235
MARIA WIERUSZEWSKA1
RECENZJA KSI¥¯KI KRYSTYNY IGLICKIEJ
„POWROTY POLAKÓW PO 2004 ROKU.
W PÊTLI PU£APKI MIGRACJI”
2Ksi¹¿ka przyci¹ga uwagê swoim tytu³em, a jeszcze bardziej rozszerzaj¹cym ty-tu³ sformu³owaniem „w pêtli pu³apki migracji”. Czytelnik mo¿e siê spodziewaæ zaskakuj¹cych, nieoczekiwanych, „innych” rezultatów ani¿eli g³adko powtarzane konstatacje, jakimi obrós³ dyskurs migracyjny. Tytu³owa zapowiedŸ znajduje swo-je spe³nienia na kartach dobrze udokumentowanej, starannie wydanej pracy, która nie nu¿y, a celnie toruje drogê ku problematyce zarz¹dzania emigracj¹.
Na pocz¹tek podzielê siê zdumiewaj¹c¹ konstatacj¹, jak¹ zawiera³o tylko jed-no zdanie napisane przez studentkê prowadzonych przeze mnie zajêæ na V roku etnologii, które umieœci³a w eseju egzaminacyjnym. Wygl¹da³o ono, ni mniej, ni wiêcej, tylko tak: „do Polski powracaj¹ ju¿ tylko bociany”. Brzmi to jak ade-kwatne motto prezentowanych w ksi¹¿ce rozwa¿añ nad powrotami Polaków po 2004 roku. Tak w³aœnie odczytujê próbê odk³amania mitów na temat udanych, a wiêc takich po¿¹danych i wymarzonych z tarcz¹, a nie na tarczy rezultatów wyjazdów z Polski.
To, co budzi szacunek czytelnika, to odwaga Autorki, która nie uchyla siê przed nazwaniem rzeczy po imieniu, choæ nie przysparza to jej sojuszników, wiêcej – nara¿a na ataki. Zapewne nie trzeba wielkiej wyobraŸni, aby wczuæ siê w atmosferê bycia niemal w oku cyklonu na skutek gwa³townej reakcji wywo-³anej jej sformu³owaniem, i¿ polscy migranci zarobkowi to stracone pokolenie. Autorka przypomina na kartach ksi¹¿ki ow¹ burzê internetow¹, jaka nast¹pi³a po pamiêtnym wyk³adzie na University College London w marcu 2009 roku.
Nie wolno obra¿aæ siê na wyniki badañ, a one, przedstawione w ksi¹¿ce na tle ró¿nych odniesieñ porównawczych, wskazuj¹ po pierwsze, ¿e jak czytamy na
1 Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail:
mwierusz@irwirpan.waw.pl).
2Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.
kartach ksi¹¿ki: „nie odnotowaliœmy powrotów innowacji – najwa¿niejszych z punktu widzenia wartoœci dodanej przywo¿onej przez reemigrantów do kraju rodzinnego” [s. 119]. Po drugie, jako przyczyny nieplanowanych powrotów zna-laz³y siê ewidentne niepowodzenia zwi¹zane z prac¹, na skutek jej utraty i nie-mo¿noœci jej znalezienia. Po trzecie, polscy migranci dotkniêci s¹ syndromem „brain waste” (marnowania mózgów – kwalifikacji), co skutkuje zjawiskiem po-dwójnej marginalizacji. Jest to rezultat pracy niezgodnej z kwalifikacjami, co nie jest wcale sporadycznym zjawiskiem, ponadto powroty do kraju stawiaj¹ czêœæ z nich, szczególnie tych z wy¿szym wykszta³ceniem, ale nie jedynie, wobec nie-dogodnoœci wywo³anych „przerw¹” w karierze zawodowej [s. 120].
Rezultaty badañ pozwalaj¹ lepiej zrozumieæ to, co Autorka nazywa z³oœci¹ m³odej generacji, gdy analizuje kwestie planowanych powrotów z migracji [s. 19], szczególnie kiedy oddaje g³os internautom i wyra¿anym przez nich moc-nym sformu³owaniom pod adresem w³adzy w Polsce, jak choæby takim: „nie wierzcie tym ob³udnikom! (...) W Polsce czeka was bezrobocie albo praca za 800 z³/12 h dziennie, ¿adnych perspektyw na przysz³oœæ, zw³aszcza na mieszka-nie (...) Do czego chcecie tu wracaæ?: (...) Narodzie obudŸ siê!” [s. 20]. Oto in-ny g³os internauty, komentuj¹cy dzia³ania rz¹du RP zainaugurowane programem pod tytu³em Masz plan na powrót?: „Kampania œmiechu warta. Rz¹d chyba li-czy, ¿e wystarczy wywo³aæ wra¿enie, ¿e wszyscy wracaj¹ i od razu s³owo stanie siê cia³em (...) Ka¿dy, kto choæ trochê pracowa³ za granic¹, bêdzie mia³ wielki problem z przystosowaniem siê na nowo do tych warunków (...) rz¹dowi eksper-ci nie maj¹ bladego pojêeksper-cia, jakie s¹ realne problemy emigracji, jakie wyzwania stoj¹ przed tymi, którzy planuj¹ powrót” [s. 14].
Autorka podejmuje ocenê Rz¹dowego Programu Wspó³pracy z Poloni¹ i Po-lakami za granic¹, jaki powsta³ w 2007 roku, i wylicza kolejno luki w jego za-wartoœci. Zauwa¿a pominiêcie narzêdzi, które s¹ stosowane w wielu krajach emigracyjnych w ramach tak zwanego zarz¹dzania emigracj¹. Wytyka nie-uwzglêdnienie trudnoœci, z jakimi mog¹ siê spotkaæ migranci polscy podejmuj¹-cy pracê w poszczególnych krajach docelowych migracji. Odnotowuje w zwi¹z-ku z powy¿szym propozycjê Rzecznika Praw Obywatelskich, aby stworzyæ coœ na kszta³t tak zwanych oficerów ³¹cznikowych przy ministerstwach pracy tych krajów, co by pomog³o w bardziej efektywnym monitorowaniu sytuacji Polaków na rynkach krajów przyjmuj¹cych [s. 19]. Trafiaj¹ do przekonania argumenty, które odwo³uj¹ siê do wspó³pracy z instytucjami koœcielnymi w tym zakresie, proponuj¹ tak¿e wzmocnienie sieci konsulów honorowych dla usprawnienia mo-nitoringu, co jest ewidentnie tañszym rozwi¹zaniem ni¿ budowanie nowych kon-sulatów.
Ksi¹¿ka wysz³a spod pióra Autorki znaj¹cej problematykê migracji i znako-micie orientuj¹cej siê w niedostatkach wiedzy technicznej i merytorycznej, któ-rej luki utrudniaj¹ to, co recenzent widzi jako jeden z celów pracy, a mianowicie wzmocnienie zasobu wiedzy u¿ytecznej dla polityki wobec diaspory, ale te¿ ze-brania adekwatnych przes³anek do zarz¹dzania emigracj¹.
Okazuje siê, ¿e zwiêkszona mobilnoœæ, w tym tak¿e migracje powrotne, wprawdzie przyci¹gaj¹ uwagê polityków, ale wci¹¿ to zjawisko jest s³abo
237
torowane [s. 51]. S¹ luki w jednoznacznym okreœleniu tego, kogo traktowaæ ja-ko tak zwanego migranta powrotnego, co ma swoje reperkusje w statystykach dotycz¹cych powrotów. To z kolei rzutuje na braki oszacowania skali migracji powrotnych, zw³aszcza poakcesyjnych i to w skali ponadnarodowej, z tej racji, ¿e nie ma jednej uzgodnionej definicji. Ma to swój negatywny wp³yw na jakoœæ prowadzonych badañ, które nie mog¹ siê pochwaliæ solidnymi podstawami teo-retycznymi, dotycz¹cymi emigracji, tak¿e na skutek oczywistego faktu, ¿e kraje wysoko rozwiniête, jak zauwa¿a autorka: „...dawno ju¿ przesta³y borykaæ siê z problemem emigracji, zosta³y jednak dotkniête nap³ywem cudzoziemców”. To zaœ wp³ynê³o na asymetriê teoretycznych zainteresowañ przechylaj¹cych siê w stronê zjawisk imigracji, lecz nie zwiêkszy³o potencja³u wiedzy i wiarygod-noœci danych, szczególnie ¿e, jak czytamy: „badania potencja³u migracyjnego zawsze obci¹¿one s¹ du¿ym b³êdem”. Tym samym wymagaj¹ ostro¿noœci w ich interpretowaniu, co dostrzegam w przedstawionej analizie wyników empirycz-nych.
