MARIUSZ MACIEJCZAK1
UWARUNKOWANIA ROZWOJU POLSKIEGO
ROLNICTWA
– OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA
NAUKOWA Z OKAZJI 55-LECIA WYDZIA£U
NAUK EKONOMICZNYCH SGGW W WARSZAWIE
WPROWADZENIE
Dokonuj¹ce siê w szybkim tempie zmiany we wszystkich dziedzinach ¿ycia spo³eczno-gospodarczego, zarówno na œwiecie, jak i w Polsce, bardzo czêsto dla osób bior¹cych w nich udzia³ przebiegaj¹ w sposób niezauwa¿ony. Niejedno-krotnie przemian dziej¹cych siê na naszych oczach niedoceniamy, uwa¿aj¹c, i¿ s¹ naturaln¹ kolej¹ rzeczy. Jednoczeœnie uczestnicz¹c w nich, mamy tak¿e nie-pe³n¹ wiedzê i przekonanie o naszym wp³ywie na ich kierunek i tempo. St¹d is-totne jest, by w procesie rozwoju znaleŸæ czas i miejsce, aby zatrzymaæ siê i po-kusiæ o podsumowanie. Wa¿ne jest jednak nie tylko dokonanie retrospekcji, pod-sumowania i wyci¹gniêcie wniosków z dzia³añ dokonanych, ale przede wszyst-kim okreœlenie tych zakresów, procesów i czynników, które kszta³towane dziœ bêd¹ mia³y istotny wp³yw na to, jak bêdzie wygl¹da³o jutro. To w³aœnie wiedza na temat uwarunkowañ rozwoju pozwala na aktywne uczestniczenie w nim i kszta³towanie go w taki sposób, aby mo¿na by³o wykazaæ, i¿ dziej¹ siê zmiany na lepsze – dokonuje siê postêp.
Okazj¹ do podsumowañ i analizy uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa sta³ siê jubileusz 55-lecia Wydzia³u Nauk Ekonomicznych Szko³y G³ównej Go-spodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Obchodzony w dniach 6–7 czerwca 2008 roku zgromadzi³ nie tylko pracowników, absolwentów i obecnych studentów, ale tak¿e przyjació³ Wydzia³u z kraju i z zagranicy. Odbywaj¹ca siê w ramach jubi-leuszowych obchodów Ogólnopolska Konferencja Naukowa Uwarunkowania
rozwoju polskiego rolnictwapozwoli³a zarówno na dokonanie oceny
dzisiejsze-1Autor jest pracownikiem naukowym Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
go poziomu rozwoju polskiego rolnictwa, jak i wskaza³a na istotne czynniki, które – zdaniem œrodowiska ekonomistów zajmuj¹cych siê tematyk¹ rolnictwa i obszarów wiejskich – w Polsce bêd¹ odgrywa³y kluczow¹ rolê w procesie kreo-wania postêpu.
Celem niniejszego artyku³u jest synteza i dyskusja z najwa¿niejszymi wnios-kami p³yn¹cymi z konferencji Uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa oraz wskazanie ich znaczenia dla rozwoju polskiego rolnictwa w globalizuj¹-cym siê œwiecie. Nie sposób w tak krótkim opracowaniu wymieniæ i omówiæ wszystkie referaty prezentowane na konferencji. St¹d w opracowaniu uwaga zo-stanie poœwiêcona referatom g³ównym z poszczególnych sesji tematycznych. EDUKACJA I BADANIA – WARUNKI KONIECZNE ROZWOJU
Konferencja odbywa³a siê w trzech blokach tematycznych: teoretyczne, wewnêtrzne i zewnêtrzne uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa. Je-dnak ju¿ w wyst¹pieniach inauguracyjnych wskazano na czwarty, szerszy, bardziej utylitarny obszar zwi¹zany z rozwojem nie tylko rolnictwa w Polsce – edukacjê i badania naukowe. Profesor Krystyna Gutkowska, prorektor ds. dydaktyki SGGW, podkreœli³a historyczn¹ i wspó³czesn¹ rolê, jak¹ pe³ni uczelnia wy¿sza w kszta³towaniu rozwoju. Wskaza³a jednoczeœnie wa¿n¹ ro-lê, jak¹ w ramach SGGW – najstarszej wy¿szej uczelni rolniczej, bezpoœre-dnio wp³ywaj¹cej na rolnictwo i ¿ycie na polskiej wsi, pe³ni Wydzia³ Nauk Ekonomicznych. Odnios³a siê w szczególnoœci do ostatniego okresu trans-formacji ustrojowej i wyzwañ, jakie pojawi³y siê w wyniku wst¹pienia Pol-ski do Unii EuropejPol-skiej. Tezy, jakie wynika³y z wyst¹pienia prof. Gutkow-skiej, zosta³y niejako rozwiniête i poparte danymi empirycznymi przez dzie-kana Wydzia³u Nauk Ekonomicznych SGGW, profesora Bogdana Klepackie-go. Profesor Klepacki wyg³osi³ referat przedstawiaj¹cy historiê, dzieñ dzi-siejszy i przysz³oœæ Wydzia³u, jako kuŸni kadr dla polskiego rolnictwa, cen-trum badañ i rozwoju oraz miejsce transferu wiedzy do praktyki ¿ycia gospo-darczego [Klepacki 2008]. W swoim wyst¹pieniu podkreœli³, i¿ ju¿ w Insty-tucie Agronomicznym w Marymoncie (1820–1840, wed³ug innych 1816–1840), do którego tradycji nawi¹zuje Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego, a nastêpnie w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leœnego (1840–1862), pierwszej uczelni rolniczej w Polsce, wyk³adano m.in. takie przedmioty ekonomiczno-rolnicze, jak: nauka zarz¹du gospodarskiego, ra-chunkowoœæ gospodarcza oraz statystyka rolnicza i leœna. Zajêcia z tego za-kresu prowadzi³ Dyrektor Instytutu prof. Micha³ Oczapowski. Powo³any do ¿ycia w 1953 roku Wydzia³ In¿ynieryjno-Rolniczy sta³ siê miejscem two-rzenia i przekazywania wiedzy ekonomiczno-rolniczej, a z czasem tak¿e spo³eczno-rolniczej i z zakresu nauk o zarz¹dzaniu. Zmieniaj¹c swoje na-zwy kolejno w 1956 roku na Wydzia³ Ekonomiczno-Rolniczy i w 2008 ro-ku na Wydzia³ Nauk Ekonomicznych, Wydzia³ nieprzerwanie rozwija prê¿-nie dzia³aj¹cy dziœ oœrodek naukowo-dydaktyczny o znaczeniu miêdzyna-rodowym.
Do koñca 2007 roku Wydzia³ Nauk Ekonomicznych wykszta³ci³ oko³o 15 ty-siêcy absolwentów na studiach magisterskich, in¿ynierskich i licencjackich. Po-za Polakami na Wydziale studiowa³y osoby z wielu krajów Europy i Azji. Dziœ oferta dydaktyczna Wydzia³u to cztery kierunki (ekonomia, zarz¹dzanie, finanse i rachunkowoœæ oraz logistyka) na trzech poziomach kszta³cenia. Studenci mo-g¹ zdobywaæ wiedzê zarówno w jêzyku polskim, jak i angielskim. Jednoczeœnie wielu studentów korzysta z mo¿liwoœci zdobywania wiedzy za granic¹ oraz w ramach dodatkowych kursów, szkoleñ czy seminariów. Wydzia³ prowadzi tak-¿e seminaria doktoranckie i liczne studia podyplomowe oraz inne formy kszta³-cenia ustawicznego.
Trzonem i motorem rozwoju Wydzia³u jest kadra naukowa. Znakomite efek-ty jej pracy rokrocznie potwierdzane s¹ publikacjami naukowymi, uczestni-ctwem w konferencjach naukowych i promocj¹ na kolejne stopnie kariery nau-kowej. Nie bez znaczenia jest udzia³ pracowników Wydzia³u w krajowych i miê-dzynarodowych projektach badawczych. Osi¹gniêcia ostatnich lat w tym zakre-sie przedstawia tabela 1.
TABELA 1. Liczba publikacji oraz konferencji organizowanych przez pracowników Wydzia³u Nauk Ekonomicznych (d. Ekonomiczno-Rolniczego) w latach 2003–2007
Rodzaj publikacji 2003 2004 2005 2006 2007
Publikacje recenzowane 227 227 234 277 227
– z listy filadelfijskiej 1 12 8 8 9
– inne 226 215 226 269 218
Monografie i podrêczniki 269 306,5 316 217 328
Konferencje krajowe i zagraniczne 8 (3) 11 (4) 15 (8) 10 (5) 19 (6) Liczba nadanych:
– stopni doktora 14 16 24 21 23
– habilitacji 6 3 4 2 2
– tytu³ów profesora 1 2 4 2 1
ród³o: Klepacki, 2008.
Dzia³alnoœæ naukowa Wydzia³u koncentruje siê g³ównie w katedrach. W strukturze Wydzia³u funkcjonuje obecnie piêæ katedr: Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw, Polityki Agrarnej i Marketingu, Ekonomiki Rolnictwa i Miêdzynarodowych Stosunków Gospo-darczych oraz Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i Doradztwa. Ich nazwy wskazuj¹ na podstawowy zakres dzia³alnoœci badawczej, choæ jej w pe³ni nie wyjaœniaj¹. Dziekan Klepacki podkreœli³, ¿e nastêpuje ewolucja w kierunkach badañ realizowanych przez Katedry, co wi¹¿e siê potrzebami rozwoju gospodar-czego i spo³ecznego Polski oraz œwiata, a tak¿e integracji z Uni¹ Europejsk¹ (UE). Wskaza³ na g³ówne kierunki badañ aktualnie rozwijanych na Wydziale. Obejmuj¹ one przed wszystkim zagadnienia polityki i strategii rozwoju rolni-ctwa oraz rynków rolnych, globalizacji gospodarki œwiatowej, metod prognozo-wania zjawisk i procesów gospodarczych, zastosoprognozo-wania metod statystycznych oraz edukacji, komunikowania i doradztwa.
Mówi¹c o przysz³oœci, Dziekan Klepacki wskaza³, i¿ priorytetem Wydzia³u musi byæ z jednej strony wysoka jakoœæ kszta³cenia, poparta dobrym poziomem nauczania jêzyków obcych oraz pos³ugiwania siê nowoczesnymi metodami z za-kresu informatyki i ekonometrii, z drugiej zaœ rozwój badañ, w szczególnoœci in-terdyscyplinarnych, powi¹zanych z praktyk¹, a tak¿e rozwijanie wspó³pracy miêdzynarodowej.
Doceniaj¹c szczególn¹ i znacz¹c¹ rolê, jak¹ Wydzia³ Nauk Ekonomicznych SGGW, a w szerszym kontekœcie edukacja i badania naukowe wnosz¹ w rozwój polskiego rolnictwa, nale¿y podkreœliæ, i¿ warunkiem sina qua non tego rozwo-ju, szczególnie w sytuacji Polski, jest cz³owiek: student, badacz, nauczyciel, de-cydent, pracownik, przedsiêbiorca, etc. To od utylitarnej hierarchii wartoœci, ja-kimi kieruj¹ siê osoby bior¹ce udzia³ w rozwoju polskiego rolnictwa, od jakoœci pracy pojedynczych ludzi, niezale¿nie od ich miejsca w jego procesie i umiejêt-noœci ich wspó³pracy, zale¿y, czy bêdzie on zbudowany na trwa³ych fundamen-tach. W kszta³towaniu postêpu w polskim rolnictwie, jako sektorze opartym na wiedzy, nie mo¿na zapominaæ, ¿e ostatecznie to cz³owiek tworzy jego wartoœæ. TEORETYCZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU
W czêœci konferencji poœwiêconej teoretycznym uwarunkowaniom rozwoju polskiego rolnictwa referat g³ówny wyg³osi³ profesor Zbigniew Adamowicz, kierownik Katedry Polityki Agrarnej i Marketingu SGGW, sprawozdawcami zaœ zg³oszonych referatów byli doktorzy Mariusz Maciejczak i Adam W¹s. Oma-wiane przez sprawozdawców referaty w du¿ej mierze stanowi³y dope³nienie i empiryczny dowód w ramach zawê¿onych zagadnieñ dla tez postawionych przez prof. Adamowicza. W szczególnoœci referaty analizowa³y znaczenie inno-wacji i postêpu biologicznego, w tym: produktów modyfikowanych genetycznie, perspektywy rozwoju spo³ecznej odpowiedzialnoœci i spo³eczeñstwa informa-cyjnego na wsi, kwestie zwi¹zane z wykszta³ceniem, a tak¿e wp³yw na rozwój czynników spo³eczno-kulturowych i techniczno-technologicznych oraz strategii dostosowawczych gospodarstw rolniczych.
W swoim wyst¹pieniu prof. Adamowicz szczególn¹ uwagê poœwiêci³ proce-som globalizacji ekonomicznej i miêdzynarodowej integracji gospodarczej, jako jednym z g³ównych czynników warunkuj¹cym rozwój polskiego rolnictwa [Adamowicz 2008]. Ich teoretyczny kontekst wynika przede wszystkim z faktu, i¿ s¹ to procesy dotycz¹ce wszystkich obszarów aktywnoœci cz³owieka, w szcze-gólnoœci zdarzeñ i zjawisk zachodz¹cych w œwiatowej gospodarce, maj¹cych wp³yw na to, co dzieje siê w poszczególnych krajach, gospodarkach i spo³eczno-œciach. Profesor Adamowicz podj¹³ polemikê z niektórymi autorami uwa¿aj¹-cymi, i¿ globalizacja jest niekompletna, poniewa¿ nie tylko nie dotyczy rynków pracy, ale tak¿e w znacznym stopniu pomija rolnictwo. U podstaw tych twier-dzeñ le¿y przekonanie, i¿ niepe³na liberalizacja rynków rolnych, jako przyczyna niekompletnoœci globalizacji, jest czymœ, co szkodzi ujawnieniu siê kompletu efektów globalnych. Zdaniem prof. Adamowicza z tymi opiniami mo¿na siê zgodziæ tylko czêœciowo, a nawet mo¿na im zaprzeczyæ. Rolnictwo bowiem
uczestniczy w procesach globalizacji co najmniej na miarê swojej roli w gospo-darce. Specyfik¹ uczestnictwa rolnictwa w procesach globalizacji jest to, i¿ nie odbywa siê bezpoœrednio poprzez podstawowe procesy produkcji i obrotu su-rowcami rolnymi. Globalizacja rolnictwa, jak wskazuje prof. Adamowicz, odby-wa siê g³ównie drog¹ poœredni¹ – poprzez umiêdzynarodowienie rynków produ-któw ¿ywnoœciowych oraz koncentracjê agrobiznesu, zw³aszcza przemys³u rolno-spo¿ywczego oraz sfery obs³ugi rolnictwa. Sama zaœ globalizacja rolni-ctwa oznacza d¹¿noœæ do uprzemys³owienia rolnirolni-ctwa, ograniczanie udzia³u te-go sektora w tworzonej nadwy¿ce ekonomicznej i dochodach sektora rolnicze-go oraz w wydatkach ludnoœci na ¿ywnoœæ.
Jednoczeœnie w swoim referacie prof. Adamowicz podkreœli³, i¿ globaliza-cja jest procesem dynamizuj¹cym transfer innowacji i upowszechniania postê-pu technicznego, biologicznego i organizacyjnego. Postêp kreowany przez li-derów œwiatowych szybko znajduje naœladowców, a unifikacja techniczna pro-dukcji z zastosowaniem nowoczesnych technologii prowadzi do modernizacji i wzrostu produktywnoœci i wydajnoœci w ca³ym rolnictwie. Globalizacja na-pêdzana d¹¿noœci¹ do podnoszenia efektywnoœci mikroekonomicznej wywie-ra presjê na upowszechnienie biotechnologii, w tym organizmów modyfikowa-nych genetycznie, co poci¹ga za sob¹ okreœlone konsekwencje spo³eczne wœród rolników i mieszkañców wsi. W wyniku tych procesów uwalniaj¹ siê niewykorzystane w rolnictwie zasoby pracy, a pozostaj¹cy w rolnictwie ludzie s¹ zmuszeni do poszukiwania nowych zajêæ i dywersyfikacji Ÿróde³ dochodów. Zdaniem prof. Adamowicza, rozwijaj¹ce siê formy sieciowe gospodarki bêd¹ sprzyjaæ kumulacji wiedzy, podnoszeniu kwalifikacji ludzi, budowie kapita³u ludzkiego i kapita³u spo³ecznego na wsi. Globalizacja dla wsi niesie tak¿e, je-œli nie ujednolicenie, to zbli¿enie wzorców kulturowych i stylów ¿ycia w uk³adzie wieœ – miasto oraz w uk³adzie miêdzynarodowym.
W odniesieniu do sytuacji Polski profesor Adamowicz stwierdzi³, i¿ rolnictwo polskie bêdzie do pewnego stopnia powtarzaæ europejsk¹ drogê modernizacji. Mimo wzrostu produktywnoœci i efektywnoœci bêdzie zachodzi³ dalszy proces kurczenia siê rolnictwa jako dzia³u wytwórczego w gospodarce narodowej i pro-ces jego spo³eczno-ekonomicznego zró¿nicowania. W miejsce obecnie stosun-kowo jednolitego rolnictwa rodzinnego rozwijaæ siê bêdzie rolnictwo bardziej spolaryzowane pod wzglêdem ekonomicznym, spo³ecznym i technologicznym. Kszta³towaæ siê bêd¹ nowe elementy i nowe relacje w sferze agrobiznesu. Pro-fesor Adamowicz uwa¿a, i¿ w polskim rolnictwie mo¿na oczekiwaæ wyraŸniej-szego ukszta³towania siê trzech sektorów: rolnictwa komercyjnego, zrównowa-¿onego rolnictwa wielofunkcyjnego i rolnictwa socjalnego.
Argumenty przedstawione przez prof. Adamowicza na poparcie tezy, i¿ rolni-ctwo istotnie uczestniczy w globalizacji, pozwalaj¹ stwierdziæ, ¿e zarówno pol-ski sektor rolny, jak i polska wieœ bior¹ w niej udzia³ i s¹ pod silnym wp³ywem jej procesów. Nale¿y przypuszczaæ, i¿ procesy spo³eczno-gospodarcze wywo³a-ne zjawiskami globalizacyjnymi, jakie bêdziemy obserwowali w nadchodz¹cych latach w polskim rolnictwie, bêd¹ co do swojej natury zbli¿one do tych, jakie ob-serwujemy ju¿ dziœ w gospodarkach wysoko rozwiniêtych. St¹d wydaje siê, i¿
warto wœród nich, poza wymienionymi przez prof. Adamowicza, wskazaæ tak¿e te, które podkreœlaj¹ kwestie jakoœciowe w odniesieniu zarówno do produktów, procesów, jak i kwestii organizacyjnych. Z jednej strony, co ju¿ jest silnie zary-sowanym trendem w Polsce, bêdziemy obserwowali wzrost produkcji i spo¿ycia produktów rolnych o wy¿szej jakoœci, jak ¿ywnoœæ ekologiczna, tradycyjna czy produkty z oznaczeniami ¿ywnoœciowymi. Z drugiej zaœ strony sam proces pro-dukcji rolnej bêdzie prowadzony przy uwzglêdnieniu takich czynników jako-œciowych, jak dobrostan zwierz¹t czy dba³oœæ o œrodowisko naturalne. Nato-miast w odniesieniu do sektora agrobiznesu czynnik jakoœciowy bêdzie od-grywa³ coraz istotniejsz¹ rolê, chocia¿by w zakresie jego spo³ecznej odpo-wiedzialnoœci.
WEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU
Wewnêtrznym uwarunkowaniom rozwoju polskiego rolnictwa, omawianym na drugiej sesji konferencji, poœwiêcony by³ referat g³ówny profesora Wojciecha Ziêtary, kierownika Katedry Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW. Podobnie jak w poprzedniej, tak i w tej sesji zg³oszone referaty nawi¹zuj¹ce do jej tematyki przedstawione zosta³y przez sprawozdawców – doktorów Tadeusza Sobczyñskiego i Andrzeja Parzonko. Ich tematyka odnosi³a siê bezpoœrednio do analizy kierunku zmian w indywidualnych gospodarstwach rolniczych, poziomu ¿ycia i zró¿nicowania produkcji i dochodów, inwestycji i podatków czy rachun-kowoœci, a tak¿e aspektów zwi¹zanych z zagadnieniami dziedzinowymi, takimi jak: szacowanie ryzyka w sadach, hodowla roœlin ogrodniczych czy produkcja owczarska.
W swoim referacie prof. Ziêtara omówi³ wewnêtrzne uwarunkowania rozwo-ju polskiego rolnictwa, odnosz¹c je do trzech grup czynników: roli, jak¹ rolni-ctwo odgrywa w gospodarce narodowej, znaczenia i wykorzystania czynników produkcji (ziemia, praca i si³a poci¹gowa), a tak¿e kierunków produkcji w skim rolnictwie i ich regionalnego zró¿nicowania [Ziêtara 2008]. Analizy pol-skich uwarunkowañ zosta³y przedstawione na tle wybranych krajów UE: Danii, Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, co pozwoli³o na lepsze zrozumienie proce-sów, jakie mia³y i bêd¹ mia³y miejsce w Polsce. Jednoczeœnie da³y asumpt do przedstawienia pozycji konkurencyjnej i si³y polskiego rolnictwa w ramach UE.
Profesor Ziêtara wykaza³, i¿ ci¹g³y wzrost kosztów pracy w dzia³ach pozarol-niczych i wy¿sze tempo wzrostu cen œrodków do produkcji nabywanych przez rolników od cen produktów rolnych prowadzi w Polsce do spadku jednostkowej op³acalnoœci produkcji rolniczej. Procesy te wymuszaj¹ wzrost wydajnoœci pra-cy w rolnictwie. Zauwa¿y³ jednak, i¿ nie zale¿y on wy³¹cznie od dzia³añ pode-jmowanych przez rolników, lecz uwarunkowany jest mo¿liwoœci¹ odp³ywu nad-wy¿ki si³y roboczej z rolnictwa do dzia³ów pozarolniczych.
Jednoczeœnie polskie rolnictwo w porównaniu do innych krajów europej-skich dysponuje znacznymi zasobami ziemi, si³y roboczej i si³y poci¹gowej. Œrednia powierzchnia gospodarstw rolnych w Polsce jest bardzo ma³a w po-równaniu do badanych krajów europejskich. Natomiast pozytywnym
zjawis-kiem, zdaniem prof. Ziêtary, jest wzrost udzia³u ziemi w gospodarstwach po-wy¿ej 20 ha u¿ytków rolnych (UR). W 2007 roku gospodarstwa te u¿ytko-wa³y w Polsce 39% powierzchni UR. Jednoczeœnie powa¿nym atutem pol-skiego rolnictwa s¹ bardzo du¿e zasoby si³y roboczej. Profesor Ziêtara argu-mentowa³ jednak, i¿ nie s¹ one w³aœciwie wykorzystane, co powoduje niski poziom wydajnoœci pracy w rolnictwie. Niski jest równie¿ poziom wykszta³-cenia rolników. Jedynie rolnicy prowadz¹cy gospodarstwa o powierzchni po-wy¿ej 50 ha UR posiadaj¹ odpowiednie wykszta³cenie. Tak¿e w tych gospo-darstwach wiek rolników jest najni¿szy w stosunku do pozosta³ych grup. Dodatkowo prof. Ziêtara wnioskowa³, i¿ wyposa¿enie polskich gospodarstw w si³ê poci¹gow¹ pod wzglêdem iloœciowym mo¿na uznaæ za dobre, jednak jej jakoœæ ze wzglêdu na wiek jest niska.
W odniesieniu do struktury produkcji prof. Ziêtara stwierdzi³, ¿e w strukturze produkcji towarowej dominuje produkcja zwierzêca, a wœród niej produkcja mleka i ¿ywca wieprzowego. Wykaza³ jednoczeœnie, i¿ w zakresie produkcji zwierzêcej istnieje du¿e zró¿nicowanie terytorialne chowu krów mlecznych i trzody chlewnej. W piêciu województwach centralnych i wschodnich utrzymu-je siê ponad 50% pog³owia krów. Natomiast ponad 50% pog³owia trzody chle-wnej utrzymuje siê w trzech województwach. Poziom intensywnoœci produkcji roœlinnej w Polsce prof. Ziêtara uzna³ za zdecydowanie ni¿szy od poziomu w po-równywanych krajach. Jednak ró¿nica w poziomie plonów jest zdecydowanie wy¿sza ni¿ w poziomie nawo¿enia. Œwiadczy to, zdaniem prof. Ziêtary, o gor-szej sprawnoœci polskiego rolnictwa.
Analiza g³ównych wewnêtrznych uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa przeprowadzona przez prof. Ziêtarê mia³a charakter czysto ekonomiczny. Do-wiod³a, i¿ zmiany zachodz¹ce w polskim rolnictwie z jednej strony zmierzaj¹ w kierunku zwiêkszania efektywnoœci produkcji, z drugiej zaœ w kierunku two-rzenia i umacniania przewag konkurencyjnych, pozwalaj¹cych na konkurowanie na jednolitym rynku UE w wiêkszym stopniu na podstawie mechanizmów ryn-kowych ni¿ na przyk³ad dziêki dop³atom z unijnego bud¿etu. Nale¿y jednak za-uwa¿yæ, ¿e proces zmian, na jakie wskaza³ prof. Ziêtara w kontekœcie pozyty-wnym, czyli postêp, dotyczy g³ównie przedsiêbiorstw rolniczych, które bêd¹ sta-nowi³y trzon rozwoju polskiego rolnictwa, gdy¿ w du¿ej czêœci skupiaj¹ ziden-tyfikowane czynniki potencja³u rozwojowego. Powstaje jednak pytanie o czas i czynniki wewnêtrzne warunkuj¹ce zmiany, jakie bêd¹ udzia³em gospodarstw rolniczych, tych które z ró¿nych przyczyn nie bêd¹ w stanie odpowiedzieæ na wyzwania rosn¹cej konkurencji. Mo¿na zak³adaæ, i¿ grupa ta sama w sobie, dziœ i tylko w kontekœcie analiz ekonomicznych stanowi wewnêtrzne uwarunkowanie rozwoju polskiego rolnictwa, rozumiane niestety w kategoriach regresu. ZEWNÊTRZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU
Trzecia sesja konferencji poœwiêcona zosta³a zewnêtrznym uwarunkowaniom rozwoju polskiego rolnictwa. Referat g³ówny wyg³osi³ profesor Stanis³aw Stañ-ko, kierownik Zak³adu Ekonomiki Rolnictwa w Katedrze Ekonomiki Rolnictwa
i Miêdzynarodowych Stosunków Gospodarczych SGGW. Poprzedzi³ on prezen-tacje referatów zg³oszonych do tej sesji przedstawionych przez doktorów Dariu-sza KuDariu-sza i TomaDariu-sza Rokickiego. Dotyczy³y one wp³ywu procesów globaliza-cyjnych na zmiany nie tylko w UE, ale tak¿e w Chinach i Indiach, efektów dzia-³añ i zakresu oddzia³ywañ wspólnej polityki rolnej UE, a tak¿e czynników wa-runkuj¹cych rozwój, jak: wspó³praca, kapita³ ludzki czy kwestie upad³oœci.
Referat prof. Stañko sk³ada³ siê z dwóch czêœci – teoretycznej i empirycznej [Stañko 2008]. We wprowadzeniu teoretycznym prof. Stañko wskaza³, i¿ ró¿nie mo¿na klasyfikowaæ czynniki zewnêtrzne, które bezpoœrednio lub poœrednio wp³ywaj¹ na rozwój rolnictwa. Czynniki te wp³ywaj¹ na wszystkie dzia³aj¹ce w sektorze rolnym przedsiêbiorstwa (gospodarstwa rolnicze), które nie mog¹ ich kontrolowaæ, lecz jedynie obserwowaæ i dostosowywaæ siê do zmian. Od ich identyfikacji, szybkoœci i mo¿liwoœci przystosowania siê do warunków i wyma-gañ stanowionych przez te czynniki zale¿y rozwój gospodarstw i rolnictwa. Do czynników zewnêtrznych prof. Stañko zaliczy³ kilka grup czynników. S¹ nimi czynniki demograficzne, tj. liczba i struktura wiekowa oraz zawodowa ludnoœci, jej rozmieszczenie, przyrost naturalny, wykszta³cenie, wzorce gospodarstw do-mowych itp., elementy te wyznaczaj¹ wielkoœæ popytu na ró¿ne dobra, w tym ar-tyku³y ¿ywnoœciowe. Kolejn¹ grupê stanowi¹ czynniki ekonomiczne, do których prof. Stañko zakwalifikowa³: stopê wzrostu gospodarczego, dochody ludnoœci, strukturê i poziom cen, tempo inflacji, bezrobocie, koniunkturê gospodarcz¹ (œwiata, regionu, kraju, bran¿y), dostêpnoœæ i oprocentowanie kredytów, taryfy podatkowe, kursy walutowe, wspó³pracê miêdzynarodow¹. Czynniki spo³eczno--kulturowe, stanowi¹ce uzupe³nienie czynników demograficznych i ekonomi-cznych, to kolejna grupa wyodrêbniona przez prof. Stañko. Zaliczy³ do nich ta-kie elementy, jak: wzorce wydatków ludnoœci, systemy wartoœci, preferencji, upodobañ – oddzia³uj¹ one na zachowanie nabywców. Pozosta³e grupy obejmu-j¹ czynniki przyrodnicze (naturalne), jak: zasoby surowców, zanieczyszczenie œrodowiska, Ÿród³a i koszty energii, stosunki wodne, iloœæ i jakoœæ u¿ytków rol-nych, czynniki technologiczne, obejmuj¹ce nowe odkrycia naukowe, wdra¿anie nowych technologii, wydatki na badania i rozwój itp., oraz czynniki polityczno--prawne, stanowi¹ce obraz zaanga¿owania pañstwa w regulacjê gospodarki, obejmuj¹ce takie elementy, jak polityka rz¹du, w tym polityka rolna, i wspó³pra-ca miêdzynarodowa.
W podsumowaniu teoretycznej czêœci swojego referatu prof. Stañko argu-mentowa³, i¿ oddzia³ywanie zewnêtrznych si³ i procesów rozwojowych na pol-skie rolnictwo i inne sektory wzmocni³o siê od czasu wst¹pienia Polski do UE. Tezê tê prof. Stañko wykaza³ w czêœci empirycznej, analizuj¹c zewnêtrzne uwa-runkowania rozwoju polskiego rolnictwa, dotycz¹ce czynników demografi-cznych i ekonomidemografi-cznych w zakresie cen surowców rolnych, handlu zagraniczne-go, stopy inflacji, kursu walutowego z³otego do euro oraz stopy wzrostu gospo-darczego.
Analizuj¹c czynniki demograficzne, prof. Stañko wskaza³, ¿e liczba ludnoœci w UE niewiele zwiêkszy siê do 2025 roku (do 496,2 mln osób), potem wystêpo-waæ bêdzie tendencja spadkowa (do 472 mln w 2050 roku). Systematyczny
spa-dek liczby ludnoœci przewidywany jest w takich krajach, jak: Bu³garia, Czechy, Niemcy, W³ochy, £otwa, Litwa, Wêgry, Polska, Rumunia i S³owacja. Bêdzie na-stêpowa³ proces „starzenia siê” ludnoœci UE. Udzia³ ludnoœci w wieku 65 i wiêcej lat bêdzie siê zwiêksza³ do 20,7% w 2020 roku i 24,7% w 2050 roku. Takie zmia-ny w liczbie ludnoœci oznaczaj¹, zdaniem prof. Stañki, ¿e zwiêkszenie popytu na artyku³y rolno-spo¿ywcze z powodu wzrostu liczby ludnoœci bêdzie ograniczone. Analizuj¹c kwestie popytu ¿ywnoœciowego na rynku wewnêtrznym i w eks-porcie, prof. Stañko stwierdzi³, ¿e integracja Polski z UE zasadniczo zmieni³a warunki handlu zagranicznego artyku³ami rolno-spo¿ywczymi. W³¹czenie Pol-ski w system jednolitego rynku UE oznacza³o zniesienie w obrotach z innymi krajami cz³onkowskimi ce³ i innych ograniczeñ, mog¹cych zak³ócaæ handel, oraz przyjêcie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. Otwarcie rynku spowodowa³o tym samym kreacjê obrotów handlowych artyku³ami rolno--spo¿ywczymi. W latach 2000–2002 Polska by³a importerem netto artyku³ów rolno-spo¿ywczych, od 2003 roku jest ich eksporterem netto. Wartoœæ eksportu ogó³em w 2007 roku by³a 2,5-krotnie wiêksza ni¿ w 2003 roku i prawie 3,5-krotnie wiêksza ni¿ w 2000 roku. Import równie¿ wykazywa³ tendencjê wzrostow¹, chocia¿ dynamika wzrostu by³a mniejsza ni¿ w eksporcie. Dziêki te-mu bilans handlu zagranicznego artyku³ami rolno-spo¿ywczymi w Polsce ulega³ od 2003 roku poprawie, a na koñcu 2007 roku wyniós³ ponad +2 mld euro.
Analizuj¹c wp³yw czynników zwi¹zanymi z cenami, prof. Stañko wykaza³, ¿e ceny od wst¹pienia Polski do UE coraz silniej powi¹zane s¹ z cenami w innych krajach Wspólnoty. Ich poziom i kierunki zmian s¹ podobne. Ceny w Polsce kszta³tuj¹ siê tak¿e pod wp³ywem poda¿y i popytu na rynkach innych krajów UE. Rynek funkcjonuje efektywnie w zakresie przestrzennej transformacji cen. Na przyk³ad dla przetwórców produktów roœlinnych oznacza to swobodê w po-zyskiwaniu surowca z rynków o ni¿szych cenach.
Konkluduj¹c empiryczn¹ czêœæ swojego referatu, prof. Stañko podkreœli³, ¿e nadrzêdnoœæ zasad wspólnej polityki rolnej nad polityk¹ krajow¹ spowodowa³a ujednolicenie warunków funkcjonowania poszczególnych rynków rolnych w Polsce. Skutkiem tego jest coraz efektywniejsze funkcjonowanie rynku rolne-go i ujednolicanie poziomu cen na rynkach s¹siednich. Umo¿liwia to przetwór-com wybór Ÿróde³ zakupu surowców w zale¿noœci od poziomu cen. Spowodo-wa³o to jednoczeœnie znaczne zwiêkszenie rynku zbytu dla produktów i surow-ców rolniczych. Efektem tego jest szybki wzrost eksportu artyku³ów rolno--spo¿ywczych. Jednolity rynek UE sta³ siê tym samym dominuj¹cym Ÿród³em zaopatrzenia i zbytu dla polskiego sektora rolnego. Dodatkowo, zdaniem prof. Stañko, os³abienie z³otego pozytywnie wp³ywa na wzrost cen rolnych, tempo zaœ wzrostu gospodarczego i stopa inflacji s³abo wp³ywaj¹ na ceny surowców rolni-czych w Polsce.
Profesor Stañko, dokonuj¹c analizy zewnêtrznych uwarunkowañ rozwoju pol-skiego rolnictwa, wskaza³ na istotnoœæ i wielkoœæ oddzia³ywañ czynników, na które Polscy rolnicy nie maj¹ bezpoœredniego wp³ywu. W sposób bezpoœredni z wiedzy na temat tych czynników korzystaj¹ decydenci oraz podmioty funkcjo-nuj¹ce na dalszych etapach ³añcucha ¿ywnoœciowego, tacy jak poœrednicy czy
przetwórcy. To w wyniku ich dzia³añ czynniki te oddzia³ywaj¹ poœrednio na sek-tor produkcji rolniczej, czyli rolników. St¹d wiedza wœród rolników na temat ze-wnêtrznych czynników warunkuj¹cych rozwój ich warsztatów pracy wydaje siê byæ znikoma. Wprawdzie w coraz wiêkszym stopniu dokonuj¹ oni analiz cen rynkowych w zasiêgu regionalnym, czy uwzglêdniaj¹ wahania kursów walut, jednak wci¹¿ ich œwiadomoœæ i wiedza na tematy prezentowane przez prof. Stañ-ko s¹ dalece niewystarczaj¹ce. Stanowi to bezpoœredni Stañ-kontrast do sytuacji, jak¹ obserwujemy na przyk³ad w USA, gdzie rolnicy, pomimo i¿ nie maj¹ na nie bez-poœrednio wp³ywu, dobrze znaj¹ zewnêtrzne uwarunkowania rozwoju amery-kañskiego rolnictwa.
PODSUMOWANIE
Analiza uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa przeprowadzona przez znanych profesorów z Wydzia³u Nauk Ekonomicznych SGGW i uzupe³niona re-feratami pozosta³ych uczestników Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej
Uwa-runkowania rozwoju polskiego rolnictwawskaza³a, i¿ w zakresie teoretycznych,
wewnêtrznych i zewnêtrznych czynników rozwoju polskie rolnictwo w du¿ym tempie dokonuje zmian na lepsze. Na postêp, jaki ma miejsce w polskim rolni-ctwie, wp³ywaj¹ procesy globalizacyjne, integracja z Uni¹ Europejsk¹ i jego we-wnêtrzne atuty, na przyk³ad zasoby si³y roboczej. Zainteresowani tematyk¹ kon-ferencji teksty referatów g³ównych i referatów prezentowanych w jej trakcie znajd¹ w publikacjach, które powsta³y z tej okazji.
Jak podkreœli³ w referacie podsumowuj¹cym konferencjê Przewodnicz¹cy Ko-mitetu Organizacyjnego, profesor Henryk Runowski, wraz z rosn¹cym tempem zmian roœnie kompleksowoœæ zagadnieñ, jakie musz¹ byæ brane pod uwagê w analizie uwarunkowañ rozwoju polskiego rolnictwa, a tak¿e powiêkszaj¹ siê ob-szary potencjalnego ryzyka, które dotychczas nie by³y uwzglêdniane. Przyk³adem tego typu zagadnieñ by³y kwestie podnoszone i omawiane ad hoc w ramach koñ-cowej dyskusji na konferencji. W szczególnoœci dyskutowano o roli i wp³ywie roz-woju produkcji rolniczej na cele nie¿ywnoœciowe, g³ównie biopaliwa, o wp³ywie interwencjonizmu miêdzynarodowego na krajowy rynek rolny czy o funkcji œro-dowiskowej rolnictwa. Jak podkreœli³ prof. Runowski, stanowi¹ one wyzwanie i nowy, ciekawy obszar badañ w zakresie ekonomii i ekonomiki rolnictwa. BIBLIOGRAFIA
Adamowicz Z., 2008: Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa z uwzglêdnieniem procesów globalizacji i miêdzynarodowej integracji.„Roczniki Nauk Rolniczych” G, 94, 2.
Klepacki B., 2008: Rozwój nauk ekonomiczno-rolniczych – od rolnictwa do agrobiznesu i ekono-mii gospodarki narodowej (studium przypadku Wydzia³u Nauk Ekonomicznych SGGW). „Roczniki Nauk Rolniczych” G, 94, 2.
Stañko S., 2008: Zewnêtrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa. „Roczniki Nauk Rolniczych” G, 94, 2.
Ziêtara W., 2008: Wewnêtrzne uwarunkowania rozwoju polskiego rolnictwa. „Roczniki Nauk Rol-niczych” G, 94, 2.
