Przesłanki zasądzenia odszkodowania w miejsce przywrócenia do pracy w judykaturze Sądu Najwyższego

Sebastian Koczur

Krakowska A kadem ia im . Andrzeja Frycza M odrzewskiego

Przesłanki zasądzenia odszkodowania w miejsce

przywrócenia do pracy w judykaturze

Sądu Najwyższego

W prow adzenie

Przepisy p o stęp o w an ia cyw ilnego w p o stęp o w an iu w spraw ach z zakre­ su p raw a pracy dostrzegają specyfikę sto su n k ó w pracy, opierających się na osobistym św iadczeniu p racy przez p raco w n ik a oraz p o trz eb ie zapew nienia w łaściw ych relacji p o m ięd zy p raco w n ik iem a p raco d aw cą oraz p o m ięd zy p ra ­ cow nikiem a ogółem pracow ników . D o strzeżenie przez ustaw odaw cę p o trz e ­ by zagw arantow ania p raw idłow ych realizacji stro n sto su n k u p racy znalazło swój w yraz w przepisach pozw alających sądow i p racy n a orzeczenie odszko­ d o w an ia w m iejsce d o ch o d zo n eg o przez p raco w n ik a p rzyw rócenia do pracy.

Rat i o legis in sty tu c ji odszkodow ania w m iejsce p rzyw ró cen ia

Je d n ą z naczelnych zasad p o stęp o w an ia cyw ilnego jest zasada zw iązania sądu żądaniem sfo rm u ło w an y m przez p ow oda. Jak w skazuje S N , zasadą w p ro c e ­ sie jest zakaz w y ro k o w an ia co do p rz e d m io tu , k tó ry nie był ob jęty żądaniem p o w o d a w chw ili zam knięcia rozpraw y1. S tosow nie do art. 321 § 1 k .p .c .2, sąd nie m oże w yrokow ać co do p rz e d m io tu , k tó ry nie był o b ję ty żądaniem , ani zasądzać p o n a d żądanie. P odstaw a faktyczna p o w ó d ztw a in dyw idualizuje żądanie i w yznacza jego granice3. Jak zauw aża P. Telenga, przepis te n w yra­ ża k a rd y n aln ą zasadę w y rokow ania dotyczącą p rz e d m io tu orzekania, w ed łu g

1 Wyrok SN z 3 września 1998 r., I CKU 59/98, Lex, nr 35056.

2 Ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm. [dalej: k.p.c.].

której sąd zw iązany jest żądaniem zgłoszonym przez p o w o d a w p ow ództw ie (ne e a t i u d e x u l tr a p e t i t a p a r t i u m ) , a w ięc nie m oże w b rew żąd an iu p o w o d a zasądzić czegoś jakościow o in n eg o albo w w iększym rozm iarze czy też zasą­ dzić p o w ó d ztw o n a innej pod staw ie faktycznej niż w skazana przez p o w o ­ da4. Z w iązanie są d u przy w y ro k o w an iu żąd an iem jest w yrazem obow iązy­ w an ia w p o stęp o w an iu cyw ilnym zasady dyspozytyw ności, zgodnie z k tó rą to p o w ó d decyduje nie tylko o w szczęciu p o stęp o w an ia, ale także o zakresie rozstrzygnięcia spraw y5.

D la powyższej zasady, rządzącej procesem cyw ilnym , u staw odaw ca p rze­ w id u je je d n a k w yjątki regulujące zasady orzekania w spraw ach z zakresu p raw a pracy. Jak zauw aża J. Iw ulski, w szystkie in sty tu cje p ro c e d u ry cywilnej 0 ogólnym charakterze o b ow iązują w ty m p o stęp o w an iu , ale z licznym i m o ­ dyfikacjam i i u zu p e łn ie n ia m i6. O d rę b n o ść p o stęp o w a n ia w spraw ach z za­ kresu p raw a p racy u łatw ia praco w n ik o w i d o ch o d zen ie sw ych roszczeń w o d ­ form alizow anym p o stę p o w a n iu sądow ym , przy jednoczesnym zap ew n ien iu zwiększonej o c h ro n y 7.

W określonych sytuacjach rozw iązania lu b w ypow iedzenia sto su n k u pracy przepisy przyznają p raco w n ik o w i praw o d o m a g an ia się w p o stęp o w an iu sąd o ­ w ym przyw rócenia do pracy. Przyw rócenie do pracy n a p o p rz e d n ic h w a ru n ­ kach oznacza, że pracodaw ca jest obow iązany z a tru d n ić p raco w n ik a na tak im sam ym stanow isku, jakie zajm ow ał p o p rz e d n io , zapew nić m u m ożliw ość w y­ k o n y w an ia takiej sam ej pracy i z w ynag ro d zen iem zg o d n y m z obow iązującym u tego pracodaw cy reg u lam in em lu b tary fik ato rem w y n ag ro d zeń 8. Jednakże w ielopłaszczyznow ość sto su n k ó w p racy d e te rm in u je sąd pracy do p o trzeb y analizy skutków , jakie w w ym iarze w zm ian k o w an y ch powyżej relacji stro n , sp o w o d u je przyw rócenie p raco w n ik a do pracy. Przyw rócenie p raco w n ik a do p racy b ąd ź o d m o w a przyw rócenia, ja k w skazuje S N , w ym aga uw zględnienia w szystkich okoliczności sprawy, w ty m także leżących p o stro n ie p raco w n ik a 1 przem aw iających za przy w ró cen iem go do pracy. W szczególności sąd nie m oże brać p o d uw agę w yłącznie in teresu pracodaw cy, lecz p o w in ien rozważyć

4

K om entarz aktualizowany do ustawy z dnia 1 7 listopada 1 9 6 4 r. Kodeks postępowania cywilnego,

red. A. Jakubecki, J. Bodio, T. Demendecki et al., Lex 2013, komentarz do art. 321.

5

A. Jakubecki, Naczelne zasady postępowania cywilnego w świetle nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, [w:] Czterdziestolecie kodeksu postępowania cywilnego. Z ja z d katedr postępowania cy­ wilnego w Zakopanem (7—9 października 2 0 0 5 r.), Kraków 2006, s. 351; Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom 1: A rtykuły 1—366, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, I. Gromska- -Szuster et al., Lex 2013, komentarz do art. 321.

6

Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom 2: A rtykuły 3 6 7 —5 0 5 37, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, J. Iwulski et al., Lex 2013, komentarz do art. 459.

7

K om entarz aktualizowany do ustawy z dnia 1 7 listopada 1 9 6 4 r...., komentarz do art. 321.

także sk u tk i, jakie o d m o w a p rzyw rócenia do pracy w yw oła w sferze interesów p ra co w n ik a9.

M e c h a n izm y uznaniow ości sądu p ra cy

D o p u s z c z e n i e o r z e c z e n i a o d s z k o d o w a n i a

w m i e j s c e p r z y w r ó c e n i a w e d ł u g K o d e k s u P r a c y

K odeks p racy 10 w art. 45 § 2 stanow i, że sąd p racy m oże nie uw zględnić żąda­ n ia p raco w n ik a u zn an ia w ypow iedzenia za bezskuteczne lu b p rzyw rócenia do pracy, jeżeli ustali, iż uw zględnienie takiego żąd an ia jest niem ożliw e lu b n ie­ celowe; w tak im p rzy p a d k u sąd pracy orzeka o odszk o d o w an iu . O czyw iście m ożliw ość ingerencji sądu p racy w d o k o n a n y przez p rac o w n ik a w y b ó r rosz­ czenia jest jed n o k ieru n k o w a. D o puszczalne jest jed y n ie orzeczenie o odszko­ d o w an iu w m iejsce żądanego u zn a n ia w ypow iedzenia za bezskuteczne lub p rzyw rócenia do pracy. N ied o p u szczaln a jest n a to m ia st restytucja sto su n k u p racy bez w n io sk u p racow nika, albow iem takie rozstrzygnięcie n aruszałoby w y rażo n ą w art. 11 k.p. zasadę w olności p racy 11.

Jak zauważa J. Iwulski, zm iany w prow adzone do art. 45 k.p. starają się uw zględnić potrzeby praktyki oraz dośw iadczenia w ynikające z orzecznictw a sądów pracy w sporach n a tle zw olnień z pracy. W skazyw ały o ne n a koniecz­ ność wyposażenia sądów pracy w w iększą sw obodę w zakresie m ożliw ości orze­ k ania o odszkodow aniu, m im o d om agania się przez pracow nika uznania w y­ pow iedzenia za bezskuteczne albo przyw rócenia do pracy. Jest to uzasadnione ró żnorodnością okoliczności faktycznych, w k tó ry ch dochodzi do spory m iędzy stro n am i n a tle w ypow iedzenia dokonanego przez pracodaw cę12. Jak wskazuje A .M . Świątkowski, odm aw iając zaspokojenia słusznego roszczenia pracow ni­ ka, k tó ry dom aga się reaktyw ow ania bezpraw nie lub bezpodstaw nie zerw anego sto su n k u pracy, sąd pracy orzeka w oparciu o zasady słuszności i w łasne roze- znanie13. D ecyzja sądow a m a charakter w yjątkow y i raczej m a uw zględniać sy­ tuacje szczególne, w jakich znalazł się pracodaw ca lub brać p o d uw agę właściwe funkcjonow anie w przyszłości reaktyw ow anego sto su n k u pracy14.

9 Postanowienie SN z 15 czerwca 2007 r., II PK 37/07, Lex, nr 898852.

10 Ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm. [dalej: k.p.].

11 Wyrok SN z 24 sierpnia 2010 r., I PK 43/10, Lex, nr 1217622.

12 J. Iwulski, W. Sanetra, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2012, komentarz do art. 45. 13 A.M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 249.

14 M. Raczkowski, M. Gersdorf, K. Rączka, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2012, komentarz do art. 45.

Przepis w p ro w ad za dw ie niezależne przesłanki, pozw alające sądow i pracy n a orzeczenie od szk o d o w an ia w m iejsce przyw rócenia. Przesłankam i ty m i jest n iem o żn o ść oraz niecelow ość przyw rócenia. N ależy zauważyć, że przesłanka n iem o żn o ści przyw rócenia m a ch arak ter zobiektyw izow any, n ato m iast p rze­ słanka niecelow ości p rzyw rócenia p raco w n ik a do p racy cechuje się w ysokim p o zio m em u znaniow ości i subiektyw izm u. O c e n a roszczenia p raco w n ik a o przyw rócenie do pracy z p u n k tu w idzenia k ry te riu m „m ożliw ości” i „ce­ low ości” jego dalszego z a tru d n ia n ia p o w in n a uw zględniać takie o k o liczn o ­ ści, jak: rodzaj przyczyny rozw iązania sto su n k u pracy („ciężkie” czy „zwykłe” n aruszenie obow iązków pracow niczych, przyczyny niezw iązane z o so b ą p ra ­ co w nika itp .), p o d staw a orzeczenia o p rzy w ró cen iu do p racy (bezzasadność zarzu tó w czy n aruszenie przez praco d aw cę w y m agań fo rm aln y ch o b ow iązują­ cych przy rozw iązyw aniu u m ó w o pracę), sk u tk i m ogące w y n ik n ąć dla jednej lu b drugiej stro n y z p rzyw rócenia p rac o w n ik a do pracy lu b z zasądzenia na jego rzecz o d szkodow ania (konieczność p o n o w n eg o rozw iązania przez p ra ­ codaw cę sto su n k u pracy, zw o ln ien ia do b rze pracujących pracow ników , m o ż­ liw ość o d ro d zen ia się sytuacji konfliktow ej w zakładzie pracy, pozbaw ienie p raco w n ik a okresu z a tru d n ie n ia w ym aganego do nabycia pew nych u p ra w ­ n ie ń itp .)15. Przepis te n dotyczy nie tylko zm ian y w sytuacji pozw anego p ra ­ codawcy, k tó ra sp o w o d o w an a została siłą wyższą lub d ziałaniem nieprzew i­ dzianych zdarzeń p rzy p ad k o w y ch 16. N a pod staw ie art. 45 § 2 k.p. sąd m oże nie uw zględnić zgłoszonego przez p rac o w n ik a roszczenia o przyw rócenie do pracy, jeżeli m iałoby to pro w ad zić do p o w tó rze n ia się sytuacji, n a k tó rą zasad­ nie pow oływ ał się praco d aw ca jako n a przyczynę w y p o w iedzenia17.

Z astosow anie art. 45 § 2 k.p. jest ocen n e, ale w ty m znaczeniu, że do sądu pracy należy ocena, czy w k o n k re tn ej spraw ie sp e łn io n e są przesłanki jego zastosow ania. O c e n a ta nie m oże być oczywiście dow olna, a m usi być p o p rz e ­ d zo n a szczegółow ym i u sta le n ia m i18. O cen a , czy przyw rócenie p raco w n ik a do pracy jest niem ożliw e lub niecelow e, m u si być d o k o n y w an a przy uw zględ­ n ie n iu sta n u rzeczy istniejącego w chw ili zam knięcia rozpraw y19 i w ydaw ania w y ro k u (d o k o n y w an ia oceny)20. O c e n a n iem o żn o ści lub niecelow ości przy ­ w ró cen ia do pracy p o w in n a uw zględniać także okoliczności, k tó re w ystąpiły p o d o k o n a n iu w ypow iedzenia u m o w y o pracę21.

15 Wyrok SN z 10 października 2000 r., I PKN 66/00, OSNP 2002, nr 10, poz. 235. 16 Wyrok SN z 13 maja 1998 r., I PKN 104/98, OSNP 1999, nr 10, poz. 334. 17 Wyrok SN z 29 listopada 2005 r., II PK 101/05, OSNP 2006, nr 19—20, poz. 300. 18 Wyrok SN z 18 marca 2008 r., II PK 258/07, Lex, nr 846571.

19 Wyrok SN z 3 sierpnia 2011 r., I PK 30/11, Lex, nr 1101326. 20 Wyrok SN z 26 lipca 2012 r., I PK 20/12, Lex, nr 1222143.

Z p ro ced u raln eg o p u n k tu w idzenia ustalenie, że uw zględnienie żąda­ n ia p ra co w n ik a p rzyw rócenia go do pracy n a p o p rz e d n ic h w aru n k a c h jest niem ożliw e lub niecelow e, n astęp u je zg o d n ie z zasadą k o n trad y k to ry jn o ści, a sąd pracy nie m a o bow iązku pro w ad zen ia w ty m zakresie p o stęp o w an ia dow odow ego z u rzę d u 22. G d y w w y n ik u p o stęp o w an ia dow odow ego okaże się, że przyczyna rozw iązania z p raco w n ik iem u m o w y o pracę była nieu za­ sad n io n a , to tylko szczególne przyczyny leżące p o stro n ie p raco w n ik a bądź p racodaw cy lub w ogóle niezależne o d o b y d w u stro n m o g ą spow odow ać za­ sądzenie n a jego rzecz o d szkodow ania - n a m iejsce p rzyw rócenia do pracy żądanego przez p raco w n ik a23. M ożliw ość orzeczenia o roszczeniu altern aty w ­ n y m istnieje w spraw ie, naw et gdy p rac o w n ik go nie d o c h o d ził24, a praw o do od szk o d o w an ia nie jest u w a ru n k o w an e p o n iesien iem przez p raco w n ik a jakiejkolw iek szkody25. Sąd pracy jest obow iązany uzasadnić zastosow anie art. 45 § 2 k.p. lu b n a zarzut pozw anego p racodaw cy o d m o w ę jego zastosow ania. Sąd nie m a takiego obow iązku, jeżeli przy b rak u w n io sk u pracodaw cy nie stosuje art. 45 § 2 k .p .26

A nalizow any przepis w yklucza m ożliw ość jego zastosow ania w sto su n k u do p raco w n ik ó w podlegających szczególnej o c h ro n ie trw ałości sto su n k u p ra ­ cy. Stosow nie do § 3 cyt. przepisu, w sto su n k u do p raco w n ik ó w podlegających szczególnej o c h ro n ie p rzed rozw iązaniem i w ypow iedzeniem sto su n k u pracy, sąd pracy zobow iązany jest do orzeczenia zgodnie z żądaniem p racow nika. Je­ d y n ą okolicznością uzasadniającą orzeczenie o d szk o d o w an ia stanow i sytuacja u padłości bądź likw idacji pracodaw cy, ro z u m ia n a jako całkow ite zaprzestanie b y tu p raw nego pracodaw cy. W pow yższym k o n tek ście § 3 art. 45 k.p ., jest od stęp stw em o d w y jątk u polegającego n a m ożliw ości n ieu w zg lęd n ien ia przez sąd pracy żądania p rac o w n ik a u zn an ia w ypow iedzenia za bezskuteczne lub p rzyw rócenia do pracy i orzeczenia n a to m iejsce o d szkodow ania, oznaczając

d e f a c t o p o w ró t do zasady ogólnej - konieczności zasądzenia zgodnie z w n io ­ skiem p rac o w n ik a 27.

22 Wyrok SN z 24 września 2009 r., II PK 69/09, Lex, nr 529773.

23 U. Jackowiak, M. Piankowski, J. Stelina et al., Kodeks pracy z komentarzem, Gdynia 2004, komentarz do art. 45.

24 Postanowienie SN z 18 stycznia 2008 r., II PK 267/07, Lex, nr 865927.

25 K. Jaśkowski, E. Maniewska, K om entarz aktualizowany do ustawy z dnia 2 6 czerwca 1 9 7 4 r. Kodeks pracy (D z.U .98.21.94), Lex 2013, komentarz do art. 45.

26 Wyrok SN z 17 lutego 1998 r., I PKN 572/97, OSNP 1999, nr 3, poz. 83. 27 M. Raczkowski, M. Gersdorf, K. Rączka, op. cit., komentarz do art. 45.

M e c h a n i z m o d s z k o d o w a n i a w m i e j s c e

p r z y w r ó c e n i a w p r z e p i s a c h K o d e k s u p o s t ę p o w a n i a

c y w i l n e g o

O b o k przepisów K odeksu pracy, rów nież przepisy K odeksu p o stęp o w an ia cy­ w ilnego, w p row adzają in sty tu cję p raw n ą, pozw alającą sądow i p racy n a orze­ czenie o d szkodow ania w m iejsce przyw rócenia. A rt. 4 7 7 1 k.p.c. stanow i, że w sytuacji gdy p rac o w n ik d o k o n a ł w y b o ru jed n eg o z przysługujących m u altern aty w n ie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się n ieu zasad n io n e, sąd m oże z u rzęd u uw zględnić in n e roszczenie alternatyw ne. Przepis dopuszcza m ożliw ość uw zg lęd n ien ia przez sąd z urzęd u , w razie zaistn ien ia o k o liczn o ­ ści w skazanych w ty m przepisie, in n eg o zasadnego roszczenia alternatyw nego zgłoszonego przez p raco w n ik a 28.

Z d o k try n aln e g o p u n k tu w idzenia, należy zw rócić uw agę, że przepis art. 4 7 7 1 m a ch arak ter procesow y i nie zaw iera n o rm y pozw alającej n a uzn an ie w ybranego przez p rac o w n ik a roszczenia za nieu zasad n io n e. Podstaw ę takiej oceny stanow ić m oże w yłącznie przepis praw a m aterialn eg o 29. N a p o d sta ­ w ie art. 4 7 7 1 § 2 k.p.c. sąd m oże uw zględnić roszczenie o odszkodow anie zam iast roszczenia o przyw rócenie do pracy zgłoszonego przez p raco w n ik a objętego o c h ro n ą p rzed rozw iązaniem sto su n k u pracy, wówczas, gdy roszcze­ nie to okaże się n ie u zasad n io n e ze w zględu n a jego sprzeczność ze społecz­ no-gosp o d arczy m przeznaczeniem p raw a30. M im o niezastosow ania art. 45 § 2 KP, dopuszczalne jest zasądzenie od szk o d o w an ia w yłącznie n a pod staw ie sprzeczności w ybranego przez p rac o w n ik a roszczenia z zasadam i w spółżycia społecznego n a m o cy art. 8 k.p. i art. 4 7 7 1 k .p .c,, k tó re stan o w ią p ro ceso ­ w ą p rzesłankę takiego rozstrzygnięcia31. G d y zgłoszone żądanie jest ocenione jako sprzeczne z zasadam i w spółżycia społecznego, w ów czas n a p odstaw ie art. 4 7 7 1 k.p.c. m oże być u w zględnione roszczenie alternatyw ne, m im o że p ra co w n ik nie zgłosił takiego żąd an ia32. W k onsekw encji sąd rozpoznający roszczenie o przyw rócenie do pracy m oże uw zględnić roszczenie altern aty w n e (o odszkodow anie) nie tylko w tedy, gdy stw ierdzi niecelow ość przyw rócenia (art. 45 § 2 k.p .), ale także wówczas, gdy ustali niezasadność w ybranego rosz­ czenia, co oznacza jego sprzeczność z zasadam i w spółżycia społecznego33.

28 K om entarz aktualizowany do ustawy z dnia 1 7 listopada 1 9 6 4 r. , komentarz do art. 4771. 29 Ibidem.

30 Uchwała SN z 30 marca 1994 r., I PZP 40/93, OSNCP 1994, nr 12, poz. 230. 31 Wyrok SN z 8 listopada 2006 r., I PK 115/06, M.P.Pr. 2007, nr 5, poz. 258. 32 Wyrok SN z 8 stycznia 2007 r., I PK 104/06, M.P.Pr. 2007, nr 8, poz. 425. 33 Wyrok SN z 3 sierpnia 2011 r., I PK 30/11, Lex, nr 1101326.

Je d n a k ż e M . G e r s d o r f w sk azu je, że p o w sta je z a g a d n ie n ie , czy je st to m o ż liw e d e le g e l a t a , sk o ro u sta w o d a w c a ro szcz en ia a lte rn a ty w n e i m o ż li­ w o ść ich za są d zen ia p rz y w a d liw y m w y p o w ie d z e n iu u re g u lo w a ł w a rt. 45 k .p . N a p o d s ta w ie ta k ie g o s ta n u p ra w n e g o p o w sta je p y ta n ie , czy p rz e p is p ro c e so w y m o że z m ie n ia ć n o rm y m a te ria ln o p ra w n e . M o ż n a z a tem z a sa d ­ n ie tw ie rd z ić , że p rz y n a jm n ie j p rz y w y p o w ie d z e n iu n ie je st to m o żliw e, a a rt. 4 7 7 1 k .p .c . n ie m o że znaleźć z a sto so w a n ia w ła śn ie ze w z g lę d u n a a rt. 45 k .p . O s ta tn io S ąd N ajw yższy n ie w y k lu cz a je d n a k m o żliw o ści s k o ­ rz y sta n ia z a rt. 4 7 7 1 k .p .c . w sy tu a c ja c h , w k tó ry c h n a w e t n a p o d sta w ie a rt. 4 5 k .p . n ie jest m o żliw e z u rz ę d u zasąd zen ie ro szczen ia a lte rn a ty w n e ­ go, tj. w s to s u n k u d o osó b o b ję ty c h szczeg ó ln ą o c h ro n ą p rz e d w y p o w ie-d z e n ie m 34.

N ie m o żn a przyjąć, że w p rz y p ad k u niezgłoszenia przez p rac o w n ik a rosz­ czenia o odszkodow anie, jego zasądzenie przez sąd n a p o d staw ie art. 4 7 7 1 k.p.c. w ychodzi p o n a d żądanie, z naruszeniem art. 321 k.p.c. Z asądzając na p o d staw ie art. 4 7 7 1 k.p.c. roszczenie altern aty w n e w postaci odszk o d o w a­ nia, zam iast w ybranego przez p rac o w n ik a p rzyw rócenia do pracy, sąd działa z u rzęd u 35. W k onsekw encji przepis powyższy, chociaż m a w y m iar s t r ic te p ro ­ cesowy, d e f a c t o w p o łączen iu z art. 8 k .p ., p rzew idującym przesłanki n a d ­ użycia praw a, stanow i o d rę b n ą o d k o n stru k c ji art. 45 § 2 k .p ., p o d staw ę do zasądzenia o dszkodow ania w m iejsce przyw rócenia.

N i e m o ż l i w o ś ć p r z y w r ó c e n i a j a k o p r z e s ł a n k a

z a s ą d z e n i a o d s z k o d o w a n i a

O b ie k ty w n ą przesłankę, dającą sądow i p racy legitym ację do zasądzenia o d ­ szkodow ania w m iejsce przyw rócenia, stanow i okoliczność niem ożliw ości p rzyw rócenia p rac o w n ik a do pracy. Przesłanka ta zw iązana jest z sytuacją sta­ łego b ra k u w a ru n k ó w do p o d jęcia przez p ra co w n ik a pracy na p o p rz e d n io zaj­ m o w an y m stanow isku. Przesłankę ta k ą b ęd ą stanow iły okoliczności, opisane w art. 4 1 1 k .p ., tak ie ja k u p ad ło ść bądź likw idacja pracodaw cy.

W od n iesie n iu do p o stęp o w an ia likw idacyjnego, jak w skazuje SN , przepis art. 4 1 1 § 1 k .p ., wyłączający o c h ro n ę p raco w n ik ó w p rzed w ypow iedzeniem lu b rozw iązaniem u m o w y o pracę, m a zastosow anie tylko w razie ogłoszenia u padłości obejm ującej likw idację m a ją tk u d łu ż n ik a i nie m a zastosow ania w razie ogłoszenia u p ad ło ści z m ożliw ością zaw arcia u k ła d u 36. C h o d z i b o ­ 34 M. Gersdorf, K. Rączka, J. Skoczyński, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2008, s. 267. 35 Wyrok SN z 2 grudnia 2010 r., II PK 131/10, Lex, nr 794786.

36 Uchwała SN z 16 marca 2010 r., I PZP 2/10, OSNP 2011, nr 7—8, poz. 97. Zob. również m.in. Wyrok SN z 4 kwietnia 2007 r., III PK 1/07, OSNP 2008, nr 11-12, poz. 164.

w iem o zakończenie b y tu p raw nego pracodaw cy, a nie o p o d ejm o w an ie ja ­ k ich k o lw iek aktyw ności restrukturyzacyjnych.

L ikw idacja p racodaw cy nie jest przez przepisy k.p. szczególnie uregulow a­ na, lecz przez różne przepisy p raw a w zależności o d fo rm y praw nej p raco d aw ­ cy - pociąga to za so b ą zróżnicow anie w zakresie form , p rzesłanek i try b u jej p rzep ro w ad zen ia37. M ó w iąc o likw idacji pracodaw cy należy b rać p o d uw agę w yłącznie sytuację pełnej i ostatecznej likw idacji zakładu pracy, a w ięc ta ­ kiej, w której żaden in n y p racodaw ca nie staje się n astęp cą zlikw idow anego zakładu, a zakład likw idow any przestaje istnieć zarów no w sferze faktu, jak i w sferze p raw a38. N ie m a się bow iem do czynienia z likw idacją pracodaw cy, w sytuacji, gdy w istocie rzeczy nie następ u je likw idacja zak ład u pracy, lecz jego przejęcie przez in n y zakład39.

W o d n iesien iu do pracodaw ców , będących o so b am i fizycznym i w sposób specyficzny w y p ow iada się S N , zw racając uw agę n a isto tę p o d m io tu z a tru d ­ niającego. W ykreślenie osoby fizycznej z ew idencji działalności gospodarczej nie jest likw idacją pracodaw cy w ro z u m ie n iu art. 4 1 1 k.p. P o d m io te m za­ tru d n ia ją c y m p raco w n ik ó w jest przedsiębiorca - osoba fizyczna pro w ad zą­ ca działalność gospodarczą, nie zaś „działalność gospodarcza” lub m iejsce jej p ro w ad zen ia - zakład pracy w znaczeniu p rzed m io to w y m 40. Z ak o ń czen ie działalności gospodarczej jest z całą p ew n o ścią u z asad n io n ą przyczyną w y p o ­ w iedzenia um o w y o pracę, nie jest je d n a k likw idacją pracodaw cy41.

R ów nież częściowa likw idacja pracodaw cy, nie stan o w i p o d staw y do u zn a ­ n ia likw idacji w ro z u m ie n iu p rzepisów p raw a pracy. Jak w skazał w 2 0 0 9 r. S N , „zam knięcie” o d d ziału w Polsce będącego p raco d aw cą w ro z u m ie n iu art. 3 k.p. przez spółkę b ędącą zagraniczną o so b ą praw n ą, nie stanow i likw idacji p racodaw cy w ro z u m ie n iu art. 4 1 1 k .p .42

W bardzo w ąskim zakresie S N przesądza o niem ożliw ości przyw rócenia p ra co w n ik a do pracy w sytuacji likw idacji stanow iska pracy zw olnionego p rac o w n ik a bąd ź też p o d e jm o w a n ia przez pracodaw cę działań re stru k tu ry z a ­ cyjnych. W 1998 r. S N zw rócił uw agę, że działania p racodaw cy zm ierzające do ogólnego zm niejszenia z a tru d n ie n ia nie stan o w ią wystarczającej p odstaw y do o d m o w y u w zględnienia żądania p rzyw rócenia do pracy bez oceny, czy o d n o szą się do stanow iska pracy zajm ow anego przez p raco w n ik a43. R ów ­

37

Wyrok SN z 3 grudnia 2009 r., II PK 147/09, Lex, nr 550998.

38

Wyrok SN z 14 marca 2012 r., I PK 116/11, Lex, nr 1215410.

39

Ibidem.

40

Wyrok S. Apel. w Katowicach z 18 kwietnia 2013 r., III AUa 73/13, Lex, nr 1314743.

41

Wyrok S. Apel. w Lublinie z 19 września 2012 r., III AUa 720/12, Lex, nr 1218477.

42

Wyrok SN z 3 grudnia 2009 r., II PK 147/09, OSNP 2011, nr 11-12, poz. 154.

nież z a tru d n ie n ie now ego p raco w n ik a w m iejsce zw olnionego z pracy nie jest w ystarczające do u zn an ia, że przyw rócenie do pracy jest niem ożliw e lub niecelow e44. D o p ie ro gdy stanow isko pracy p raco w n ik a m iało ch arak ter w y­ łączny, a dotychczas realizow ane przez pracodaw cę zad an ia w ram ach w ła­ snych p rac o w n ik ó w zostały zlikw idow ane, m oże sytuacja tak a przem aw iać za u zn a n iem niem ożliw ości przyw rócenia45.

W aspekcie czasow ym pro w ad zo n eg o p o stęp o w an ia upadłościow ego bądź prow adzonej likw idacji, aby sąd pracy m ó g ł skorzystać z m ożliw ości zasądze­ n ia o d szkodow ania w m iejsce przyw rócenia, likw idacja bądź u p ad ło ść nie m u si być zak o ń czo n a w d n iu w ydaw ania w yroku. O k reślo n a p ro c e d u ra m oże być jeszcze w to k u , przy czym okoliczności m uszą uw iarygadniać faktyczną jej realizację. O d w o łu ją c się do ju d y k a tu ry należy wskazać, że w ed łu g S N nie m o żn a przyjm ow ać, iż u chylenie o c h ro n y p rzed w ypow iedzeniem i roz­ w iązaniem sto su n k u pracy m a zastosow anie d o p iero w tedy, gdy d o ch o d zi do faktycznego i p raw nego u n icestw ien ia pracodaw cy. W takiej sytuacji nie ist­ n iałb y przecież p o d m io t m ogący rozw iązać z p raco w n ik am i sto su n k i pracy. D lateg o też p o w o ła n y przepis nie po słu g u je się te rm in e m „zlikw idow ania” p racodaw cy ale zw rotem „likw idacja” i m a zastosow anie ju ż w m o m en cie za­ rządzenia owej likw idacji, chyba że decyzja tak a jest niew ażna lu b p o zo rn a46. N a to m ia st w p rz y p ad k u upadłości, ju ż o d d n ia jej ogłoszenia p rzestają p ra ­ codaw cę obow iązyw ać przepisy ograniczające m ożliw ość w y p o w iad an ia i roz­ w iązyw ania u m ó w o pracę47.

N i e c e l o w o ś ć p r z y w r ó c e n i a p r a c o w n i k a

O d m ie n n ą o d przesłanki n iem o żn o ści p rzyw rócenia do pracy jest p rze­ słanka niecelow ości przyw rócenia. Z akres p rz ed m io to w y przesłanki nie został w przepisach p raw a zdefiniow any, sam a p rzesłanka m a ch arak ter su b iek ty w ­ ny. N iecelow y to nieprow adzący do celu, niedający efektów 48 - m o żn a w ięc stw ierdzić, że niecelow ość p rzyw rócenia oznacza b rak m ożliw ości efektyw ne­ go realizow ania w zajem nych obow iązków stro n , w ynikających z reaktyw o­ w anego n a sk u tek orzeczenia są d u pracy sto su n k u pracy. W ju d y k atu rze S N , pojęcie „niecelow ości” p rzyw rócenia do pracy m a szeroki zasięg. N iecelow ość p rzyw rócenia do p racy w ym aga m iędzy in n y m i rozw ażenia z p u n k tu w idze­ n ia przyczyn rozw iązania u m o w y o pracę i m ożliw ości p o w ro tu p raco w n ik a 44 Wyrok SN z 17 lutego 1998 r., I PKN 572/97, OSNP 1999, nr 3, poz. 83.

45 Wyrok SN z 1 października 1998 r., I PKN 357/98, OSNP 1999, nr 21, poz. 680. 46 Wyrok SN z 25 września 2008 r., II PK 44/08, Lex, nr 519969.

47 Wyrok SN z 21 października 2004 r., I PK 686/03, Lex, nr 532130. 48 www.sjp.pwn.pl [28.08.2013].

do pracy. „N iecelow ość” w y d an ia orzeczenia o p rzy w ró cen iu do pracy uza­ sad n iają niew ątpliw ie okoliczności wiążące się z jednej stro n y z fu n k c jo n o ­ w an iem zak ład u pracy, a z drugiej - z n a tyle n a g an n y m p o stęp o w an iem p raco w n ik a, że jego p o w ró t do pracy byłby niew skazany49. O c e n a celowości p rzyw rócenia p rac o w n ik a do pracy p o w in n a uw zględniać ob iek ty w n y interes pracodaw cy, a nie in d y w id u a ln e ro zu m ien ie tego in teresu przez poszczegól­ n ych p ra co w n ik ó w 50.

K o n f l i k t j a k o z n a m i ę n i e c e l o w o ś c i p r z y w r ó c e n i a

Je d n ą z najczęściej przyw oływ anych w orzecznictw ie okoliczności, p rzem a­ w iającej za u zn an iem niecelow ości p rzyw rócenia p raco w n ik a do pracy jest w ystępow anie sytuacji konfliktow ej p o m ięd z y stro n a m i sto su n k u pracy oraz p o m ięd zy byłym p raco w n ik iem a zespołem pracow ników . Jak w skazuje S N , istniejący m iędzy p raco w n ik iem a p raco d aw cą k o n flik t m oże stan o w ić o k o ­ liczność, św iadczącą o niecelow ości p rzyw rócenia do pracy. W szczególności p rzem aw ia za ty m m ożliw ość o d ro d ze n ia się sytuacji konfliktow ej w zakła­ dzie p racy 51. U zasadniając pow yższe rozstrzygnięcie, Sąd zw rócił uw agę, że niezależnie o d w y k o n y w an ia m ery to ry czn y ch obow iązków , p ra c o w n ik p o zo ­ staje co do zasady członkiem m niejszego lu b większego zespołu w sp ó łp raco w ­ n ik ó w i w y m agane są co n ajm n iej p o p ra w n e jego relacje z ty m zespołem . N ie m o ż n a zatem o d rzu cać całkow icie tego elem en tu oceny zachow ań p raco w n i­ ka przy u stalan iu , czy przyw rócenie do pracy pozostaje celow e52. W 2 0 0 8 r. Sąd N ajw yższy zw rócił uw agę, że w p rz y p ad k u pow ażnego i d łu g o trw ałe­ go k o n flik tu m iędzy p raco d aw cą a p raco w n ik iem , k tó ry działa negatyw nie n a pozostałych pracow ników , a także n a w izeru n ek zak ład u pracy, w ątpliw a jest celow ość orzekania o p rzy w ró cen iu tego p raco w n ik a do p racy 53. R ów ­ nież pozostaw anie p raco w n ik a za tru d n io n e g o n a stan o w isk u kierow niczym w d łu g o trw ały m i g łębokim konflikcie z praco d aw cą lu b o so b ą zarządzającą zakładem w im ie n iu pracodaw cy, u zasadnia ocenę, że przyw rócenie go do pracy nie byłoby celow e54. N a to m ia st k o n flik t m iędzy p raco d aw cą a p raco w ­ n ik iem w zw iązku z procesem sądow ym nie przesądza o niem ożliw ości lub niecelow ości p rzyw rócenia do p racy 55.

49

Wyrok SN z 10 stycznia 2003 r., I PK 144/02, Pr.Pracy 2003, nr 12, poz. 32.

50

Wyrok SN z 28 lipca 1999 r., I PKN 168/99, OSNP 2000, nr 21, poz. 784.

51

Wyrok SN z 5 lipca 2011 r., I PK 21/11, Lex, nr 1001274.

52

Ibidem.

53

Wyrok SN z 4 stycznia 2008 r., I PK 179/07, M.P.Pr. 2008, nr 5, poz. 250.

54

Wyrok SN z 19 listopada 1997 r., I PKN 374/97, OSNP 1998, nr 17, poz. 508.

O czyw iście w ocenie, czy przyw rócenie p raco w n ik a do pracy zaostrzyło­ by istniejący k o n flik t i nie sprzyjało w sp ó łp racy załogi, należy uw zględnić przyczyny, głębię owego k o n flik tu oraz liczbę jego u czestników 56. Z g o d n ie bow iem z zasadą d e s u a m a l i t i a n e m o d e b e t c o m m o d u m r e p o r ta r e 57, sp ro w o ­ k o w anie bądź w yw ołanie przez pracodaw cę k o n flik tu z p raco w n ik iem , k tó ry n astęp n ie został zw olniony, nie m oże stan o w ić uzasadnienia dla nieprzyw ra- cania tegoż p ra co w n ik a do pracy.

N i e n a l e ż y t e w y k o n y w a n i e o b o w i ą z k ó w

p r a c o w n i c z y c h

W ju d y k a tu rz e n ie je d n o k ro tn ie zw racano uw agę, że nienależyte w y k o ­ n y w anie przez p raco w n ik a obow iązków pracow niczych, zwłaszcza jeżeli m a ch arak ter stały bąd ź pow tarzający się, d o k o n y w an e jest w sposób um yślny, m oże stan o w ić p rzesłankę dla orzeczenia o d szk o d o w an ia w m iejsce przy ­ w rócenia. W o d n iesien iu do naru szen ia przez p raco w n ik a jego obow iązków pracow niczych o niezasadności p rzyw rócenia będzie decydow ała d oniosłość naruszenia. O ko liczn o ść, że czyn p raco w n ik a nie kw alifikuje się jako ciężkie n aruszenie p odstaw ow ych obow iązków pracow niczych, lecz stan o w i „zwy­ kłe” w ykroczenie przeciw ko jego obow iązkom , nie przesądza o niecelow ości p rzyw rócenia go do p racy 58. N a to m ia st przyw rócenie do pracy p raco w n ik a zajm ującego stanow isko kierow nicze m oże być u zn an e za niecelow e, jeżeli u sp raw ied liw io n ą przyczyną w ypow iedzenia u m o w y o p racę była negatyw na o cena w y konyw ania przez niego obow iązków , w sk u tek zan iech an ia działań zapew niających p raw idłow e fu n k cjo n o w an ie kierow anej je d n o stk i oraz brak u m iejętn o śc i w spółpracy z p rzeło żo n y m i i p o d w ład n y m i, a zasadność jego roszczeń w y n ik a z u ch y b ień fo rm aln y ch p racodaw cy59. W k onsekw encji sąd pracy m oże u zn ać przyw rócenie do pracy za niecelow e, jeżeli w ypow iedze­ nie u m o w y o pracę było uzasad n io n e naruszeniem przez p ra co w n ik a jego obow iązków , choćby p racodaw ca naruszył przepisy dotyczące rozw iązyw ania u m ó w o p racę w ty m try b ie, w szczególności dotyczące fo rm y 60. N aruszenie przez pracodaw cę p rzepisów o rozw iązyw aniu u m ó w o pracę bez w ypow ie­ dzenia z w iny p rac o w n ik a przez n ied o stateczn e sprecyzow anie jego przyczy­ ny, jeżeli było n ią n iew ykonyw anie poleceń przełożonych i w ynikająca stąd 56 Wyrok SN z 28 lipca 1999 r., I PKN 168/99, OSNP 2000, nr 21, poz. 784.

57 „Nikt nie powinien czerpać korzyści z popełnionego osobiście bezprawia”; www.prawnik.pl/ paremie-lacinskie/456,De-sua-malitia-nemo-debet-commodum-reportare.html [28.08.2013]. 58 Wyrok SN z 10 października 2000 r., I PKN 67/00, OSNP 2002, nr 10, poz. 236.

59 Wyrok SN z 8 czerwca 2006 r., II PK 315/05, OSNP 2007, nr 11-12, poz. 159. 60 Wyrok SN z 9 grudnia 1998 r., I PKN 503/98, OSNP 2000, nr 3, poz. 108.

sytuacja ko n flik to w a, m oże po w o d o w ać u zn an ie p rzyw rócenia do p racy za niecelow e lub niem ożliw e61. W 2001 r. S N zw rócił uw agę, że niecelow ość p rzyw rócenia do p racy p racow nika, k tó ry zajm ow ał stanow isko kierow nicze, m o g ą m iędzy in n y m i uzasadniać negatyw na ocena jego pracy, b rak u m ie ­ jętn o ści w sp ó łp racy z p raco w n ik am i i p rzeło żo n y m i m ający niekorzystny w p ły w n a p racę danej k o m ó rk i organizacyjnej czy niew ystarczające zdolności organizacyjne62.

U t r a t a z a u f a n i a d o p r a c o w n i k a

W n io se k o niecelow ości uw zg lęd n ien ia żąd an ia p o w o d a p rzyw rócenia go do pracy m oże w y nikać z u stalen ia u tra ty zaufania pracodaw cy w sto su n k u do p raco w n ik a z przyczyn przez niego zaw in io n y ch 63. U zasadnia u tra tę zaufania p racodaw cy i w k onsekw encji w ypow iedzenie u m o w y o p racę n iem o żn o ść p o ro z u m ie n ia się i w spółpracy przełożonego z p raco w n ik iem , w ynikająca z ich o d m ien n ej wizji p ro w ad zen ia zak ład u pracy, w yrażająca się d ezap ro ­ b a tą p raco w n ik a dla zm ian organizacyjnych i przejaw iającą się w sposobie w y k o n y w an ia obow iązków pracow niczych64. R ów nież n aruszenie p rzep i­ sów finansow ych przez p raco w n ik a za tru d n io n e g o na stan o w isk u głów nego księgow ego m oże stan o w ić przyczynę u tra ty do niego zaufania pracodaw cy, uzasadniając o cenę niecelow ości przyw rócenia do pracy ze w zględu n a brak m ożliw ości praw idłow ej w spółpracy w przyszłości65.

N i e m o ż n o ś ć d o s t a r c z e n i a p r a c y p r a c o w n i k o w i

O niecelow ości p rzyw rócenia p raco w n ik a do pracy m o g ą przem aw iać ta k ­ że okoliczności niedotyczące pracow nika, a uniem ożliw iające dostarczenie m u pracy przez pracodaw cę. O czyw iście w ty m p rz y p ad k u chodzi o sy tu ­ acje o d m ie n n e o d likw idacji bądź u padłości pracodaw cy i n to to , powyższe bow iem przesądza o niem ożliw ości przyw rócenia. W analizow anych stan ach faktycznych będzie chodziło o sytuację gdy dla k o n k re tn e g o pracow nika, k tó ry m iałby zostać przyw rócony, pracodaw ca nie m oże dostarczyć p racy na sk u tek likw idacji stanow iska pracy bąd ź zm ian organizacyjnych w zakładzie pracy. Jak w skazał S N w 1999 r., likw idacja stanow isk p racy i b rak śro d k ó w finansow ych n a u trzy m an ie dotychczasow ego z a tru d n ie n ia p rzem aw iają za 61 Wyrok SN z 1 grudnia 1999 r., I PKN 422/99, OSNP 2001, nr 8, poz. 260.

62 Wyrok SN z 28 czerwca 2001 r., I PKN 497/00, OSNP 2003, nr 9, poz. 221. 63 Wyrok SN z 5 czerwca 2008 r., III PK 5/08, Lex, nr 494088.

64 Wyrok SN z 12 lipca 2001 r., I PKN 539/00, OSNP 2003, nr 11, poz. 267. 65 Wyrok SN z 14 lipca 1999 r., I PKN 148/99, OSNP 2000, nr 19, poz. 711.

u zn a n iem niecelow ości p rzyw rócenia do pracy66. O czyw iście sytuacja tak a m u si m ieć ch arak ter stały i wyjątkow y, a prak ty czn e korzystanie z niej jest m o c n o reg lam en to w an e w praktyce orzeczniczej. A c o n tr a r io , nie uzasadnia oceny niecelow ości p rzyw rócenia p ra co w n ik a do pracy p o djęcie przez niego z a tru d n ie n ia u in n eg o pracodaw cy, w y konyw anie innej pracy n a p odstaw ie u m ó w p raw a cyw ilnego (um o w y o dzieło, u m o w y zlecenia, u m o w y o św iad­ czenie usług) lu b p o djęcie działalności gospodarczej na w łasny ra c h u n e k 67.

B ra k zasadności p rzyw ró cen ia ja k o p rze sła n k a zasądzenia

odszkodow ania

Jak zostało w skazane p k t 2, art. 45 § 2 k.p. nie stosuje się do p raco w n ik ó w szczególnie ch ro n io n y ch . Jednakże sąd m oże orzec o o d szk o d o w an iu zam iast p rzyw rócenia do pracy, gdy p ra co w n ik p o d leg a szczególnej o c h ro n ie trw a ło ­ ści sto su n k u pracy, jeżeli d o ch o d z en ie przez takiego p raco w n ik a roszczenia o przyw rócenie do pracy m oże zostać zakw alifikow ane w k o n k re tn e j sytuacji jako nadużycie p raw a (art. 8 k.p .). P odstaw ę orzeczenia o d szk o d o w an ia za­ m iast p rzyw rócenia do p racy bez o d p o w ied n ieg o żąd an ia p raco w n ik a p o d ­ legającego szczególnej o c h ro n ie stanow i w ty m w y p a d k u art. 4 7 7 1 k .p .c .68 W przepisie ty m chodzi o sytuację, w której p o w ó d ztw o jest uzasadnione, lecz w y b ran e przez p ra co w n ik a je d n o z altern aty w n y ch roszczeń okaże się n ieu zasad n io n e z uw agi n a jego sprzeczność z zasadam i w spółżycia społecz­ nego lu b sp ołeczno-gospodarczym przeznaczeniem p raw a69.

Z m ożliw ości w ynikającej z art. 4 7 7 1 k.p .c., sąd pracy m oże czynić użytek także w sto su n k u do p ra co w n ik ó w podlegających szczególnej o c h ro n ie p rzed w y pow iedzeniem i rozw iązaniem sto su n k u pracy. N ależy p a m iętać jednakże, że o d d alen ie - n a pod staw ie art. 8 k.p. - roszczenia o przyw rócenie do pracy p raco w n ik a, podlegającego szczególnej o c h ro n ie p rzed rozw iązaniem z n im sto su n k u pracy, gdy rozw iązanie to w sposób oczyw isty naruszało praw o, m oże m ieć m iejsce w yjątkow o, w okolicznościach szczególnie rażącego n a ­ ruszenia przez p rac o w n ik a obow iązków pracow niczych lu b obow iązujących p rzepisów p raw a70. Jeżeli praco d aw ca rozw iązał u m o w ę o pracę z p raco w ­ n ik iem szczególnie ch ro n io n y m z naruszeniem przepisów o rozw iązyw aniu u m ó w o pracę, to o ty m , czy m o żn a u zn ać jego roszczenie za sprzeczne z za­ sadam i w spółżycia społecznego lu b społeczno-gospodarczym przeznaczeniem 66 Wyrok SN z 14 maja 1999 r., I PKN 57/99, OSNP 2000, nr 15, poz. 576.

67 Wyrok SN z 17 stycznia 2007 r., I PK 259/06, OSNP 2008, nr 11-12, poz. 156. 68 Wyrok SN z 2 grudnia 2010 r., II PK 131/10, Lex, nr 794786.

69 Wyrok SN z 29 listopada 2000 r., I PKN 123/00, Lex, nr 1170586. 70 Wyrok SN z 7 stycznia 2010 r., II PK 159/09, Lex, nr 577461.

praw a, decyduje przyczyna rozw iązania z n im u m o w y o pracę, w szczególno­ ści, czy była to przyczyna leżąca p o jego stro n ie, zwłaszcza przez niego zaw i­ n io n a , a jego zachow anie, k tó re d o prow adziło do rozw iązania u m o w y o p ra ­ cę, było rażąco n ag a n n e 71. Z a szczególną okoliczność uzasadniającą przyjęcie sprzeczności żąd an ia przyw rócenia do pracy z zasadam i w spółżycia społeczne­ go lu b społeczno-gospodarczym przeznaczeniem p raw a nie m oże być u zn a n y niew ielki sto p ień naru szen ia przez praco d aw cę przepisów o w y p o w iad an iu u m ó w o pracę72.

N ależy p am iętać, że pozbaw ienie p raco w n ik a szczególnie ch ro n io n eg o w zm ożonej o c h ro n y trw ałości sto su n k u pracy, w w y n ik u zastosow ania art. 8 k.p. i art. 4 7 7 1 k .p .c., w ym aga precyzyjnego i przek o n u jąceg o uzasadnienia n adużycia p raw a do tej o c h ro n y 73.

S p rze c z n o ść p rzyw ró cen ia do p ra cy ze sp o łec zn o ­

-gospodarczym p rze z n a c ze n ie m prawa

Pojęcie społeczno-gospodarczego przeznaczenia p raw a stanow i k lauzulę ge­ n e ra ln ą d e te rm in u ją c ą w łaściw e korzystanie z przew idzianych w przepisach in sty tu cji p raw nych. Jak w skazuje K .W . B aran, k lauzula sp o łeczn o -g o sp o d ar­ czego przeznaczenia p raw a m a na celu o c h ro n ę w sto su n k ach pracy ogólnych interesów społeczno-gospodarczych. P o w in n a w ięc być o n a in te rp re to w a n a w kon tek ście sta n d a rd ó w społecznej g o spodarki rynkow ej. W płaszczyź­ nie n o rm aty w n ej stanow i m ech an izm ograniczający nadużyw anie p raw i w o ln o ści74. W ed łu g K. Piaseckiego, przy ocenie społeczno-gospodarczego przeznaczenia p raw a należy m ieć n a w zględzie fu n k cję określonego praw a w społeczeństw ie i interes społeczny (cel określonego rod zaju praw a). S po­ łeczno-gospodarcze przeznaczenie p raw a w y n ik a z jego treści i c h a ra k te ru 75. W sto su n k a ch pracy k lauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia praw a służy o c h ro n ie w sto su n k ac h pracy ogólnych interesów sp o łeczn o -g o sp o d ar­ czych. S tanow i m ech an izm ograniczający n adużyw anie p raw i w olności76.

W sytuacji, gdy w y b ran e przez p rac o w n ik a roszczenie o przyw rócenie do p racy zostanie u zn an e za sprzeczne ze sp ołeczno-gospodarczym przeznacze­

71

Wyrok SN z 29 listopada 2000 r., I PKN 123/00, Lex, nr 1170586.

72

Wyrok SN z 8 kwietnia 1999 r., I PKN 185/99, OSNP 2000, nr 22, poz. 811.

73

Wyrok SN z 20 stycznia 2011 r., I PK 112/10, M.P.Pr. 2011, nr 7, poz. 372-376.

74

Kodeks pracy. Komentarz, red. K.W. Baran, B.M. Ćwiertniak, S. Driczinski et al. WKP 2012, komentarz do art. 8.

75

K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz. K ięg a pierwsza. Część ogólna, Kraków 2003, komentarz do art. 5.

n ie m praw a, sąd pracy m oże zasądzić o dszkodow anie n a p o d staw ie art. 4 7 7 1 k.p.c. Jest to u p raw n ien ie sądu, z k tó reg o - w b rak u takiego roszczenia - nie m u si skorzystać77.

W ie lo k ro tn ie w ju d y k atu rz e S N rozw ażana była sytuacja w ykorzystyw a­ n ia o c h ro n y związkowej dla realizacji roszczenia o przyw rócenie do pracy. W ed łu g S N , w stąp ien ie do zw iązku zaw odow ego (jak też u tw o rzen ie zw iąz­ k u zaw odow ego78) w celu uzyskania szczególnej o c h ro n y trw ałości sto su n k u pracy przez p raco w n ik a, k tó re m u w ypow iedziano u m o w ę o pracę z przyczyn ek o n o m iczn y ch , jest n ad użyciem w olności związkowej i p o w in n o prow adzić do oceny, że roszczenie o przyw rócenie do pracy jest sprzeczne ze sp o łeczn o ­ -gospodarczym przeznaczeniem p raw a p raco w n ik a, k tó ry w te n sposób uzy­ skał o m aw ian ą o ch ro n ę 79.

Z a sprzeczną ze sp ołeczno-gospodarczym przeznaczeniem p raw a S N u znał sytuację, gdy jed y n y m celem d o c h o d zen ia przyw rócenia do pracy jest uzyska­ nie w y n ag ro d zen ia za czas pozo staw an ia bez pracy i p raco w n ik k ieruje się w yłącznie ta k ro zu m ian y m interesem finansow ym , a nie p o trz e b ą odzyskania pracy. Przy takiej m otyw acji istnieje p o d sta w a dla oceny jego żąd an ia jako sprzecznego ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem praw a, co m oże uzasadniać orzeczenie o o d sz k o d o w a n iu w m iejsce p rzyw rócenia do p racy 80.

R ów nież w sytuacji, gdy p o stęp o w an ie p raco w n ik a było szczególnie n a ­ ganne, sąd pracy m oże zasądzić na rzecz p raco w n ik a podlegającego szczegól­ nej o c h ro n ie odszkodow anie, a naw et w ogóle nie przyznać tego roszczenia. W takiej sytuacji, w ocenie S N , udzielenie p raco w n ik o w i o c h ro n y p rzed roz­ w iązaniem sto su n k u pracy p ozostaw ałoby w sprzeczności ze spo łeczn o -g o ­ spodarczym przeznaczeniem p ra w a 81.

O k o liczn o ścią n iezaw in io n ą przez p raco w n ik a, a pozostającą w sprzecz­ ności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem praw a dla d o m ag an ia się p rzyw rócenia do pracy, m oże stan o w ić stan zdrow ia pracow nika. W 1998 r. S N uznał, że sprzeczna ze sp ołeczno-gospodarczym przeznaczeniem praw a p rzyw rócenia do pracy n a p o p rz e d n ic h w a ru n k a c h jest p ró b a uczynienia z tego p raw a uży tk u , gdy p raco w n ik nie chce i ze w zględów zd ro w o tn y ch nie m oże n a ty m stan o w isk u w ykonyw ać części n o rm a ln y c h za d ań 82.

77 Wyrok SN z 23 stycznia 2008 r., II PK 124/07, Lex, nr 448149.

78 Wyrok SN z 27 lutego 1997 г., I PKN 17/97, OSNP 1997, nr 21, poz. 416. 79 Wyrok SN z 2 czerwca 2000 г., I PKN 691/99, Lex, nr 1222178.

80 Wyrok SN z 12 maja 2010 r., I PK 10/10, Lex, nr 602199. 81 Wyrok SN z 26 listopada 2002 r., I PKN 535/01, Lex, nr 1165843. 82 Wyrok SN z 9 grudnia 1998 r., I PKN 502/98, OSNP 2000, nr 3, poz. 107.

S p r ze c z n o ść p rzyw ró cen ia do p ra cy z zasadam i współżycia

społecznego

A rt. 4 7 7 1 k.p.c. pozw ala sądow i n a zasądzenia od szk o d o w an ia w m iej­ sce p rzyw rócenia do pracy, w sytuacji gdy roszczenie p raco w n ik a pozostaje w sprzeczności z zasadam i w spółżycia społecznego. Jak w skazuje G . G oździe- wicz, zasady w spółżycia społecznego stan o w ią k ry te riu m określającym g ra­ nice w y k o n y w an ia u p ra w n ie ń (praw p o d m io to w y ch ) w sto su n k a c h regulo­ w anych przez praw o pracy. O b e c n ie zasady w spółżycia społecznego znaczą w praw ie pracy to sam o, co po zap raw n e n o rm y m o ra ln e i obyczajow e, k tó re k ształtu ją sto su n k i m iędzy p raco d aw cam i a p ra c o w n ik a m i83. Z asady w sp ó ł­ życia społecznego zatem to w yłącznie reguły m o raln e (stan d ard y etyczno-m o- raln e84), ch o ć oczywiście nie wszystkie, lecz tylko odnoszące się do sto su n k ó w m iędzyludzkich. Przestrzeganie ow ych reguł sp o ty k a się z p o zy ty w n ą oceną, jest ap ro b o w an e, zaś ich naru szan ie jest tra k to w a n e jako n ag an n e, spotyka się z d e zap ro b atą85. O d w o ła n ie się do reguł m o raln y ch pozw ala czy wręcz nakazuje p oszukiw anie praw dy, d o b ra, spraw iedliw ości przy całkow itym p o ­ rzu cen iu „praw niczych w ybiegów ”86.

W orzecznictw ie, w skazując n a sprzeczność roszczenia o przyw rócenie do pracy z zasadam i w spółżycia społecznego, p o d n o si się n a g an n e p o stęp o w an ie pracow nika. W ed łu g S N , n aruszenie zasad w spółżycia społecznego uzasad­ niające zasądzenie o d szk o d o w an ia m u si być rażące i w yrażać się w w y jątk o ­ wej nag an n o ści zachow ania p raco w n ik a 87. W 2 0 1 0 r. S N zw rócił uw agę, że roszczenie o przyw rócenie do pracy m o ż n a u zn ać za nieu zasad n io n e, jeżeli zachow anie p raco w n ik a było n ag an n e w tak im sto p n iu , że jego p o w ró t do p racy m ó g łb y w yw ołać zgorszenie in n y ch z a tru d n io n y c h pracow ników , a n a ­ ruszenie przez praco d aw cę przepisów o rozw iązyw aniu u m ó w o p racę bez w y­ pow iedzenia nie było p o w ażn e88. W spraw ie, w której czyni się praco w n ik o w i zarzut naru szen ia zasad w spółżycia społecznego w zakładzie pracy, w sk u tek jego p o stęp o w an ia stw arzającego napięcia, k o n flik ty i zagrożenia spokoju, isto tn e jest przede w szystkim to , czy przypisyw ane praco w n ik o w i p o stęp o w a ­

83

L. Florek (red.), R. Celeda, K. Gonera, G. Goździewicz, A. Hintz, A. Kijowski, Ł. Pisarczyk, J. Skoczyński, B. Wagner, T. Zieliński, Kodeks pracy. Komentarz, LEX, 2011, komentarz do art. 8.

84

Wyrok S. Apel. w Łodzi z 21 listopada 2012 r., III APa 27/12, Lex, nr 1246752.

85

Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, B. Giesen, WJ. Katner, P. Księżak et al., Lex 2009, komentarz do art. 5.

86

W. Dajczak, Zasady współżycia społecznego czy dobra wiara, „Rejent” 2001, nr 1, s. 47, komen­ tarz do art. 5.

87

Wyrok SN z 22 kwietnia 2010 r., III PK 70/09, Lex, nr 602058.

nie m iało rzeczywiście m iejsce i jakie w yw ołało sk u tk i, a nie m otyw y, jak im i kierow ał się p ra c o w n ik 89. O czyw iście z p o w o łan ia się n a zasady w spółżycia społecznego nie m oże korzystać te n , k to sam te zasady n arusza w sposób św iad o m y i rażący90. W konsekw encji, z ustaw ow ych gw arancji w zm ożonej o c h ro n y trw ałości sto su n k u p racy nie p o w in ie n korzystać te n działacz zw iąz­ kowy, k tó re m u m o ż n a zarzucić ciężkie n aruszenie podstaw ow ych obow iąz­ k ó w pracow niczych i nadużyw anie fu n k cji związkowej dla o c h ro n y p rzed u zasad n io n y m i san k cjam i praw a pracy91.

U zasadnia zasądzenie od szk o d o w an ia w m iejsce p rzyw rócenia rów nież u tra ta zaufania do pracow nika. W 2 0 1 0 r. S N w skazał, że u tra ta zaufania p racodaw cy do pracow nika, z k tó ry m rozw iązano w sposób niedopuszczalny sto su n ek pracy w w ieku p rzed e m ery taln y m , m oże uzasadniać zam ian ę żąda­ n ia p rzyw rócenia do pracy n a o dszkodow anie92.

D łu g o trw a ła n ieo b ecn o ść w pracy oraz n iezdolność do pracy, stanow iąc zobiektyw izow ane okoliczności, m o g ą czynić rów nież uzasadnienie dla u z n a n ia roszczenia p ra co w n ik a o przyw rócenie do pracy, jako sprzecznego z zasadam i w spółżycia społecznego. W ed łu g S N , nieśw iadczenie pracy, n a ­ w et uspraw iedliw ione, przez długi czas (10 lat) spraw ia, że w ięź obligacyjna m iędzy stro n a m i istnieje tylko w szczątkow ym kształcie, sprow adzającym się do w ypłaty różnych św iadczeń przez pracodaw cę w u w zg lęd n ien iu kolejnych w n io sk ó w p racow nika. W tej sytuacji żądanie p rzyw rócenia do pracy m oże być zasadnie zakw estionow ane w św ietle zasad w spółżycia społecznego93. N ie stanow i naru szen ia zasad w spółżycia społecznego zasądzenie o dszkodow ania n a rzecz p raco w n ik a podlegającego szczególnej o ch ro n ie, gdy p o rozw iązaniu sto su n k u p racy stał się całkow icie n iezd o ln y do pracy i p o b iera św iadcze­ nie z tego ty tu łu , a przyw rócenie go do pracy n a p o p rz e d n ic h w a ru n k a c h w ym agałoby zw o ln ien ia jed n eg o z d w ó ch n ien ag an n ie w ypełniających sw oje obow iązki p rac o w n ik ó w 94.

Uwagi ko ń co w e

Przew idziane w art. 45 k.p. oraz w art. 4 7 7 1 k .p .c., in sty tu cje p raw n e p o ­ zw alają sądow i pracy n a u w zględnianie przy o rzekaniu co do roszczenia p ra ­ co w nika o przyw rócenie do pracy, okoliczności, jakie w ystąpiłyby n a sk u tek

89

Wyrok SN z 7 kwietnia 2011 r., I PK 239/10, Lex, nr 896460.

90

Ibidem.

91

Wyrok SN z 5 grudnia 2002 r., I PKN 689/01, Lex, nr 1165845.

92

Wyrok SN z 12 maja 2010 r., I PK 10/10, Lex, nr 602199.

93

Wyrok SN z 3 sierpnia 2011 r., I PK 30/11, Lex, nr 1101326.

p o w ro tu p raco w n ik a do pracy. W analizow anych przepisach sąd p racy zo­ stał w yposażony w k o m p e te n c ję sam odzielnej oceny skutków , jakie w yw o­ ła przyw rócenie p rac o w n ik a do pracy. W k onsekw encji sąd pracy, w razie w yw iedzionego przez p ra co w n ik a roszczenia o przyw rócenie do pracy, nie d e te rm in u je konieczności ślepego orzeczenia zg o d n ie z żądaniem . S tosunki p racy cech u ją się bow iem w ysokim sto p n ie m złożoności relacji społecznych, a p raw idłow e w ykonyw anie pracy, będzie m ożliw e w yłącznie w sytuacji za­ ch o w an ia p o p ra w n o śc i ty ch relacji.

W ydając w y ro k sąd p racy będzie się kierow ał w sw oim orzeczeniu zarów ­ n o m ożliw ością p o w ro tu p rac o w n ik a do pracy, p atrząc przez p ry zm at fak­ tycznych m ożliw ości p o d jęcia przez p ra co w n ik a p racy p o p rzyw róceniu, jak i celow ością p rzyw rócenia p raco w n ik a do pracy, bio rąc p o d uw agę m ożli­ w ości praw idłow ego fu n k cjo n o w an ia p raco w n ik a w środow isku pracy oraz zgo d n o ścią p rzyw rócenia p ra co w n ik a z zasadam i w spółżycia społecznego oraz sp ołeczno-gospodarczym przeznaczeniem praw a.

Jak zostało w ykazane, w sp o m n ia n e przesłanki m ają o tw arty charakter, a ich og ó ln a w ym ow a spraw ia, że przez cały czas po zo stają ak tu aln e i m ożliw e do w ykorzystania w d y k to w an y ch życiow ym i okolicznościam i sta n a m i fak­ tycznym i, czego najlepszy d o w ó d stan o w i bo g aty d o ro b e k judykatury.

Abstract

Premises for awarding compensation in lieu of returning to employment in the sentences of the Supreme Court

The article presents the pow er o f labour courts to award com pensation as a substitute for re-establishing em ploym ent contracts. The author indicates the legal institutions th at allow the labour court to execute the com petence m entioned above, contained in the provisions o f labour law and the provisions o f civil procedure. The article studies the premises th at m ust occur to make the legal m echanism o f awarding such com pensa­ tion practical. As interpretation o f such premises m ay vary, the author cites the judge­ m en t o f the Supreme C o u rt to show w hat they practically mean.

Źródła

Literatura

Dajczak W., Zasady współżycia społecznego czy dobra wiara, „Rejent” 2001, n r 1. G ersdorf M ., Rączka K., Skoczyński J., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2008. Iwulski J., Sanetra W., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2012.

Jackowiak U ., Piankowski M ., Stelina J. et al., Kodeks pracy z komentarzem, G dynia 2004.

Jakubecki A., Naczelne zasady postępowania cywilnego w świetle nowelizacji kodeksu p o ­ stępowania cywilnego, [w:] Czterdziestolecie kodeksu postępowania cywilnego. Z ja z d katedr postępowania cywilnego w Zakopanem (7—9 października 2 0 0 5 r.), Kraków 2006.

Kodeks pracy. Komentarz, red. K.W. Baran, B.M . Ćw iertniak, S. D riczinski et al., W K P 2012.

Kodeks pracy. Komentarz, red. L. Florek, R. Celeda, K. G onera et al., Lex 2011. Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom 1: Artykuły 1—366, red. H . Dolecki, T. Wiśniewski, I. Grom ska-Szuster et al., Lex 2013.

Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom 2: Artykuły 3 6 7 —50537, red. H . D olec­ ki, T. Wiśniewski, J. Iwulski et al., Lex 2013.

Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 1 7 listopada 19 6 4 r. Kodeks postępowania cywilnego, red. A. Jakubecki, J. Bodio, T. D em endecki et al., Lex 2013.

Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M . Pyziak-Szafnicka, B. Giesen, W J . Kat- ner et al., Lex 2009.

Piasecki K., Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część ogólna, Kraków 2003. Raczkowski M ., G ersdorf M ., Rączka K., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2012. Świątkowski A. M ., Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2010.

Netografia

www.sjp.pwn.pl [dostęp 28.08.2013].

w w w .p ra w n ik .p l/p arem ie-la cin sk ie/4 5 6 ,D e-su a-m a litia -n em o -d eb e t-co m m o d u m - reportare.htm l [dostęp 28.08.2013].