ich na P om orzu” dofinansow any został przez LIFE Przyroda, GEF, EkoFundusz, rozpoczęty w 2003 r., a zakończył się w 2007 r. Z inw entaryzow ano 23 torfow iska, utw orzono 10 now ych form o chro­ ny, popraw iono stosunki w odne torfow isk poprzez zbudow anie 410 zastaw ek i zasy ­ panie 2 200 m sztucznych row ów , zaham ow ano sukcesję poprzez usunięcie nalotów drzew z 600 ha pow ierzchni torfow isk. Z funduszu L IFE sfinansow ano: ochronę b a ł­ tyckich torfow isk na Pom orzu, ochronę w odniczki w Polsce i w N iem czech, ochronę żubra w Puszczy B oreckiej, ochronę i popraw ę ja k o ści siedlisk rzadkich m otyli p o d ­ m okłych łąk półnaturalnych [Projekty LIFE w Polsce, 2008].

G m iny m ogą starać się o środki finansow e w ram ach Program u O dnow y Wsi. D ofinansow yw ane b ę d ą projekty zw iązane z o chroną krajobrazu w iejskiego, w ła ś­ ciw ą m odernizacją i unow ocześnianiem dróg, z odpow iednio dobranym i n asadze­ niam i, a tam gdzie to m ożliw e, zachow anie lub odtw orzenie oryginalnych, daw nych naw ierzchni. D u żą w agę przyw iązuje się w ty m projekcie do adaptacji i w spólnego w ykorzystyw ania starych budynków z zachow aniem daw nej kolorystyki, zdobnictw a i proporcji. Stare stodoły, m łyny lub składy służą całej w iejskiej w spólnocie jako placów ki usługow e lub handlow e, w których prow adzona je s t sprzedaż w łasnych płodów rolnych. O prócz sadów, zadrzew ień zw iązanych z drogam i, cm entarzam i, isto tn ą częścią krajobrazu w si był ogród przydom ow y z charakterystycznym i g atu n ­ kam i roślin ozdobnych i przypraw ow ych. R ów nież te w alory m ogą być w ykorzysty­ w ane dla uatrakcyjnienia w izerunku wsi. P rzykładem m oże być w ieś Pfalzerw ald, w której urządzono dla turystów ścieżkę w śród koron drzew z m ostkam i, tunelam i z siatki i drabinkam i, z m ożliw ością obserw ow ania i słuchania śpiew u ptaków . C ie­ kaw e m ożliw ości w ykorzystania w ody prezentuje w ieś Ludw igsw inkel, gdzie w y ­ eksponow ano 11 żeliw nych studni. Do w ypoczynku przystosow ano okoliczne sta­ w y, ale najw iększym pow odzeniem cieszą się: ścieżka do chodzenia boso, podm okły teren do chodzenia po błocie i rów do brodzenia w w odzie po kolana. P rogram O d­ nowy W si organizuje co 2 lata konkurs o E uropejską N agrodę Odnow y Wsi. Z k a ż ­ dego w ojew ództw a zgłaszana je s t je d n a wieś. Spośród polskich w si kilka uzyskało akceptację m iędzynarodow ego ju ry . Do działań podjętych przez m ieszkańców należą m.in. renaturyzacja zbiornika w odnego, rew italizacja nieczynnych starych obiektów , rozwój turystyki m otyw ow any istniejącym i zasobam i przyrody, rozw ijanie m iejsco ­ w ych zw yczajów i obrzędów , odnow a zabytków architektury regionalnej.

W iele projektów dotyczących zw iększenia atrakcyjności turystycznej regionu je s t ju ż w fazie realizacji, np. projekt gm iny N arew ka „Prom ocja turystyki na te re ­

nie południow ego Podlasia - Zielonej K rainy D obrych W iatrów ” (dofinansow anie ponad 800 tys. PLN ) [Prom ocja turystyki... 2008], rew aloryzacja ogrodu B ranickich (dofinansow anie ponad 9 m ln PLN ) [R ew aloryzacja barokow ego... 2009], „G run­ w ald - zespól działań inw estycyjno-rem ontow o-konserw atorskich i m uzealnych zw iązanych z kom pleksow ym zagospodarow aniem Pól G runw aldzkich” (dofinanso­ w anie ponad 19 m ln PLN ) [G runw ald - zespół działań... 2009].

W ostatnich latach szybszą i efektyw niejszą realizację lokalnych inicjatyw um ożliw ia form a klasteringu. K laster je s t now oczesną fo rm ą rozw ijania potencjału

lokalnej gospodarki, w alorów turystycznych, surow ców , produktów i w yrobów . Z rzeszanie się przedsiębiorców , instytucji i organizacji danego regionu w sieć, ja k o podm iotów klastra, pozw ala się im rozw ijać dynam iczniej. K laster m oże u zy ­

skać w sparcie w ram ach unijnego P rogram u O peracyjnego Innow acyjna G ospodar­ ka, a także w ram ach Program ów R egionalnych. Jako przykład m ożna podać Park N aukow o-T echniczny P olska W schód w Suw ałkach. W ram ach tam tejszego klastra pow ołano grupy interesu w postaci: D oliny N aturalnej Żyw ności, D oliny „Jach to ­ w ej” - Sprzętu R ekreacyjnego i D oliny Z drow ego Ż ycia „W ypoczynek i Z drow ie” 0 transgranicznym charakterze z L itw ą i B iałorusią. R ozw ijanie u sług i produkcji w w ym ienionych zakresach oparte je s t na w ykorzystaniu m iejscow ych zasobów przyrody i środow iska: czystego pow ietrza, czystych wód, pięknego krajobrazu. R o z­ w ijanie tego turystycznego potencjału w ym aga także działań zw iązanych z ochroną 1 kształtow aniem krajobrazu. Z integrow ane w klastrze środow iska osób, firm , in sty ­ tucji i św iata nauki b ę d ą realizow ać w spólne przedsięw zięcie dzięki projektom p o ­ p rzedzonych badaniam i, korzystając z unijnego w sparcia finansow ego. Pow stało ju ż ponad 50 regionalnych i branżow ych klastrów [Polityka rozw oju klastrów ... 2008].

PO D SU M O W A N IE

W ram ach w ielu unijnych funduszy m ożna otrzym ać dofinansow anie na d zia­ łania, które w prost lub pośrednio b ę d ą dotyczyć kształtow ania i ochrony k ra jo ­ brazu, rów nież krajobrazu m iejskiego. N ajefektyw niejsze działania zw iązane są z rozw ojem turystycznym w si i całych regionów . Projekty m ające na celu p o p ra­ wę w arunków życia na w si, ochronę różnorodności biologicznej w postaci hodow li i upraw y lokalnych odm ian i gatunków roślin i zw ierząt gospodarskich, dopłaty z pakietów rolnośrodow iskow ych do ekstensyw nej gospodarki łąkow ej i p astw isk o ­ wej i w iele innych rów nież pozytyw nie przek ład ają się na zachow anie w alorów k ra ­ jobrazow ych. W ykorzystanie m ożliw ości dofinansow ania w ym aga stałego i aktyw ­ nego śledzenia ogłaszanych kom unikatów dotyczących funduszy oraz um iejętnego sporządzenia projektu działań i w niosku o dofinansow anie. Z funduszy U E o rg a­ nizow ane są rów nież szkolenia w zakresie sporządzania projektów . D obry pom ysł i praw idłow o napisany projekt m ają duże szanse na dofinansow anie.

P IŚ M IE N N IC T W O

Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodni­

czych oraz dzikiej fauny i flory.

Fundusze Europejskie na lata 2007-2013. Narodowa Strategia Spójności, dostęp: 19.12.2007. Fundusze Strukturalne, www.funduszestrukturalne.gov.pl, dostęp: 20.04.2009 r.

Grunwald - zespół działań inwestycyjno-remontowo-konserwatorskich i muzealnych zwią­ zanych z kompleksowym zagospodarowaniem Pól Grunwaldzkich 2007-2013, Muzeum Warmii i Mazur, www.muzeum.olsztyn.pl, dostęp: 30.03.2009 r.

81

Kassenberg A. Wójcik B., 2005. Wykorzystywanie funduszy UE na rzecz wspierania zrówno­ ważonego rozwoju i ochrony środowiska na szczeblu lokalnym. WWF Polska, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, ss.133.

Liro A., 2003. Programy rolnośrodowiskowe Unii Europejskiej - instrument ekologizacji go­ spodarki rolnej. [W:] Podstawy wdrażania programu rolnośrodowiskowego i zalesienio­ wego, Warszawa, 9-19.

Maciejczak M., 2004. Perspektywy wdrażania programów rolnośrodowiskowych w Polsce na przykładzie Biebrzy. II. Uwarunkowania ekonomiczne, 71-89. WWF Polska, Warszawa. Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S., 2003. Miejsce sieci Natura 2000 w europejskiej ochro­

nie przyrody. [W:] Ekologiczna sieć Natura 2000. Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 9-21.

Ośrodek Przetwarzania Informacji, www.opi.org.pl, dostęp: 30.03.2008 r.

Pawlaczyk P., Jermaczek A., 2004. Natura 2000 - narzędzie ochrony przyrody, WWF Polska, Warszawa, ss. 76.

Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.minrol.gov.pl, dostęp: 30.04.2008 r.

Polityka Rozwoju Klastrów, Ministerstwo Gospodarki, www.mg.gov.pl, dostęp: 20.12.2009 r. Priorytety w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, 2007, Fundusze

Strukturalne dla Firm, www.dotacjeue.org.pl, dostęp: 20.03.2009 r.

Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, dostęp: 05.12.2007.

Program Współpracy Międzyregionalnej INTERREG IV, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, dostęp: 17.09.2007.

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.bip.minrol.gov.pl, dostęp: 15.04.2009 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.mrr.gov.pl, dostęp: 30.03.2008 r.

Program LIFE+, Komisja Europejska, Ochrona Środowiska, 2007, www.europa.eu, dostęp: 20.03.2008 r.

Projekty LIFE w Polsce, 2008, www.ec.europa.eu/environment/.../poland, dostęp: 20.03.2009 r. Promocja turystyki na terenie południowego Podlasia „Zielona Kraina Dobrych Wiatrów”

2007-2013, www.turystyczna.narewka.pl, dostęp: 30.03.2009 r.

Pullin A.S., 2004. Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wyd. Naukowe PAN, Warszawa. Rewaloryzacja Barokowego Ogrodu Branickich w Białymstoku 2007-2013, www.bialy- stok.pl, dostęp: 05.01.2010 r.

Rozporządzenie Rady EWG 2078/92 z dnia 30 czerwca 1992 r. o metodach produkcji rolnej zgodnej z wymogami ochrony środowiska i ochrony krajobrazu, EEC Council Regulation 2078/92, www.agro.auth.gr, dostęp: 30.04. 2008 r.

Rozporządzenie Rady 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR} oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia, Biuletyn Informacji Publicznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.bip.mrr.gov.pl, dostęp: 30.04.2008 r.

Streszczenia projektów nagrodzonych w Konkursie „Bieda i środowisko naturalne” 2005, Witryna Wiejska, www.witrynawiejska.org.pl, dostęp: 15.04.2009 r.

Zarys kierunków rozwoju obszarów wiejskich, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, dostęp: 17.02.2009.

Zawadzki P., 2005. Tajemniczy, bardzo stary ogród. Dzikie Życie, lipiec-sierpień 2005, www. pracownia.org.pl/dzikie-zycie-numery-archiwalne, dostęp: 20.04.2009 r.

A G R IC U L T U R A L AND E N V IR O N M E N T A L P R O G R A M S AND EU FUNDS A IM E D A T A G R IC U L T U R A L L A D N SC A PE P L A N N IN G AND P R O T E C T IO N

A bstract. Biological diversity decreases as a result of human activities. Progressing degradation of the natural environment made the EU member states cooperate in order to finance projects aimed at protecting the most valauble areas. EU funds enable to pursue economic and social cohesion policy, as well as to restructure and modernize national economies.These funds are also used for the purposes of agricultural landscape planning and protection. These are, among others, the European Agriculture Guidance and Guarantee Fund (EAGGF), Sector Operational Program for Restructuring and Modernization of the Food Sector and Rural Development, Integrated Operational Regional Development Program,Cohesion Fund and Community Initiative INTERREG III and LIFE Fund supporting a network of protected areas Nature 2000. EAGGF is based upon the Sector Operational Program and Rural Development Plan. One of the instruments of the Rural Development Plan is the National Agricultural and Environmental Program, composed of agroenvironmental packages. Agricultural and Environmental Programs are important tools for implementing EU directives in the field of nature protection.

Key words: agricultural and environmental programs, rural development, landscape protection