Wprowadzenie
Introduction
Trwaäe cechy otaczajñcej nas przestrzeni wynikajñce z uksztaä- towania terenu i sposobu jej zago- spodarowania sñ podstawñ dziaäaþ czäowieka w zakresie zapisywania kolejnych wydarzeþ historycznych jakie dziejñ siö wokóä niego kaĔde- go dnia. W sposób niedostrzegalny, w wyniku kompromisu pomiödzy myĈlñ a materiñ, powstaje nowa jakoĈè otaczajñcego nas krajobrazu, nie zawsze jednak sñ to wybory wäa- Ĉciwe, a efekty prawidäowe.
Obserwowany w ostatnich latach gwaätowny rozwój budow- nictwa, szczególnie na terenach wiejskich, prowadzi w wielu przy- padkach do ich dewastacji, a my- Ĉlenie o piöknie, niepowtarzalno- Ĉci, o wartoĈciach i paradygmatach historii i tradycji pozostaje jedynie w teorii, nie majñc odniesienia do rzeczywistoĈci.
WaĔnym staje siö powrót do takich rozwiñzaþ, w których ryzyko podejmowanych decyzji w stosunku do otoczenia jest jak najmniejsze, a skala przeksztaäceþ dopasowana do poszczególnych elementów kra- jobrazu.
Ochrona dziedzictwa naro- dowego jest konstytucyjnym zada- niem paþstwa, zapisanym w art. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej [Konstytucja... 1997].
O ile dziedzictwo kulturowe, bödñce waĔnym elementem dzie-
dzictwa narodowego, jest doĈè do- brze chronione (trwaäoĈè rozwiñzaþ prawnych, ustabilizowane struktury administracji publicznej, Ĉwiado- moĈè spoäeczna) to krajobraz, szcze- gólnie wiejski, nie jest wäaĈciwie zabezpieczony i traktowany z rozwa- gñ, a jednñ z przyczyn takiego stanu rzeczy jest kryzysowa sytuacja w za- kresie planowania przestrzennego.
Pojöcie äadu, w tym äadu prze- strzennego, powinno byè podstawñ wszelkich dziaäaþ dotyczñcych ksztaätowania otaczajñcej nas prze- strzeni, aby ta szczególna symetria pomiödzy przyrodñ a dziaäalnoĈciñ czäowieka zostaäa zachowana i ozna- czaäa harmonijnñ zgodnoĈè i wäa- Ĉciwñ wspóäzaleĔnoĈè elementów skäadowych.
Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego
i krajobrazowego
The legal protection of cultural and landscape heritage
Postawö prawnñ ochrony dzie- dzictwa kulturowego stanowi usta- wa z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [Ustawa…
2003] (zastñpiäa ustawö z dnia 15 lu- tego 1962 r. o ochronie dóbr kultury [Ustawa… 1962]), która w komplek- sowy sposób okreĈla „przedmiot, za-
O ch ro na i k sz ta ³to w a ni e k ra jo b ra zu w si w p ra ca ch In st yt ut u A rc hi te kt ur y K ra jo b ra zu U ni w er sy te tu Pr zy ro d ni cz eg o w e W ro c³ a w iu * Ire na N ie d Ÿw ie ck a -F ili p ia k, Z b ign ie w K ur ia ta , A nd rz ej D ra b iñ sk i
Landscape Protection and Shaping of the Rural Landscape in the Work of the Institute of Landscape Architecture, University of
Environmental and Life
Sciences in Wroc³aw
kres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony za- bytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a takĔe organizacjö organów ochrony zabytków”.
Wyraz „krajobraz” wystöpuje w wielu krajowych aktach prawnych, jednak w Ĕadnym z nich nie podano jego definicji. UĔywa siö natomiast takich okreĈleþ jak:
krajobraz kulturowy – przestrzeþ historycznie uksztaätowana w wy- niku dziaäalnoĈci czäowieka, zawierajñca wytwory cywiliza- cji oraz elementy przyrodnicze [Ustawa…2003];
ochrona krajobrazowa – zacho- wanie cech charakterystycznych danego krajobrazu, oraz
walory krajobrazowe – warto- Ĉci ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz zwiñza- ne z nim rzeĒbö terenu, twory i skäadniki przyrody, uksztaätowa- ne przez siäy przyrody lub dzia- äalnoĈè czäowieka (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody [Ustawa… 2004]).
Krajobraz polski jest chroniony przepisami wielu ustaw, w tym usta- wñ o ochronie przyrody [Ustawa…
2004], w której krajobraz jest skäad- nikiem Ĉrodowiska przyrodnicze- go, a takĔe ustawñ Prawo ochrony Ĉrodowiska [Ustawa… 2001], gdzie krajobraz jest elementem Ĉrodowiska.
Jednak stan tej ochrony jest nieza- dowalajñcy. ćwiadczy o tym np.
stanowisko architektów i urbanistów polskich: „Krajobraz Polski w wielu miejscach jest niszczony, pomimo Ĕe jest uznawanym dziedzictwem i bogactwem narodowym, a Polska jest sygnatariuszem Europejskiej Kon- wencji Krajobrazowej. ćwiadectwem zaniedbaþ sñ chaotyczne i grabieĔ- cze formy zagospodarowania wielu terenów, niszczñce piökno, toĔsa- moĈè, a takĔe potencjaä ekonomicz- ny krajobrazu. Dotyczy to zarówno Ĉrodowiska naturalnego, jak i obsza- rów zurbanizowanych…Konieczne jest okreĈlenie i stosowanie rygorów powszechnej ochrony krajobrazu w systemie planowania przestrzen- nego. Wymaga to wprowadzenia odpowiednich zmian i uzupeänieþ w ustawodawstwie, uwzglödniajñ- cych zasady polityki ochrony, pla- nowania i Ĉwiadomego ksztaätowania krajobrazu oraz podejĈcia w sposób zintegrowany do wszystkich dziaäaþ majñcych wpäyw na krajobraz” [Pol- ska…2009], a takĔe uchwaäa Sejmu RP: „Zasady ochrony Ĉrodowiska i ochrony przyrody powinny byè uwzglödniane w planach zagospoda- rowania przestrzennego. Tymczasem samo planowanie przestrzenne prze- Ĕywa gäöboki kryzys instytucjonalny, z wielkñ szkodñ dla äadu przestrzen- nego kraju. Konieczna jest szybka i gäöboka reforma tego systemu…
Konieczne jest takĔe wdroĔenie Eu- ropejskiej Konwencji Krajobrazowej, sporzñdzonej we Florencji dnia 20 paĒdziernika 2000 r. do krajowego prawa ochrony przyrody” [Uchwa- äa… 2009].
ChociaĔ formalnie Europejska Konwencja Krajobrazowa (EEK) obo- wiñzuje w naszym kraju od 1 stycz- nia 2005 roku [Dz.U.2006.14.98].
to jednak do chwili obecnej jej przepisy nie zostaäy implementowane do prawa krajowego! Konsekwen- cjñ takiego stanu jest m.in. zakaz powoäywania siö na przepisy EKK zawarty w wytycznych z zakresu orzecznictwa dotyczñcych obszarów chronionych (Pismo Generalnego Dyrektora Ochrony ćrodowiska, nr GDOć/DOP -p -073 -39/1339/09/mg z dnia 28.09.2009 r., przesäane do wiadomoĈci wszystkim Regionalnym Dyrektorom Ochrony ćrodowiska).
W EKK krajobraz okreĈlony zostaä jako „obszar postrzegany przez lu- dzi, którego charakter jest wynikiem dziaäania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich”, a paþstwa -sygnatariusze tej kon- wencji zobowiñzaäy siö do „podjöcia dziaäaþ na rzecz:
a) prawnego uznania krajobrazów jako istotnego komponentu oto- czenia ludzi, jako wyraĔenia dzielonej przez nie róĔnorodnoĈci kulturowej i przyrodniczej oraz podstawy ich toĔsamoĈci;
b) ustanowienia i wdroĔenia polityki w zakresie krajobrazu ukierunko- wanej na ochronö, gospodarkö i planowanie krajobrazu;
c) ustanowienia procedur udziaäu ogóäu spoäeczeþstwa, organów lokalnych i regionalnych oraz innych stron zainteresowanych zdefiniowaniem i wdroĔeniem polityki w zakresie krajobrazu
wzmiankowanej w powyĔszym ustöpie b);
d) zintegrowania krajobrazu z wäa- snñ politykñ w zakresie planowa- nia regionalnego i urbanistyczne- go i wäasnñ politykñ kulturalnñ, Ĉrodowiskowñ, rolnñ, spoäecz- na i gospodarczñ, jak równieĔ z wszelkñ innñ politykñ, która bezpoĈrednio lub poĈrednio od- dziaäuje na krajobraz” (art. 5).
Odnowa wsi a krajobraz
Village renewal and the landscape
Program Odnowy Wsi jest dzia- äaniem zmierzajñcym do znacznego, szeroko rozumianego, polepszenia warunków Ĕycia na wsi.
Oprócz poprawy Ĕycia w danej miejscowoĈci, program odnowy wsi to takĔe zespóä dziaäaþ realizowa- nych przez samych mieszkaþców, z pomocñ wäadz samorzñdowych, zmierzajñcych do zachowania zasta- nych wartoĈci kulturowych, odtwa- rzania walorów krajobrazowych oraz zasobów przyrody czy kultywowania lokalnych tradycji, a wiöc zachowa- nia niematerialnej spuĈcizny pokoleþ [Kamiþski 2008; Wilczyþski 2003].
W Programie Odnowy Wsi poczñtkowe dziaäania mieszkaþców dotyczñ „upiökszania” poszczegól- nych posesji, nastöpnie przenoszone sñ na tereny wspólne, skupiajñc siö na porzñdkowaniu przestrzeni pu-
blicznych, a takĔe organizacji miejsc spotkaþ, czy to w budynkach, czy na otwartej przestrzeni [Schawerda 2004]. Mieszkaþcy wsi majñ na tym etapie wiele pozytywnego entuzja- zmu, jednak wymagane jest przy tym fachowe wsparcie ze wzglödu na ingerencjö w przestrzeþ, zarówno tö zurbanizowanñ jak i otwarty kra- jobraz, która zostaäa juĔ wczeĈniej w okreĈlony sposób uksztaätowana.
Spotyka siö czösto naĈladowanie roz- wiñzaþ miejskich lub podpatrzonych gdzieĈ za granicñ i bezkrytyczne sto- sowanie wzorców, nie zastanawiajñc siö nad tym, Ĕe nie majñ one Ĕadnego powiñzania ze specyficznñ, czasem unikatowñ zabudowñ wsi, do której sñ przenoszone. Zmiany wyglñdu wsi nie zawsze sñ wynikiem zäej woli inwestorów czy osób o tym decydu- jñcych, czösto jest to efekt niewiedzy, braku szacunku dla wäasnej historii, a czasem beztroski. Bywa, Ĕe nie wszyscy zdajñ sobie sprawö z tego, iĔ konieczne jest dziaäanie w zgodzie z tradycjñ regionu i koniecznoĈciñ zachowania elementów charakte- rystycznych danej miejscowoĈci.
Przy zagospodarowaniu skwerów czy otoczenia domów konieczny jest odpowiedni dobór zieleni. Przy remontach, przebudowach moder- nizacjach wszelkiego rodzaju obiek- tów budowlanych naleĔy pamiötaè o zachowaniu tradycyjnego detalu, charakterystycznych proporcji bryäy budynku, kñta nachylenia poäaci da- chowych, czy kolorystyki i materiaäu zarówno Ĉcian jak i dachu. Z tego wzglödu bardzo istotne sñ dziaäania
wspierajñce inicjatywy jakie wystö- pujñ w programie odnowy wsi, np.
w postaci fachowego doradztwa, w ramach którego elementy wyróĔ- niajñce, decydujñce o charakterze miejscowoĈci, sñ wskazywane i po- dawane zasady ich ochrony.
Metoda kreowania wizerunku wsi
The method of creating the image of the village
Instytut Architektury Krajobra- zu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu (IAK) uczestniczy w dziaäaniach wspierajñcych lide- rów wiejskich od 2001 roku, kiedy zapoczñtkowana zostaäa wspóäpraca z Urzödem Marszaäkowskim Wo- jewództwa Opolskiego (wówczas jeszcze jako Instytut Budownictwa i Architektury Krajobrazu Akademii Rolniczej we Wrocäawiu). Od roku 2004 rozpoczöto takĔe prace na terenie Dolnego ćlñska w ramach wspóäpracy poczñtkowo z gminami i lokalnymi grupami dziaäaþ, a na- stöpnie we wspóäpracy z Urzödem Marszaäkowskim Województwa DolnoĈlñskiego. Pracownicy IAK od tego czasu rozpoczöli prowadzenie szkoleþ dla liderów wiejskich, mode- ratorów i wäadz lokalnych, realizujñc tematy zwiñzane z dziedzictwem kulturowym i ochronñ krajobrazu wsi. Prowadzono je na terenie obu województw, a takĔe w wojewódz- twie Ĉlñskim, lubelskim i wielko-
polskim. Reprezentanci instytutu uczestniczyli równieĔ w objazdach komisji konkursowych „Piökna wieĈ opolska” i „Piökna wieĈ dolnoĈlñska”.
Trzeba dodaè, Ĕe tematyka wsi i obszarów wiejskich byäa jednym z gäównych tematów badawczych IAK juĔ od lat 70. XX wieku (wówczas Instytutu Budownictwa Rolniczego, z którego Instytut Architektury Krajo- brazu siö wywodzi). Zajmowano siö tu zarówno problemami przestrzen- nymi, jak i architekturñ, zieleniñ i in- frastrukturñ na obszarach wiejskich.
Opracowania Z. Pogodziþskiego i Z. Kuriaty dotyczyäy planowania przestrzennego obszarów wiejskich [Kuriata 1996; Pogodziþski 1975], Z. Borcz i I. NiedĒwiecka -Filipiak opisywaäy m.in. architekturö wsi nizinnych Dolnego ćlñska i wybrane elementy jej zagospodarowania, np.
szkóä wiejskich, dawnych trafostacji, wód powierzchniowych czy zagród i zieleni towarzyszñcej [Borcz 1999;
Borcz i NiedĒwiecka -Filipiak 1995].
Sposoby ksztaätowania zespoäów fol- warcznych znalazäy siö w opracowa- niach R. i J. Gubaþskich [Gubaþska 2005; Gubaþski 2009]. Natomiast kompendium wiedzy na temat zabu- dowy i zagospodarowania Sudetów znajduje siö w 21 tomach Säownika geografii turystycznej Sudetów, który zostaä opracowany przez M. Staf- fö w latach 1989 -2008 (Staffa…).
Istotne byäy równieĔ zagadnienia ekonomiczne, którymi zajmowaä siö Cz. Opaliþski z zespoäem (Opaliþski i inni 1982). Profesor, oprócz swojej pracy ĈciĈle naukowej, byä wielo-
letnim prezesem Towarzystwa Uni- wersytetów Ludowych. Pracownicy instytutu zajmujñ siö teĔ rolñ stawów rybnych i zbiorników maäej retencji na obszarach wiejskich [Drabiþski i inni 2008, 2010] a takĔe ochronñ Ĉrodowiska i przyrody [Krukowski i Drabiþski 2009].
Biorñc to wszystko pod uwa- gö moĔna powiedzieè, Ĕe zdobyte wczeĈniej doĈwiadczenia pracowni- ków Instytutu Architektury Krajobra- zu byäy bardzo przydatne i pomocne z chwilñ podjöcia prac zwiñzanych z funkcjonowaniem Programu Od- nowy Wsi. Dotyczyäo to przede wszystkim mieszkaþców wsi, którzy wedäug wypracowanego modelu wspóäpracy byli w bezpoĈrednim kontakcie zarówno z pracownikami uczelni, jak i studentami wykonujñ- cymi opracowania. Jest to zwiñzane z tym, Ĕe jednym z najwaĔniejszych celów, w ramach tego programu, sñ takie dziaäania, których efektem sñ obszerne opracowania studialno- -projektowe dla poszczególnych miejscowoĈci.
Pierwsze pilotaĔowe opraco- wanie dotyczyäo wsi Pilszcz poäoĔo- nej w gminie Kietrz, gdzie jesieniñ 2001 roku zorganizowano warsztaty projektowe Studenckich Kóä Na- ukowych Architektury Krajobrazu i Budownictwa. Nastöpnie w ra- mach umowy intencyjnej z Urzödem Marszaäkowskim Województwa Opolskiego podpisywano w latach 2003 -2008 corocznie konkretnñ umowö, w ramach której Instytut Architektury Krajobrazu realizowaä
prace badawczo -projektowe bödñce instrumentem wsparcia w ramach Programu Odnowy Wsi. OkreĈlonym, powtarzanym corocznie dziaäaniem byäo opracowanie planu rozwoju miejscowoĈci na potrzeby planu odnowy wsi, w zakresie którego wykonywano analizy wybranych obszarów obejmujñce takie za- gadnienia jak: rozplanowanie wsi, zabudowa, zieleþ, woda i infrastruk- tura. Na bazie powyĔszych analiz i wypäywajñcych z nich wniosków wykonywano katalog elementów charakterystycznych miejscowoĈci, okreĈlano säabe i mocne strony wsi, a nastöpnie przedstawiano koncep- cjö i plan jej rozwoju. Opracowania koþczyäy koncepcje projektowe wy- branych fragmentów wsi, wskazane przez samych mieszkaþców, bödñce elementami projektu caäoĈciowego.
Do badaþ typowanych byäo corocznie 10 miejscowoĈci, laure- atów Konkursu Piökna WieĈ Opolska w kategorii najpiökniejsza wieĈ. Byäa to forma nagrody, co mobilizowaäo mieszkaþców poszczególnych wsi do uczestnictwa w konkursie, aby w przyszäoĈci skorzystaè z moĔliwo- Ĉci wspóäpracy z uczelniñ, doradztwa i opracowania planu rozwoju wsi.
Prace wykonywane byäy w ramach praktyki projektowej studentów architektury krajobrazu podczas III roku studiów na 6 semestrze.
W ten sposób w latach 2003–2008 opracowano 58 miejscowoĈci. Do- datkowo, w ramach èwiczeþ wy- konano analizy i koncepcje dla 20 wsi z gminy Branice [Kuriata
2006; NiedĒwiecka -Filipiak i Kuriata 2010]. W tym czasie opracowano równieĔ podröcznik multimedialny
„Krajobraz wsi odnowionej”. Tom 3. „Zagroda i dom mieszkalny na wsi”, w którym moĔna znaleĒè dobre i zäe praktyki w zakresie remontów, modernizacji, adaptacji i budowania nowych obiektów, a takĔe zagospo- darowania ich otoczenia. Znajduje siö tu równieĔ odniesienie do prze- pisów prawa dotyczñcego poszcze- gólnych zagadnieþ [NiedĒwiecka- -Filipiak 2007].
Od roku 2004 w ramach umów z gminami województwa dolnoĈlñ- skiego wykonywano plany rozwoju miejscowoĈci, z podobnym zakresem jak na OpolszczyĒnie. Opracowania
te stanowiäy podstawö (zaäñcznik do wniosku) o ubieganie siö o Ĉrod- ki Unijne w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restruk- turyzacja i modernizacja sektora ĔywnoĈciowego oraz rozwój obsza- rów wiejskich – Odnowa wsi oraz zachowanie dziedzictwa kulturowe- go”, w latach 2004–2006. Obecnie w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 jest to jeden z punktów w dziaäaniach Osi 3. W ten sposób w latach 2004–2008 na terenie Dolnego ćlñska objöto opracowaniami 73 miejscowoĈci.
W roku 2009 Urzñd Marszaäkow- ski Województwa DolnoĈlñskiego podpisaä z Uniwersytetem Przy- rodniczym we Wrocäawiu umo-
wö o wspóäpracy, w ramach której pracownicy Instytutu Architektury Krajobrazu opracowali 5 kolejnych miejscowoĈci laureatów Konkursu Piökna WieĈ DolnoĈlñska 2010.
Prace prowadzone byäy wielo- etapowo. W pierwszym etapie grupa studentów z opiekunem naukowym przyjeĔdĔaäa do wsi na spotkanie z jej mieszkaþcami, a takĔe w celu przeprowadzenia prac inwentary- zacyjnych na jej terenie (ryc. 1).
W miarö moĔliwoĈci mieszkaþcy organizowali noclegi i wyĔywienie dla studentów przebywajñcych we wsi przez kilka dni. W trakcie pierw- szego przyjazdu do wsi odbywaäy siö równieĔ spotkania w urzödzie gminy, gdzie zapoznawano siö wszelkimi opracowaniami planistycznymi i studialnymi dotyczñcymi danej miejscowoĈci.
Drugi etap to prace kameralne prowadzone na uczelni. Na podsta- wie zebranych materiaäów wykonano analizy poszczególnych elementów skäadowych przestrzeni wiejskiej, usystematyzowano wiadomoĈci w katalogu elementów charaktery- stycznych, w celu wyznaczenia wy- róĔników wsi, a takĔe okreĈlono säabe i mocne strony miejscowoĈci z wizjñ jej rozwoju jako podsumowanie ca- äoĈci (ryc. 2). Efekty powyĔszych prac dyskutowane byäy w trakcie drugiego spotkania z mieszkaþcami wsi, po którym wykonywano opracowania koþcowe prezentowane jeszcze raz przed wszystkimi zainteresowanymi stronami przez autorów -studentów, jako etap ostatni.
CaäoĈè opracowania prowadzo- no w tak szerokim zakresie, aĔeby uniknñè przypadkowoĈci i bäödów.
Bardzo waĔne jest, aby mieszkaþcy uzyskali caäoĈciowe opracowanie uwzglödniajñce wszystkie elementy zagospodarowania przestrzeni wiej- skiej, a nie tylko wybranego jej frag- mentu. Istotnñ czöĈciñ opracowania jest wizja rozwoju miejscowoĈci, która äñczy siö z najwaĔniejszymi dla niej elementami wyróĔnionymi podczas przeprowadzanych prac i analiz (ryc. 3, 4). Zdarzaäo siö, Ĕe mieszkaþcy mieli juĔ jakiĈ pomysä, który stawaä siö hasäem przewodnim dla wsi. MoĔe byè to oparte na okre- Ĉlonych podczas prac wyróĔnikach architektonicznych i krajobrazowych wsi [NiedĒwiecka -Filipiak 2007, 2009], a takĔe zmierzaè do tzw.
wsi tematycznej, w której wszystkie dziaäania podporzñdkowane sñ okre- Ĉlonemu tematowi [Idziak 2008].
Wypracowana przez ostatnie 10 lat metoda prowadzenia prac analitycznych i projektowych na terenie wsi ma pozytywne odbicie we wszystkich grupach biorñcych w nich udziaä. Mieszkaþcy wsi uczestniczñ we wszystkich etapach prowadzonych prac, mogñ wyraĔaè swoje opinie i artykuäowaè potrze- by juĔ od pierwszego spotkania z grupñ wykonujñcñ opracowanie, co jest zgodne z podstawowym za- äoĔeniem Programu Odnowy Wsi, w którym najwaĔniejsza jest inicja- tywa oddolna. Dziöki prowadzonym w szerokim zakresie rozmowom, a takĔe sporzñdzonemu katalogowi Ryc. 2. Przykäadowa plansza z opracowania dla wsi Mierczyce gmina WñdroĔe Wielkie zawierajñca analizy stopnia modernizacji zabudowy (2010) Fig. 2. An exemplary board of the development for the village Mierczyce municipality WñdroĔe Wielkie containing analysis of the modernization degree of the building development (2010)
Ryc. 3. Przykäadowa strona z katalogu elementów charakterystycznych dla wsi Ostaszów w gminie Przemków (2008)
Fig. 3. An exemplary page from the catalog of the characteristic elements for the village Ostaszów in the municipality (2008)
elementów charakterystycznych, dowiadujñ siö o wyróĔnikach swojej miejscowoĈci. Z kolei studenci wyko- nujñ prace zwiñzane z konkretnym zapotrzebowaniem spoäecznym.
Ich koþcowe koncepcje projektowe majñ szansö na realizacjö. Przepro- wadzajñ rozmowy z mieszkaþcami danej miejscowoĈci w trakcie prac inwentaryzacyjnych, nastöpnie sami prezentujñ swoje opracowania przed mieszkaþcami wsi oraz przedstawi- cielami urzödów i uczelni. Czujñ siö odpowiedzialni za podejmowane decyzje i muszñ umiejötnie, publicz- nie broniè swoich racji. Urzödy gmin uzyskujñ opracowania z bogatym materiaäem inwentaryzacyjnym, któ- ry moĔe byè wykorzystany do opra- cowaþ planistycznych, a caäe opra- cowanie wraz katalogiem elementów charakterystycznych i koncepcjami projektowymi moĔe säuĔyè do po- zyskiwania Ĉrodków finansowych z róĔnych Ēródeä, w celu podniesie- nia standardu Ĕycia mieszkaþców wsi. Uczelnia ma wspaniaäy poligon do badaþ naukowych säuĔñcy roz- wojowi kadry naukowej i studentów.
NajwaĔniejsza korzyĈè wynikajñca z powyĔszych dziaäaþ to moĔliwoĈè pokazania, jeĔeli nie wszystkich, to wiökszoĈci problemów i zagroĔeþ jakie pojawiajñ siö w otoczeniu wsi, w miejscu szczególnym i wyjñtko- wym, które wymaga odpowiedniego rozeznania i potraktowania.
Ocena efektów prowadzonych prac
Evaluation of the effects of the conducted work
W 2008 roku zespóä realizu- jñcy prace projektowe przeprowa- dziä analizö efektów dotychczas wykonanych i wdraĔanych opra- cowaþ na terenie województwa opolskiego [NiedĒwiecka -Filipiak i Kuriata 2010]. W latach 2002–2008 powstaäo 48 takich opracowaþ i w kaĔdej miejscowoĈci, dla której je wykonano, odbyäa siö wizja lokalna, a w urzödzie gminy przeprowadzo- no ankietö na temat przydatnoĈci przekazanych materiaäów. Nie we wszystkich wsiach zrealizowano przekazane projekty, równieĔ nie moĔna byäo jednoznacznie stwier- dziè czy w caäoĈci dostosowywano siö do wytycznych zawartych w opra- cowaniach. Przyczynñ byäo chociaĔ- by to, Ĕe w czöĈci wsi upäynñä zbyt krótki czas od przekazania projektów do czasu oceny. W kilku miejscach stwierdzono dostosowanie do wy- tycznych, jak i negatywne dziaäania np. lokalizacja niedopasowanej za- budowy na wjazdach do miejscowo- Ĉci, albo wycinka czöĈci alei lipowej.
Jednak we wszystkich miejscowo- Ĉciach podkreĈlano, Ĕe najwiökszñ wartoĈciñ dla mieszkaþców byä sam kontakt z przedstawicielami uczelni, wspólna praca i prezentacje, które pozostaäy w ich pamiöci i podkreĈliäy
poczucie toĔsamoĈci i dumy ze swo- jego miejsca zamieszkania.
W efekcie koþcowym stwier- dzono, Ĕe:
Pozytywny efekt przynosi wy- pracowany model wspóäpracy pomiödzy uczelniñ, urzödem marszaäkowskim i spoäecznoĈciñ lokalnñ. Jednak jest to jedynie instrument wsparcia, którego dziaäanie jest punktowe. Do- strzegalny wpäyw na zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi i odpowiednie ksztaätowanie jej krajobrazu musiaäoby byè poparte dziaäaniami innych jednostek.
Przekazane opracowania pozba- wione byäy dalszej koordynacji i nadzoru, przez co naraĔone zostaäy na dowolnoĈè interpreta- cji przy ich realizacji. Powodem byä brak specjalisty na poziomie urzödu gminy – rozwiñzaniem mogäoby byè zatrudnienie eks- pertów w gminie.
WaĔnym elementem sñ szkolenia liderów i mieszkaþców wsi, mo- deratorów odnowy wsi i urzödni- ków samorzñdowych w zakresie zachowania krajobrazu kulturo- wego wsi, wartoĈci tkwiñcej w od- miennoĈci obszarów wiejskich od obszarów miejskich. Jednak edukacja powinna rozpoczynaè siö juĔ wczeĈniej, od przedszkola i byè realizowana na wszystkich szczeblach nauczania, wskazujñc na znaczenie krajobrazu, dzie- dzictwa kulturowego, odmien- noĈci regionalnej, co w efekcie pozwoli ksztaätowaè poczucie
odpowiedzialnoĈci za wäasnñ wieĈ.
Metoda kreowania nowego wize- runku wsi z wykorzystaniem jej wyróĔników architektonicznych i krajobrazowych daje szansö na zachowanie róĔnorodnoĈci krajobrazowej. Krajobraz wsi na- biera wówczas równieĔ wartoĈci ekonomicznej.
Tworzenie katalogu elementów charakterystycznych i poszuki- wanie wyróĔników krajobrazu poszczególnych miejscowoĈci wspólnie z mieszkaþcami pozwa- lajñ dotrzeè do informacji czösto niedostöpnych w Ĕadnych Ēró- däach pisanych, a niezbödnych do okreĈlenia specyfiki wsi.
Dobre przykäady ochrony dzie- dzictwa kulturowego i krajobra- zowego wsi powinny byè szeroko udostöpniane. Rozwiñzaniem moĔe byè zbudowanie strony internetowej, w której znalazäy- by siö regiony Polski z opisem elementów charakterystycznych dotyczñcych dziedzictwa kultu- rowego i krajobrazowego, poka- zaniem dobrych i zäych praktyk w odniesieniu do aktualnych przepisów prawnych – z wyko- rzystaniem wspóäczesnych tech- nik wizualnych, z platformñ do dyskusji i wymiany doĈwiadczeþ.
Przykäadem moĔe byè opraco- wany pilotaĔowo dla Opolszczy- zny podröcznik multimedialny
„Krajobraz wsi odnowionej”
[NiedĒwiecka -Filipiak 2008].
Podsumowanie
Summary
Patrzñc na to co siö dzieje dzi- siaj na terenie wsi naleĔy stwierdziè, Ĕe maäo lub wröcz zupeänie nie szanujemy przestrzeni, którñ mamy wokóä siebie. Dotyczy to zarówno miejsca naszego Ĕycia, a wiöc naj- bliĔszego otoczenia, przestrzeni wspólnych wystöpujñcych we wsi jak i otaczajñcego nas krajobrazu. Ta niefrasobliwoĈè i brak odpowiedzial- noĈci za dobro wspólne jakim jest przestrzeþ wsi, pojawia siö zarówno w dziaäaniach pojedynczych miesz- kaþców jak i administracji róĔnych szczebli, w tym wäadz lokalnych, dla których priorytetem powinna byè ochrona i zachowanie wszystkich elementów wiejskiego dziedzictwa kulturowego.
To, w jakim otoczeniu bödzie- my Ĕyli i co pozostawimy po sobie przyszäym pokoleniom zaleĔy tylko i wyäñcznie od nas samych, naszego podejĈcia do wartoĈci zastanych i po- dejmowanych decyzji w stosunku do otaczajñcej nas przestrzeni. Aby suma dokonywanych zmian w kra- jobrazie wsi byäa pozytywna, aby nie tworzyè w niej chaosu, naleĔy stosowaè zasadö skoordynowanego wspóäistnienia materialnych obiek- tów, wäaĈciwie je dobieraè, zestawiaè i umiejscawiaè. Tylko w ten sposób jesteĈmy w stanie zapanowaè nad äadem przestrzennym i przywróciè wäaĈciwe treĈci obszarom wiejskim.
Irena NiedĒwiecka -Filipiak Zbigniew Kuriata Andrzej Drabiþski Instytut Architektury Krajobrazu
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Instytut of Landscape Architecture
Wroclaw University of Environment and Life Science
Literatura
1. Borcz Z., 1999, Krajobraz nizin- nych wsi dolnoĈlñskich. Wydawnic- two Akademii Rolniczej we Wrocäa- wiu, Wrocäaw.
2. Borcz Z., NiedĒwiecka -Filipiak I., 1995, Budynki wiejskich szkóä na Dolnym ćlñsku od poäowy XIX wieku.
„Teka Komisji Architektury i Urbani- styki” T. XXVII, s. 43 -49.
3. Drabiþski A., Radczuk L., Mokwa M., Nyc K., Markowska J., Jawecki B., Malczewska B., 2008, Program maäej retencji wodnej w województwie dolnoĈlñskim, Uniwersytet Przyrodni- czy we Wrocäawiu, Centrum Mode- lowania Procesów Hydrologicznych, Wrocäaw 2008, 1 -150 (red. Drabiþski A., Radczuk L., Mokwa M.).
4. D r a b i þ s k i A . , J a w e c k i B . , Tokarczyk -Dorociak K., 2010, Rola stawów rybnych typu karpiowego w gospodarce wodnej zlewni rzek [w:] WielofunkcyjnoĈè gospodarki stawowej w Polsce – perspektywy rozwoju. Wydawnictwo „WieĈ Jutra”, Warszawa, s. 35 -40.
5. Gubaþska R., 2005, Folwarki nizinne Dolnego ćlñska od poäowy XVIII do XX wieku. Wyd. Uniwersy- tetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, Wrocäaw.
6. Gubaþski J., 2009, Gorzelnie rolnicze jako element dziedzictwa poprzemysäowego wsi – miejsce w krajobrazie oraz moĔliwoĈci za- gospodarowania. Problemy ekologii krajobrazu. T.XXIV, s. 147 -155.
7. Idziak W., 2008, WymyĈliè wieĈ od nowa. Wioski tematyczne. Wyd.
„Alta Press”, Koszalin.
8. Kamiþski B., 2008, Na wsi od- nowa – nowa perspektywa, Opole.
9. Krukowski M., Drabiþski A., 2009, (red. monografii zbiorowej) Ochrona przyrody w Parku Krajo- brazowym „Dolina Baryczy”. Stan obecny, zagroĔenia, perspektywy.
Uniwersytet Przyrodniczy we Wro- cäawiu, Instytut Architektury Krajo- brazu, Wrocäaw, s. 1 -159.
10. Kuriata Z., 1996, PrzeobraĔenia funkcjonalno -przestrzenne duĔych gospodarstw rolnych w Ĉwietle wy- magaþ ekologicznych. Zeszyty Na- ukowe SGGW, Warszawa.
11. Kuriata Z., 2006, Zmiana wize- runku wsi w ramach Programu Od- nowy Wsi, Problemy wspóäpracy na rzecz ekorozwoju Sudetów, Jelenia Góra, s. 145 -161.
12. NiedĒwiecka -Filipiak I., 2007, Krajobraz wsi Odnowionej, tom 3, Zagroda i budynek mieszkalny na wsi. Podröcznik multimedialny.
13. NiedĒwiecka -Filipiak I., 2009, WyróĔniki krajobrazu i architektury wsi Polski poäudniowo -zachodniej.
Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, Wrocäaw.
14. NiedĒwiecka -Filipiak I., Kuriata Z., 2010, Architektura krajobrazu w Programie Odnowy Wsi Opolskiej.
Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocäawiu, Wrocäaw.
15. Opaliþski Cz., BanaĈ Cz., Bryl B., 1982, Ekonomika i organizacja bu- downictwa rolniczego. PWN, War- szawa 1982;
16. Polska Polityka Architektonicz- na. Polityka jakoĈci krajobrazu, przestrzeni publicznej, architektury.
Narodowe Centrum Kultury. Polska rada Architektury. SARP i TUP, 2009, s. 16.
17. Pogodziþski Z., 1975, Planowa- nie przestrzenne terenów wiejskich.
PWN, Warszawa.
18. Schawerda P., 2004, Rola Euro- pejskiej Wspólnoty Roboczej (ARGE) ds. Rozwoju Terenów wiejskich i Od- nowy wsi w procesie odtwarzania wsi w Europie. Pomorski program odnowy wsi, DoĈwiadczenia gmin w latach 2001 -2003, Gdaþsk, 26 -30.
19. Staffa M., (red.) Säownik geografii turystycznej Sudetów. Tom 1 -21, (Red. M. Staffa), Wydawnictwo I -Bis, Wrocäaw.
20. Wilczyþski R., 2003, Odnowa wsi perspektywñ rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Fundacja Fun- dusz Wspóäpracy Program Agro -Info, Poznaþ.
Akty Prawne:
21. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
[Dz.U.1997.78.483. ze zm.].
22. Uchwaäa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 maj 2009 r. w spra- wie przyjöcia dokumentu „polityka ekologiczna Paþstwa w latach 2009-
-2012 z perspektywñ do roku 2016”
[M.P.2099.34.901].
23. U s t a w a z d n i a 1 5 l u t e g o 1962 r. o ochronie dóbr kultury [Dz.U.1999.98.1150 ze zm.].
24. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony Ĉrodowiska [tj. Dz.U.2008.25.150 ze zm.].
25. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r.
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [Dz.U.2003.162.1568 ze zm.].
26. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r.
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717 ze zm.].
27. U s t a w a z d n i a 1 6 k w i e t - nia 2004 o ochronie przyrody [dz.U.2004.92.880 ze zm].
