A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L I A S O Z O L O G IC A 2 6 9 - 8 9 1 9 8 6 ( A c t a U n i v . L o d z . , F o l i a s o z o l . )
Bogusław ABRAMEK
PRADZIEJOWE OSADNICTWO
NA TERENIE ZAŁĘCZAŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO
PREHISTORIC SETTLEMENT PATTERN ON THE ZAŁĘCZE NATURE PARK AREA
A B S T R A C T : T h e a u t h o r d i s c u s s e s t h e p r e s e n t s t a t e o f k n o w l e d g e a n d s t u d i e s o n t h e h i s t o r i c a l c h a n g e s i n t h e s e t t l e m e n t p a t t e r n o f t h e W a r t a r i v e r v a l l e y a l o n g i t s s e g m e n t s f r o m D z i a ł o s z y n t o K o c h l e w . T h e s e e v e n t s a r e c h r o n o l o g i c a l l y e n c o m p a s s e d b y t h e p e r i o d b e t w e e n t h e L a t e P l e i s t o c e n e a n d 1 3 t h - 1 4 t h c e n t u r i e s . A r c h e o l o g i c a l s t u d i e s c o n d u c t e d a t M a d e ł y , P r z y w ó z a n d T o p o r ó w b y t h e M u s e u m o f W i e l u ń R e g i o n a n d t h e A r c h e o l o g i c a l a n d E t h n o g r a p h i c M u s e u m i n Ł ó d ź , a n d t h e i r m o r e i n t e r e s t i n g r e s u l t s a r e p r e s e n t e d i n g r e a t e r d e t a i l ( f o r s u m m a r y s e e p a g e 8 9 ) . T r e ś ć 1 . W s t ę p 2 . Ś l a d y o s a d n i c t w a z e p o k i k a m i e n i a 3 . K u l t u r a ł u ż y c k a 4 . K u l t u r a p r z e w o r s k a 5 . O s a d n i c t w o ś r e d n i o w i e c z n e 6 . P i ś m i e n n i c t w o 7 . S u m m a r y
X . WSTęP
Zainteresowanie archeologów Wyżyną Wieluńską nastąpiło sto
sunkowo późno, bowiem dopiero pod koniec lat 20. naszego wieku.
Przyczyną tego był fakt, że omawiany obszar znajdował się w zna
cznym oddaleniu od najbliższych wówczas ośrodków naukowych, t j .
poznańskiego i krakowskiego. Pierwsze badania powierzchniowe i
wykopaliskowe nad górną Wartą prowadzili członkowie Akademickiego
Koła Prehistorycznego z Poznania, głównie K. Jażdżewski, Z. Raje-
wski i j. Delekta. Z tego okresu posiadamy informacje ( R a j e-
w s k i 1929 ) o licznych stanowiskach archeologicznych z okolic
Działoszyna, Jarzębia, Bobrownik, Ogrobla, Toporowa i Ramiona.
Zebrany w czasie tamtych badań powierzchniowych obfity materiał
zabytkowy znalazł się w zbiorach muzeum poznańskiego. W roku 1929
przeprowadzono pierwsze prace wykopaliskowe na cmentarzysku kul
tury łużyckiej w Madełach ( D u r c z e w s k i 1948), położonym
po wewnętrznej stronie warciańskiego zakola. Ten początkowy etap
badań archeologicznych, posiadających wybitnie zwiadowczy charak
ter, zakończył rok 1939.
Ponowny wzrost zainteresowania doliną Warty i Wyżyną Wieluń
ską nastąpił w początkach lat 60., głównie ze strony Muzeum A r
cheologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Od tego momentu można
już mówić o ciągłości i wzrastającej intensywności badań arche
ologicznych, zmierzających do poznania i zrekonstruowania stosun
ków osadniczych i kulturowych na Wyżynie Wieluńskiej, począwszy
od czasów najdawniejszych aż po wiek XIV. Wśród bardziej znaczą
cych osiągnięć w tym zakresie należy wymienić badania muzeum łódz
kiego w Kochlewie, Toporowie i Przywozie oraz muzeum wieluń
skiego w Madełach i Przywozie.
Poziom naszej wiedzy o pradziejowym osadnictwie między p r z e
łomem działoszyńskim a przełomem krzeczowskim ( K r z e m . i ń s k i
1965), t z n . tam, gdzie zlokalizowano Załęczański Park Krajobra
zowy, jest jeszcze daleki od stanu zadowalającego. Istnieją bo
w i e m obszary słabo rozpoznane pod względem archeologicznym lub
też całkowicie nie zbadane. Do tych ostatnich należy w pierwszym
Pradziejowe osadnictwo ZPK
Jak dotąd badania prowadzono głównie w dolinie Warty, nie spraw
dzając w zasadzie obszarów przyległych do niej. Puste jeszcze
miejsca na mapie stanowisk archeologicznych Załęczańskiego Par
ku Krajobrazowego (rys. 1) są - jak się wydaje - bardziej w y
nikiem aktualnego stanu badań niż rzeczywistej pustki osadniczej.
R y s . 1 . R o z m i e s z c z e n i e s t a n o w i s k a r c h e o l o g i c z n y c h n a t e r e n i e Z a ł ę c z a ń s k i e g o P a r k u K r a j o b r a z o w e g o ( o p r a ć . B . A b r a m e k , w y k . D . B a b s k a ) : 1 - s c h y ł k o w y p a l e o l i t , 2 - m e z o l i t , 3 - n e o l i t , 4 - k u l t u r a ł u ż y c k a , 5 - k u l t u r a p r z e w o r s k a , 6 - o k r e s ś r e d n i o w i e c z a , 7 - g r a n i c a Z a ł ę c z a ń s k i e g o P a r k u K r a j o b r a z o w e g o , 8 - g r a n i c a s t r e f y o c h r o n n e j p a r k u F i g . 1 . D i s t r i b u t i o n o f a r c h e o l o g i c a l s t a n d s o n t h e Z a ł ę c z e N a t u r e P a r k a r e a ( p r e p a r e d b y B . A b r a m e k , f i g u r e b y D . B a b s k a ) : 1 - L a t e P a l a e - o l i t h , 2 - M e s o l y t h i c P e r i o d , 3 - N e o l i t h i c A g e , 4 - L u s a t i a n c u l t u r e , 5 - P r z e w o r s k c u l t u r e , 6 - M e d i a e v a l p e r i o d , 7 - b o u n d a r y o f t h e Z a ł ę c z e N a t u r e P a r k , 8 - b o u n d a r y o f t h e p r o t e c t i v e z o n e
Najbardziej zaawansowane są badania nad epoką kamienia i pierw
szymi wiekami n.e. Uzyskano także sporo danych odnośnie do o-
sadnictwa kultury łużyckiej z końca epoki brązu i początków ep o
ki żelaza. W przyszłości badaniami objęte zostaną pozostałe od
cinki pradziejów.
Co zatem obecnie wiemy o osadnictwie na obszarze Załęczań
skiego Parku Krajobrazowego?
2. ŚLADY OSADNICTWA Z EPOKI KAMIENIA
Około 12-11 tysiąclecia p.n.e. lodowiec z Polski Środkowej
wycofał się ku północy. Uwolnione od niego obszary zaczęły p o r a
stać roślinnością charakterystyczną dla arktycznej tundry, a wraz
z nią pojawiły się stada reniferów. Za reniferami przywędrowały
nad górną Wartę pierwsze gromady ludzi, dla których zwierzęta te
stanowiły główną podstawę utrzymania. Dziś wiemy, że obszar ten
podlegał dość intensywnej penetracji ludzkiej w okresie od 10 do 8
t y s . lat p.n.e. Dowodem tego są liczne obozowiska koczujących
łowców reniferów, zakładane z reguły na grzbiecie najwyższej te
rasy pradoliny Warty, w miejscach piaszczystych i dobrze nasło
necznionych. Te najstarsast^obozowiska miały dwojaki charakter.
Jedne służyły jako krótkotrwałe osady mieszkalne, których m i esz
kańcy-- zajmowali się gromadzeniem zapasów na zimę i produkcją n a
rzędzi krzemiennych na własny użytek, inne zaś były pracowniami
k r z e mieniarskimi. Tu zajmowano się wydobywaniem surowca krze
miennego i jego wstępną obróbką. Obecność stanowisk typu m i e s z
kalnego stwierdzono na razie w Kochlewie, Łykowem, Drobnicach i
Kraszkpwićach. Warto dodać, że w Kochlewie (C y r e k 1978)
natrafiono- w czasie badań na ślady szałasów. Pracownie krzemie-
niarskie znajdowały się m. in. w Działoszynie, Kapitule i Bobrow
nikach. atlaczna liczba schyłkowo-paleolitycznych pracowni krze-
mieniarskith, zarejestrowanych nad górną Wartą, była wynikiem
istnienia tu ogromnych zasobów surowca krzemiennego, występujące
go w skałach wapiennych wieku górnojurajskiego. Krzemień znajdo
wano na powierzchni lub wydobywano z gliny i gruzu skalnego. Ze
względu na jego twardość i dobrą łupliwość, umożliwiającą tworze
nie ostrych ksawędzi, krzemień był surowcem chętnie używanym
dostarczyły po kilka tysięcy różnych przedmiotów krzemiennych,
świadczących o masowej produkcji. Przypuszcza się, iż nadwarciań
ski krzemień eksportowano także na inne tereny. Spotykany nad gór
ną Wartą krzemień czekoladowy, pochodzący z Gór Świętokrzyskich,
zdaje się przemawiać za istnieniem w owym czasie jakichś form w y
miany.
W świetle obecnych danych możemy przyjąć, że obfite i łatwo
dostępne tu złoża krzemienia oraz wędrujące wzdłuż Warty renifery
były czynnikami sprzyjającymi rozwojowi osadnictwa. Do bardziej
charakterystycznych zabytków tego okresu należą groty strzał do
łuku, tzw. liściaki (rys. 2a-d), znane z wielu nadwarciańskich
mi e j s c o w o ś c i .
Następcy łowców reniferów żyli już w innym klimacie i w innych
warunkach przyrodniczych. Ocieplenie się klimatu spowodowało w y
cofanie się lodowca ku północy i zmiany w krajobrazie. Wolne
przestrzenie zaczęły szybko pokrywać wilgotne lasy z typową dla
nich zwierzyną. Obecnie zbieractwo i rybołówstwo stało się ważną
dziedziną utrzymania. Okres ten znany jest w archeologii pod n a
zwą mezolitu (8000-4500 tys. lat p.n.e.). W tym właśnie czasie u-
kształtowała się ostatecznie dolina Warty.
Niewiele możemy powiedzieć o osadnictwie tego okresu, gdyż
nieliczne jeszcze zabytki pochodzą wyłącznie z badań powierz
chniowych. Ślady krótkotrwałego pobytu myśliwych i rybaków stwier
dzono w Raciszynie i Przywozie. Mezolityczne zabytki krzemienne
w skazują na dalsze udoskonalenie techniki obróbki krzemienia.
Charakterystycznymi cechami tych wyrobów krzemiennych są niewiel
kie ich rozmiary i geometryczne kształty (rys. 2e-g). Przypuszcza
się, że mezolityczne tradycje przetrwały nad górną Wartą w głąb
4 tysiąclecia p.n.e.
Podobnie mało wiemy na temat osadnictwa najmłodszego odcinka
epoki kamienia, zwanego neolitem (4500-1800 lat p.n.e.). Z tego
okresu posiadamy trzy kamienne toporki (rys. 2h-i), nieliczne za
bytki krzemienne i drobne fragmenty glinianych naczyń. Wymienione
zabytki pochodzą z 11 różnych miejscowości, przy czym stanowiska
neolityczne znane są niemal wyłącznie z doliny Warty. Dziś trud
no jeszcze określić ich charakter z braku odpowiednich badań. 0-
mawiany teren jest mało przydatny rolniczo i z tej przyczyny o-
mi’jany był przez najdawniejszych rolników. Wydaje się, iż dopiero
pro-R y s . 2 . K r z e m i e n n e g r o t y s t r z a ł z K o c h l e w a ( a - c ) , i K r z e c z o w a ( d ) , m i k r o l i t y z R a c i s z y n a (e - g) , t o p o r k i z T o p o r o w a ( h ) i K r a s z k o w i c ( i ) o r a z n a c z y n i e z c m e n t a r z y s k a c i a ł o p a l n e g o z T o p o r o w a (j) ( r y s . B . A b r a m e k ) F i g . 2 . F l i n t a r r o w - h e a d s f r o m K o c h l e w ( a - c ) a n d K r z e c z ó w ( d ) , m i c r o l i t h s f r o m R a c i s z y n ( e - g ) , h a t c h e t s f r o m T o p o r ó w ( h ) a n d K r a s z k o w i c e ( i ) , a n d v e s s e l s f r o m c r e m a t o r y b u r i a l g r o u n d a t T o p o r ó w <j) ( f i g u r e b y B . A b r a -m e k )
wadzący koczowniczo-łowiecki i częściowo pasterski tryb życia. Należeli oni do kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej i kultury ce
ramiki s z n u r o w e j . Nazwy tych kultur wywodzą się od charaktery
stycznych m o t ywów zdobniczych stosowanych na naczyniach glinia
nych. Siady pobytu tej ludności stwierdzono w Kochlewie, Karaio-
nie, Toporowie, Ogroblu, Łaszewie, Załęczu i Działoszynie.
Kończąc omawianie najstarszej fazy osadnictwa na terenie Za
łęczańskiego Parku Krajobrazowego, należy wspomnieć o ostatnim
odkryciu, dokonanym w miejscowości Draby blisko Działoszyna. Po d
czas badań prowadzonych w zniszczonej jaskini znaleziono kość
długą niedźwiedzia jaskiniowego ze śladami obróbki narzędziowej.
Znalezisko to datowane jest na początek zlodowacenia Riss (około
240 tys. lat temu). Nie ma niestety pewności, czy obróbka ta była
dziełem istoty rozumnej. Jeśli tak było, byłby to najstarszy
ślad pobytu praczłowieka - przypuszczalnie pitekantropa - nad
górną Wartą i zarazem jeden z najwcześniejszych w Polsce.
3. KULTURA ŁUŻYCKA
Z początków epoki brązu, XVI-XV w. p.n.e., znamy jedynie lu
źne materiały w postaci drobnych ułamków naczyń z Bobrownik i 0-
g r o b l a . Koniec epoki brązu i początek epoki żelaza (800-600 lat
p.n.e.) to okres, dla którego posiadamy już sporo danych. W owym
czasie teren, górnej Warty zajęty był przez przedstawicieli k u l
tury łużyckiej, którą - jak wiadomo - przypisują liczni polscy u-
czeni Prasłoyjianoni. Siady pobytu i działalności Prasłowian na te
renie ziiiiii^ wieluńskiej są wyjątkowo liczne i różnorodne. Znamy
już około J.00 stanowisk, a liczba ich systematycznie wzrasta z
każdym rokiem. Mimo to kultura łużycka znana jest nam głównie
z cmentarzysk, a więc od strony wierzeń i zwyczajów pogrzebowych.
Niestety, nic nie wiemy na temat osad. Prawdopodobnie jest to re
zultat niezbyt trwałego jeszcze charakteru osadnictwa i takiego
sposobu stawiania chat, który nie pozostawił trwalszych śladów w
ziemi. Główne, jak dotąd, źródła informacji to cmentarzyska cia
łopalne z Krzeczowa, Toporowa, Przywozu, Madeł, Kępowizny i
Działoszyna. Z grupy tej tylko cmentarzyska z Toporowa i Madeł
były i nadal są przedmiotem badań archeologicznych. Warto więc p o
F o t . 1 . D w a g r o b y p o p i e l n i c o w e z c m e n t a r z y s k a w M a d e ł a c h
Badania na cmentarzysku w Toporowie, położonym po lewej stro
nie Warty na wzniesieniu, w obrębie terasy dennej, prowadziło
Muzeum Archeologiczne w Łodzi w roku 1960. Trwały one niestety
krótko, a ich efektem było odkrycie 12 grobów ciałopalnych. Nad
niektórymi grobami zachowały się częściowo bruki kamienne, które
ze względu na płytkie zaleganie były rozbierane przez wła ś c i
cieli pól. Odkryte groby wyposażone były wyłącznie w ceramikę
(rys. 2), przy czym liczba naczyń w poszczególnych grobach była
różna. Kształty i zdobnictwo tych naczyń wskazują na wpływy in
nych grup kultury łużyckiej z terenu Wielkopolski i Małopolski.
Zabytki z cmentarzyska w Toporowie, datowane na VII w. p.n.e.,
znajdują się w zbiorach wieluńskiego muzeum.
Cmentarzysko ciałopalne w Madełach znane jest miejscowej lud
ności przynajmniej, od pół wieku. Bruki kamienne pokrywające gro
by były rozbierane, a kamieni używano do celów budowlanych. W la
tach 1929 i 1931 muzea archeologiczne z Poznania i Krakowa p r o
wadziły tu badania, odkrywając zaledwie 9 grobów. Badania przer
wano przypuszczając, iż cmentarzysko uległo całkowitemu zniszcze
niu. Ponownie zainteresowało się omawianym cmentarzyskiem Muzeum
Ziemi Wieluńskiej, rozpoczynając w roku 1977 nowy etap badań. W
czasie dwóch sezonów wykopaliskowych odkryto 44 groby ciałopalne,
a odkrycie dalszych pochówków jest z pewnością tylko kwestią
czasu.
Cmentarzysko znajduje się na grzbiecie 3 terasy Warty pok r y
tej mł o d y m borem sosnowym. Las ten jest przyczyną kiepskiego s t a
nu zachowania w i elu grobów, zniszczonych lub uszkodzonych przez
korzenie drzew (fot. l). Dotyczy to głównie grobów zalegających
płytko. Naczynia zalegające na głębokości 50-100 cm zachowały
się w zasadzie w dobrym stanie, o ile nie zgniotły ich bruki k a
mienne. Zwyczaj przykrywania lub obstawiania grobów kamieniami
był regułą. Podobny charakter miało rytualne rozbijanie naczyń i
wkładanie ich fragmentów do grobów. Obok przeważających ilościowo
grobów popielnicowych (fot. 1), występują tu również groby jamo
we (rys. 3), nieco skromniej wyposażone. Same groby popielnico
we prezentują wiele odmian i znaczną rozmaitość w zakresie licz
by i form naczyń (rys. 3).
Najciekawszym, jak dotąd, zabytkiem jest ozdobna kamienna b u
ława (fot. 2), wykonana z wielką starannością (A b r a m e k
Dato-5cm
R y s . 3 . R z u t p o z i o m y i p r z e k r ó j g r o b u ja m o w e g o ^ a ) o r a z c e r a m i k a z c m e n t a r z y s k a w M a d e ł a c h (b - g ) ( r y s . B . A b r a m e k )
F i g . 3 . T o p v i e w a n d c r o s s - s e c t i o n o f b u r r o w g r a v e ( a ) a n d c e r a m i c s f r o m t h e b u r i a l g r o u n d a t M a d e ł y { b - g ) ( f i g u r e b y B . A b r a m e k )
wane są od neolitu po epokę żelaza. Buławę z Madeł datować można
na VIII-VII w. p.n.e. Kamienne buławy uważa się najczęściej za o-
ręż lub oznaki władzy. Idealnie polerowana powierzchnia buławy z
M a dei świadczy o tym, że nie używano jej bezpośrednio do walki.
Nie wiemy, niestety, komu włożono ją do grobu - mężczyźnie czy
kobiecie?
F o t . 2 . K a m i e n n a b u ł a w a z c m e n t a r z y s k a w M a d e ł a c h P h o t o 2 . S t o n e m a c e f r o m t h e b u r i a l g r o u n d a t M a d e ł y
Jakie wnioski można wyciągnąć z dotychczasowych badarl w M a dełach?
Aktualne dane przemawiają za uznaniem tego obiektu za jedno
z największych cmentarzysk kultury łużyckiej nad górną Wartą. Jest
tu przypuszczalnie kilkaset lub więcej grobów ciałopalnych. Może
to świadczyć o długiej tradycji grzebania zmarłych w tym miejscu
oraz o znacznej gęstości zaludnienia tego obszaru. Rozmaitość form
naczyrf i różne sposoby ułożenia ich w grobach są odbiciem w p ł y
wów kulturowych sąsiednich obszarów. Badania tego cmentarzyska
będą oczywiście kontynuowane.
4. KULTURA PRZEWORSKA
i '
Brak na razie danych dla potwierdzenia osadnictwa z czasów od
prowadzonym w latach 196 3-1974 przez Muzeum Archeologiczne w Ł o
dzi ( K a s z . e w s k a 1966, J a d c z a k 1973 ), dysponu
jemy obecnie niezwykle ciekawym materiałem archeologicznym z II-
-V w. n.e. Przedmiotem tych badań była osada Toporów oraz osada
i dwa kurhany w Przywozie. Wymienione obiekty w Przywozie chro
nologicznie są nieco starsze i od nich rozpoczniemy prezentację
materiałów.
Fot. 3. Kurhan "książęcy" w Przywozie w trakcie badań Photo 3. "Prince’s barrow" at Przywóz in the course of studies
Kurhan I, położony na skraju terasy wysokiej Warty (fot. 3),
miał około 4 m wysokości i 24 m średnicy. Zbudowano go z margla,
występującego w pobliskim jarze oddalonym o 300 m, a w jego cen
trum znajdowało się kamienne jądro. Pod kamieniami wystąpiła wa r
stwa ciałopalenia 2 licznymi zabytkami. Wśród nich były kawałki
szkła, ułamki naczyń typu terra sigillata} brązowa zapinka w y kła
dana srebrnymi blaszkami (fot. 4), brązowe okucia pasa oraz dro
bne złote ziarenka o łącznej wadze około 50 gramów. Pod warstwą
ciałopalenia znajdował się grób ciałopalny zawierający popielni
po-■ F o t. 4 . B r ą z o w a z a p i n k a w y k ł a d a n a s r e b r n ą b l a s z k ą z k u r h a n u " k s i ą ż ę c e g o " w P r z y w o z i e P h o t o A . B r o n z e b u c k l e e n c r u s t e d w i t h s i l v e r p l a t e f r o m " p r i n c e ’ s b a r r o w " a t P r z y w ó z F o t . 5 . P o p i e l n i c a i n a c z y n i e z k u r h a n u " k s i ą ż ę c e g o " w P r z y w o z i e P h o t o 5 . C i n e r a r y u r n a n d v e s s e l f r o m " p r i n c e ’ s b a r r o w " a t P r z y w ó z
chówek psa, który - jak przypuszczał kierujący badaniami p r o f . dr K. Jażdżewski - miał strzec zmarłego.
Bogate wyposażenie kurhanu w Przywozie, częściowo pochodzenia
prowincjonalno-rzymskiego, a także jego wielkość przemawiają za
uznaniem tego obiektu za miejsce spoczynku jednostki bardzo uprzy
wilejowanej, pochodzącej z najwyższej warstwy społecznej. Dlatego
właśnie mogiłę w Przywozie uznano za "Kurhan książęcy", który u-
sypano pod koniec II w. n.e.
Kurhan II, usytuowany około 150 m dalej na wschód, zbudowano w
podobny sposób jak kurhan I. Wśród kamieni znajdowano ułamki n a
czyń i duże ilości żużla. Prawdopodobnie kurhan II został rozgra-
biony, o czym świadczą wkopy wypełnione marglem. Jedyny w a r tościo
w y zabytek, jaki pozostał z całego wyposażenia, to małe gliniane
naczynko toczone na kole, datowane na III-IV w. n.e. Oba kurhany
z Przywozu zostały po zakończeniu badań zrekonstruowane i stano
w i ą dziś ciekawy element krajobrazu.
Wspomniana już osada w Przywozie zlokalizowana była na ni s
kiej nadrzecznej terasie, na aruntach piaszczysto-żwirowatych, o-
koło 150 m na południe od kurhanów. Badania w obrębie osad p r owa
dzono w latach 1963-1974 ( j a d c z y k 1973, 1976). Efektem
ich było odkrycie pozostałości po 22 prostokątnych chatach oraz
obfity i interesujący materiał zabytkowy. Oto krótka charaktery
styka obiektu.
Osada w Przywozie należała do typu osad otwartych o mało regu larnej zabudowie. W zasadzie wszystkie domy wgłębione były w zie
mię (pół z i e m i a n k i ), przy czym budowano je z drewna w konstrukcji
sumikowo-łątkowej. Wewnątrz chat znajdowały się paleniska.
Powie-Rys. 4. Żelazny sierp z ząbkowanym ostrzem z osady w Przywozie Fig. A. Iron sickle with dentate edge f’-om a hamlet at Przywóz
2
rzchnia poszczególnych chat wahała się od 10 do 56 m . Głównymi
zajęciami ludności był wytop żelaza z miejscowej rudy darniowej
oraz rolnictwo, mimo obecności słabych gleb w najbliższym sąsie
dztwie. Dowodem zajęć rolniczych jest sierp z ząbkowanym ostrzem
(rys. 4), część żelaznego kroju i radlica oraz kamienie Żarnowe.
Prawdopodobnie bardziej opłacała się hodowla, o czym świadczą li
czne kości zwierząt domowych znajdowane w chatach. Z hodowlą ści
śle łączyło się tkactwo. To ostatnie poświadczone jest przez gli
niane przęśliki do wrzecion i ciężarki do krosien. Pozostałości
po dymarkach (fot. 6a ) oraz ogromna ilość żużla spotykanego w ca
łej osadzie świadczą o powszechności hutnictwa. Produkcja żelaza
na dużą skalę stworzyła podstawy do wymiany handlowej, któren e-
fektem jest obecność w osadzie różnych importów. VJ grupie tej
znajduje się ceramika toczona i obtaczana, ułamki naczyń prowin-
cjonalnorzymskich, szklane paciorki, rzymskie denary i unikatowy
w skali Polski żelazny cyrkiel (fot. 6b), prawdopodobnie naddu-
najskiego pochodzenia. Obcego "prowincjonalnorzymskiego" poc h o
dzenia jest też kłódka (fot. 6c ) i szalka od wagi, miejscowymi
zaś wyrobami są: ostroga i grot oszczepu, grocik strzały, klucz
krzesiwa, może też trójkątny oścień oraz haczyk od wędki. W y m i e
nione przedmioty wykonano z żelaza. Taka mnogość i różnorodność
zabytków zgromadzonych w jednym miejscu świadczy o wysokim za
awansowaniu mieszkańców tej osady w rozwoju kultury materialnej.
Istniały więc tu warunki do powstania organizacji ponadplemien-
n e j , działającej w oparciu o rozwinięte zaplecze gospodarcze i
kierowanej przez miejscową dynastię książęcą ( J a ż d ż e w s k i 1967, 1976 a, b).
Cała osada w Przywozie datowana jest na II-IV w. n.e. Narto
dodać, że lokalne tradycje hutnicze przetrwały nad górną Wartą w
głąb okresu średniowiecznego. Z pewnością nie bez przyczyny n a j
starsza stolica ziemi wieluńskiej, położona około 11 km od P r z y
wozu, nazywała się Rudą. O zajęciach hutniczych informują także
nazwy takich miejscowości, jak: Ruda, Rudniki, Kowale, Praszka,
Rudlice i inne.
Druga, rćvnież interesująca osada znajdowała się w sąsiednim
Toporowie. Badano ją w latach 1960*1966 (K a s z e w s k a 1966 ).
Osada zlokalizowana była bezpośrednio nad rzeką, przeto jej b y
F o t . 6 . F r a g m e n t y d y m a r k i ( a ) , ż e l a z n y c y r k i e l ( i ) i k ł ó d k a ( c ) z o s a d y w P r z y w o z i e
P h o t o 6 . F r a g m e n t o f p r i m i t i v e s m e l t i n g f u r n a c e ( a ) , i r o n c o m p a s s e s (2> ) / p a d l o c k ( c ) f r o m a h a m l e t a t P r z y w ó z
zdecydowało o rozpoczęciu badań ratowniczych, przypuszczalnie zba
dano dotychczas mniej więcej połowę całej osady, odkrywając licz
ne jamy o charakterze mieszkalnym i gospodarczym, paleniska oraz
obfity materiał zabytkowy. Ziemianki i półziemianki z osady w
t.
F o t . 7 . 2 e l a z n e r a d l i c e i k r o j e ( a ) o r a z m o t y k a (b ) z o s a d y w T o p o r o w i e P h o t o 7 . I r o n c o u l t e r s ( a ) a n d h o e ( . ! > ) f r o m a h a m l e t a t T o p o r ó w
Toporowie były podobne wielkością i sposobem budowy do analogicz nych obiektów w P r z y w o z i e .
Materiały archeologiczne wskazują wyraźnie, że podstawą gospo
darki tej ludności było rolnictwo. Znaleziono tu wyjątkowo dużo
narzędzi rolniczych związanych z uprawą ziemi. Są to: 3 radlice,
6 krojów do radła Cfot. la), motyka (fot. 7b), 2 fragmenty pół-
kosków, sierp oraz kawałki kamieni Żarnowych. Jedna z radlić m i a
ła naprawiane ostrza. Uwzględniając fakt, że tutejsze gleby są
obecnie piaszczyste i mało urodzajne, znalezienie narzędzi rol
niczych w takiej liczbie jest zjawiskiem zaskakującym i w y j ą t k o
w y m ( R a s z e w s k i 1964). Wiadomo, iż obok rolnictwa ro z
winięta była hodowla owiec. Hodowano ponadto bydło rogate, świnie,
konie i woły. Za znajomością tkactwa przemawia obecność przęśli-
ków i glinianych ciężarków do krosien.
Mimo iż w czasie badarf nie natrafiono na dymarki, należy li
czyć się ze znajomością hutnictwa. Świadczą o tym liczne bryły
F o t . W. S r e b r n y d e n a r c e s a r z a H a d r i a n a z o » a d y w T o p o r o w i e P h o t o 8 . S i l v e r d e n a r i u s o f e m p e r o r H a d r i a n f r o m a h a m l e t a t T o p o r ó w
żużla oraz wyniki analizy metaloznawczej, wskazujące na miejscowe
pochodzenie żelaza użytego do wyrobu radlić i krojów. Obok na
czyń ręcznie lepionych miejscowego pochodzenia, mieszkańcy osady
w Toporowie używali też naczyń toczonych i obtaczanych, pochodzą cych z innych obszarów polskich.
Znaleziony luźno na terenie osady srebrny denar cesarza Ha-
driana (fot. 8) jest dotychczas jedynym toporowskim importem z
terenów Imperium Rzymskiego. Opierając się na uzyskanych materia
łach, osadę w Toporowie datuje się na IV-V w. n.e.
5. OSADNICTWO ŚREDNIOWIECZNE
W zasadzie nic nie możemy jeszcze powiedzieć na temat zmian w
osadnictwie, kulturze i gospodarce, jakie z pewnością miały miej
sce na omawianym obszarze w czasie od VI do XI w. n.e. Przyczyną
tego stanu jest brak odpowiednich badań oraz bardzo skąpe źródła
pisane. Luźne materiały, znane jedynie z badań powierzchniowych,
wskazują bardzo ogólnie, że w XII-XIV w. istniały osady w Dzia
łoszynie, Raciszynie, Kuźnicy, Bobrownikach, Załęczu Wielkim,
Mierzycach, Przywozie, Kamionie i Toporowie. Z wymienionych
miejscowości najstarsze metryki wydaje się posiadać Działoszyn,
Ramion, Toporów i Bobrowniki.
Pierwsze trzy miejscowości leżały przy starym szlaku handlo
wym, wiodącym z Kijowa do Wrocławia. Biorąc pod uwagę znane im
porty prowincjonalnorzyinskie z Przywozu i Toporowa, można przy
puszczać, że w pierwszych wiekach n.e. istniały ożywione kontakty
handlowe z ziemiami na d d u n a j s k i m i . Zapewne dzięki handlowi pow-
wstała w Kamionie w XV w. komora celna, a sama miejscowość p r z e
kształciła się w ośrodek miejski, podobnie zresztą jak sąsiedni
Toporów (R o s i n 1961). Bobrowniki, jako wieś służebną (R o-
s i n 1961), możemy zaliczyć do osad powstałych przed XIII w.
Początki jej łączą się chronologicznie z organizacją dóbr książę
cych przy grodzie kasztelańskim w Rudzie w XI w.
Mamy nadzieję, iż przyszłe badania archeologiczne wzbogacą nas
w nowe źródła, dając tym samym szersze podstawy io rozważań na
6 . P IŚ M IE N N IC T W O
A b r a m e k , B . 1 9 7 7 . Kamienna buława z Madei:, gm. Pątnów. I n f o r m a t o r M u z e u m Z i e m i W i e l u ń s k i e j , 2 3 / 2 4 , 3 / 4 .
C y r e k , K . 1 9 7 8 . Informator Archeolo g i c z n y : 1 3 .
D u r c z e w s k i , Z . 1 9 4 8 . Grupa górnośląsko-małopolska kultùry łużyckiej w Polsce. C z . 2 , B . m . w . : 2 3 7 - 2 4 3 .
J a d c z y k , I . 1 9 7 3 . Wyniki b a dań w Przywozie, pow. Wie l u ń na stanowisku 1 i la z okresu w p ł ywów rzymskich. S p r a w o z d a n i a a r c h e o l . , 2 3 : 1 6 9 - 1 8 0 . J a d c z y k , I . 1 9 7 6 . Budynki mie s z k a l n e osady p r o d u kcyjnej w Przywozie
ko ł o Wielunia. C z . 2 . P r a c e i M a t e r . M u z e u m A r c h e o l . , E t n o g r . w Ł o d z i , s e r . a r c h e o l . , 2 3 : 2 4 9 - 2 7 0 .
J a ż d ż e w s k i , K . 1 9 6 7 . O tworach p r o topaństwowych z I połowy 1 t y siąclecia n.e. w E u r opie środkowej. P r a c e i M a t e r . M u z e u m A r c h e o l . , E t n o g r . w Ł o d z i , s e r . a r c h e o l . , 1 4 : 2 9 - 3 4 .
J a ż d ż e w s k i , K . 1 9 7 6 a . The "Princes Graves" and Ass o c i a t e s In d u strial Set t l e m e n t o f the second and third Centuries A.D. at Przywóz, C e n tral Poland. W: To illustrate the monuments-Essays p r e s e n t e d to Stuart Piggot, e d . J . K . S . M e g a w , L o n d o n : 2 0 9 - 2 2 8 .
J a ż d ż e w s k i , K . 1 9 7 6 b . Einiges über kaiserzeitliche, v o l k e rwander ungszeitliche und mitt e l a l t e r l i c h e V orhängeschlösser in Polen. W : Fe s t schrift f ü r R i c h a r d Pittioni z u m siebziegsten Geburstag. B d . 2 , W i e n A r - c h a e o l o g i a A u s t r i a c a , 1 4 : 3 8 8 - 4 0 1 .
R a s z e w s k a , E . 1 9 6 6 . S p r a w ozdanie z badań w Toporowie, pow. Wieluń w latach 1960-1964. P r a c e i M a t e r . M u z e u m A r c h e o l . , E t n o g r . w Ł o d z i , s e r . a r c h e o l . , 1 3 : 1 6 9 - 1 9 0 .
R a s z e w s k i , Z . 1 9 6 4 . N o w e mater i a ł y do zagadnienia d z i e j ó w rolnictwa w Polsce. P r a c e i M a t e r . M u z e u m A r c h e o l . , E t n o g r . w Ł o d z i , s e r . a r c h e o l . , 1 1 : 1 9 1 - 2 0 6 .
R r z e m i ń s k i , T . 1 9 6 5 . P r z e ł o m Doliny Warty przez Wy ż y n ę Wieluńską, A c t a g e o g r . L o d z . , 2 1 : 1 - 9 5 .
R a j e w s k i , Z . 1 9 2 9 . Zestawienie z a b y t k ó w prehistorycznych z powiatu wieluńskiego. Z o t c h ł a n i w i e k ó w , 4 : 9 5 - 1 0 1 .
R o s i n , R . 1 9 6 1 . Ziemia Wieluńska w XII- X V I w. Studia z d z i e j ó w o s a d n i ctwa. R a d a O k r ę g u Ł ó d z k i e g o T o w . R o z w o j u Z i e m Z a c h . : 1 - 3 1 6 .
7 . SUMMARY
The present state of knowledge on primaeval settlement patterns on the
Załęcze Nature Park area continues to be far from satisfactory. Till now,
main sources of information are surface materials and results of archaeolo gical excavations conducted at Madeły, Kochlew, Przywóz, and Toporów.
T h e f i r s t s e t t l e r s i n t h e a r e a u n d e r s u r v e y w e r e r e i n d e e r h u n t e r s . T h e y l e f t b e h i n d t h e m n u m e r o u s c a m p s i t e s o f r e s i d e n t i a l o r p r o d u c t i o n c h a r a c t e r ( f l i n t w o r k s h o p s ) , d a t i n g b a c k t o 1 0 0 0 0 - 8 0 0 0 B . C . ( F i g . 1 ) . L e a f e - l i k e f l i n t a r r o w - h e a d s w e r e c h a r a c t e r i s t i c f o r t h i s p e r i o d . O u r k n o w l e d g e a b o u t t h e p e r i o d f r o m 8 0 0 0 t o 8 0 0 y e a r s B . C . i s v e r y p o o r a n d b a s e d a l m o s t e x c l u s i v e l y o n l o o s e s u r f a c e m a t e r i a l s . T i l l t h e e n d o f t h e B r o n z e a g e a n d b e g i n n i n g o f t h e I r o n a g e , t h e m a i n s o u r c e s o f i n f o r m a t i o n a r e t w o c r e m a t o r y b u r i a l g r o u n d s a t T o p o r ó w a n d M a d e ł y ( F i g . 3 , P h o t o 1 , 2 ) . T h e l a t t e r o n e i s c o n s i d e r e d t o b e o n e o f t h e b i g g e s t P r e - S l a v o n i c b u r i a l g r o u n d s o n t h e u p p e r W a r t a . O w in g t o s t u d i e s c a r r i e d o u t a t P r z y w ó z a n d T o p o r ó w o v e r t h e y e a r s 1 9 6 3 - - 1 9 7 4 , w e h a v e t o d a y m a n y i n t e r e s t i n g a n d u n i q u e m a t e r i a l s d a t e d t o 2 n d - 5 t h c e n t u r i e s A . D . ( F i g . 4 , P h o t o 3 - 8 ) . T h e o b j e c t o f s t u d i e s a t P r z y w ó z w a s o n e h a m l e t a n d t w o b a r r o w s ( t u m u l i ) . T h e b i g g e s t o f t h e m d u e t o i t s r i c h e q u i p m e n t w a s c a l l e d " p r i n c e ’ s b a r r o w " , a n d t h e o t h e r w a s r o b b e d o u t i n t h e p a s t . T h e m a i n o c c u p a t i o n o f t h e l o c a l p o p u l a t i o n w a s m e t a l l u r g y ( u t i l i z e d o n q u i t e a w i d e s c a l e ) , a n d a g r i c u l t u r e p u r s u e d d e s p i t e p o o r s o i l s . D i s c o v e r y o f a b i g n u m b e r o f a g r i c u l t u r a l t o o l s a t T o p o r ó w i s a s u r p r i s i n g p h e n o m e n o n . A s i z e a b l e g r o u p s o f r e l i c s i s r e p r e s e n t e d b y i m p o r t s o f p r o v i n c i a l - R o m a n o r i g i n . E x c e p t i o n a l r e l i c s i n c l u d e a n i r o n c o m p a s s e s , a p a d l o c k , a n d a p a n f o r s c a l e s . M u l t i t u d e a n d d i v e r s i t y o f r e l i c s a m a s s e d o n a s m a l l a r e a t e s t i f y t o a h i g h l e v e l o f m a t e r i a l c u l t u r e o f i n h a b i t a n t s i n T o p o r ó w a n d P r z y w ó z . I t i s s u p p o s e d t h a t t h e r e e x i s t e d h e r e a s u p r a - t r i b a l o r g a n i z a t i o n r u l e d b y a l o c a l p r i n c e ’ s d y n a s t y . W h e n t h e c a s t e l l a n y a t R u d a w a s e s t a b l i s h e d , t h e a r e a a s i t u a t e d a l o n g t h e u p p e r W a r t a l o s t s o m e o f i t s f o r m e r s i g n i f i c a n c e . M g r B o g u s ł a w A b r a m e k M u z e u m Z i e m i W i e l u ń s k i e j u l . N a r u t o w i c z a 1 3 , 9 8 - 3 0 0 W i e l u ń Wpłynęło do Redakcji "Folia sozologica" 1 6 . 0 2 , 1 9 8 2
