Bieńkowski, Wiesław
"Bibliografia polskich druków
ewangelickich ziem zachodnich i
północnych 1530-1939", Władysław
Chojnacki, Warszawa 1966 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 585-587
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
W ładysław C h o j n a c k i , B ibliografia polskich d ru k ó w ew angelickich zie m zachodnich i póhiocnych 1530— 1939, W arszaw a 1966, W ydaw nictw o
„Z w iastu n ”, 8°, ss. XXIV, 277, ilu str.
Bibliograficzny re je str polskich d ru k ó w ew angelickich, k tó re uk azały się od połow y XVI w ieku począw szy aż po w ybuch d ru g iej w ojny św iatow ej, stanow i zarazem w ym ow ną dok u m en tację długiej, tru d n e j, a często ta k tragicznej h isto rii m ieszkańców Ś ląska, Pom orza czy M azur. Z naliśm y już dotąd ich uporczyw e trw a n ie p rzy obyczajach i m ow ie ojczystej zam kniętych w książce tłoczonej „gotyckim sz ry fte m ” z w ielu opracow ań m onograficznych daw niejszych i now szych J.K . S e m b r z y c k i e g o , A. M a ń k o w s k i e g o , J. S z e r u d y , T. G r a b o w s k i e g o , A. K a w e c k i e j - G r y c z o w e j, K. D o b r o w o l s k i e g o , Z. M o c a r s k i e g o , W. P n i e w s k i e g o , Winc. O g r o d z i ή s k i e g o, # E. S u k e r t o w e j-B i e d r a w i n y, S. R o s - p o n d a , T. C i e ś l a k a , czy p rzed e w szystkim z ro zp ra w a u to ra o m aw ianej bibliografii, k tó ry dziejom d ru k a rs tw a i polskiego p iśm ien n ictw a ew angelic kiego pośw ięcił już w iele w nikliw ych stu d ió w ogłoszonych w „R ocznikach B ibliotecznych” (1958), „Roczniku O lsztyńskim ” (1959), a zw łaszcza n a łam ach „K om unikatów M azu rsk o -W arm iń sk ich ” (od 1961 r. począwszy). A le w spom n ian e pow yżej prace, n a w e t te o c h a ra k te rz e syntetycznym , d aw ały nam obraz jed y n ie częściowy, p rzed staw ia ją c dorobek w ydaw niczy poszczególnych regionów , ziem czy m iejscow ości, lu b też ograniczając się do węższych ram chronologicznych. O becnie zaś, dzięki pracy W. C h o j n a c k i e g o o trz y m a liśm y obraz m ożliw ie pełny, albow iem b ib lio g rafia od k ry w a n am nie tylko sta n ilościowy, ale rów nież, co je st m oże n a w e t b ard ziej in te re su ją c e — do robek jakościow y, ów ró żn o rak i g a tu n ek polskich d ru k ó w ew angelickich n a p rzestrzen i czterech w ieków . Z w ykliśm y sądzić p rzed e w szystkim o ich religijnym c h a ra k te rz e z uw agi n a biblie,, k ancjonały, k atech izm y czy postylle. A le przecież n ie był on w yłącznie taki. B ibliografia C hojnackiego u k azu je nam rów nocześnie n ajd o k ład n iej różnorodne dru k i o treści św ieckiej, owe liczne podręczniki ele m e n ta rn e j n au k i . szkolnej, b o g atą lite ra tu rę p iękną, d ru k i o c h a ra k te rz e politycznym , praw nym , gospodarczym , czy p o p u la ry zujące w iedzę i um iejętności p raktyczne, a w reszcie sp o rą liczbę k alen d arzy (259 poz.) i czasopism (79 poz.).
O m aw iana p u b lik acja re je s tru je łącznie 2.780 pozycji (w tym 2.755 pozycji num ero w an y ch ciągle oraz 25 dodanych, a raczej od k ry ty ch osta tn io i o zn a czonych lite rą a), k tó re stanow ią d ru k i w y d an e n a ziem iach polskich oraz za g ran icą od r. około 1530 (poz. 1.294) do r. 1939, zarów no w y d aw n ictw a z w a rte (książki i d ru k i ulotne) oraz w spom niane ju ż pow yżej w ydaw nictw a ciągłe (kalendarze i czasopism a). B ibliografia posiada bard zo p rz e jrz y sty układ, dzjeli się bow iem na trz y części: d ru k i z w a rte i ulotne, kalen d arze i czasopism a. W ob ręb ie każdej z tych części p rzy jęto u k ład alfab ety czn y w edług nazw isk autorów , czy też pierw szego h asła ty tu łu danego dru k u , ka le n d a rz a czy czasopism a. W pew nych w y p ad k ach p rzy jęto h a sła zbiorow e
(np. biblia, kancjonał, katechizm ), gdzie pozycje uszeregow ano w porządku chronologicznym , ale tylko w ram ach poszczególnych ty tu łó w czy rodzajów . N azw iska au to ró w obcych są podaw ane w brzm ieniu oryginalnym , au to ró w polskiego pochodzenia podano w brzm ieniu polskim , choćby n a k arcie ty tu łow ej w ystępow ały w języku niem ieckim , czy najczęściej w form ie zlatynizo- w anej. H asła stanow ią rów nież nazw iska a u to ró w d ruków anonim ow ych, bądź p u b lik acji ogłoszonych pod pseudonim em lu b kry p to n im em , k tó re po n adto rozw iązano przy zastosow aniu odpow iednich odsyłaczy. Bardzo cennym uzupełnieniem haseł nazw iskow ych au to ró w są ich d aty życia podaw ane przy h aśle w n aw iasach okrągłych. W ten sposób rozszerzono znacznie n o r m alną in fo rm ację w opisie bibliograficznym o elem enty ty p u biograficznego. B ibliografia m ieści rów nież w ykaz w ażniejszej lite ra tu ry przedm iotu (ss. 243—252), indeks topograficzny d ru k arzy , nakładców i w ydaw ców (ss. 253— 262) obrazujący w kład i dorobek 77 ośrodków w ydaw niczych z te re n u ziem historycznie polskich i obcych (np. Niem iec, A u strii i Anglii). Posiada w reszcie rep ro d u k c je nigdzie dotąd n iepublikow anych k a r t ty tu ło w y ch n ie których d ru k ó w polsko-ew angelickich w ydanych w X IX i X X wieku.
W ysoko należy ocenić bardzo p recy zy jn ą form ę opisu bibliograficznego, n a k tó ry sk ła d a ją się trz y głów ne człony: opis w łaściw y, ad n o tacje oraz in fo rm acje bibliograficzne.
Opis w łaściw y p o d aje w iern ie zacz erp n iętą z a u to p sji i z zachow aniem o rto g rafii w spółczesnej, a n aw et błędów , tre ść k a rty ty tu ło w ej w zględnie okładki czy nagłów ka, fo rm at, p ag in ację i cenę^ Pozycje, do k tó ry ch nie udało się dotrzeć na drodze a u to p sji oznaczono gw iazdką (*). Je st ich łącznie tylko 817, w tym w śród pozycji zw arty ch 677, k alen d arzy 116, a pośród cza sopism 24.
A dnotacje um ieszczone po opisie a Unea podają m o tta, sygnety w ydaw nicze i d ru k arsk ie, ty tu ł oryginału w w yp ad k u tłum aczenia, ko m p ilacji lu b p rz e róbki danego u tw oru, im ię i nazw isko tłum acza w zględnie w ydaw cy, in fo r m acje o u tw o rach w spółw ydanych z odsyłaczem num erow ym do danej pozycji fig u ru jącej odrębnie, a w reszcie dane o sp e cjaln ie ciekaw ych dedykacjach, p rzedm ow ach, czy w stępach.
N a in fo rm ację bibliograficzną sk ła d a ją się: 1) odesłanie do B ibliografii
P olskiej K . E s t r e i c h e r a (dla d ru k ó w od XVI w ieku do r. 1900) i tegoż
II w ydania B ibliografii P o lskiej X I X stulecia (litery A—C), w zględnie uw agi o b ra k u danego opisu tam że lu b też zaznaczenia opisu niedokładnego u E streich era , 2) źródła opisu, jeżeli pochodzi z innej bibliografii lu b k a rty katalogow ej, 3) w ażniejsze recen zje oraz 4) m iejsce przechow yw ania danego d ru k u w bibliotekach lub archiw ach, w zględnie unikatów , zn ajd u jący ch się w zbiorach osób pry w atn y ch . W arto w spom nieć, że b ibliografia W. C hoj nackiego u jaw n iła 1.215 pozycji nieznanych B ibliografii P olskiej K. E stre i chera, w tym 955 pozycji z X IX w ieku. Tu jedynie w y p ad a sprostow ać, że poz. 1.115 (X ią żk a ogniowa) fig u ru je w t. 2 Bibliografii P o lskiej X I X s tu
lecia K. E stre ic h e ra (K raków 1874, s. 512), choć posiada ta m opis znie
kształcony.
S um ując powyższe uw agi należy stw ierdzić, że b ibliografia W. C hojnac kiego je st p rzy k ład em w ielkiej rzetelności badaw czej au to ra, k tó ry w ciągu w ieloletnich, bo zapoczątkow anych jeszcze w 1939 r. b ad ań zdołał sam sp e n etro w ać ogrom ną liczbę b ibliotek i zbiorów n a te re n ie całego k ra ju oraz za g ranicą (przede w szystkim w Czechosłowacji, N iem ieckiej R epublice D em o k raty czn ej i D anii) oraz w y k o rzy stać k w eren d y pochodzące z Anglii, N ie m ieckiej R epubliki F ed eraln ej, Szw ecji i Z w iązku Radzieckiego).
P ra c a W. C hojnackiego stanow ić będzie bardzo cenną pomoc d la b adań h istoryków różnorodnych dziedzin k u ltu ry , stanow i pon ad to w ym ow ny dowód żyw otności języka polskiego n a ziem iach północnych i zachodnich. Ż ałow ać jed y n ie trzeba, że niski n ak ład tej cennej p u b lik acji (1.200 egzem plarzy) uczyni ją rychło pozycją rzad k ą i niedostępną.
W iesław B ie ń k o w sk i
F ran ciszek K l o n o w s k i , D rew niane budow nictw o na M azurach i W arm ii, O lsztyn „P ojezierze”, 1965, ss. 247, m ap 12, tabl. III, ryc. 159 (Streszczenie w języku angielskim ).
Z dużym zainteresow aniem p rzy jęli ta k m iłośnicy, ja k i specjaliści u kazanie się na półkach księgarskich obszernego stu d iu m architektonicznego p ra c o w i tego e tn o g rafa olsztyńskiego, F. K l o n o w s k i e g o .
P rzedm iotem tej ro zp raw y je s t rozw ój drew nianego b u dow nictw a ludowego n a północno-w schodnich teren ach k ra ju , zasiedlonych ongiś polskim żywiołem osadniczym . Ta rzeczowo przem y ślan a i w szerokim aspekcie u ję ta praca stanow i pierw szą tego rodzaju pozycję w lite ra tu rz e polskiej, dotyczącą M azur i W arm ii.
N ajp ierw a u to r podał czytelnikow i c h a ra k te ry sty k ę dotychczasow ej lite ra tu ry tem aty czn ej — i to zarów no dość sk ro m n ej polskiej, ja k też o b szer niejszej niem ieckiej,poddając ją k ry tycznym uw agom . P rzy tej sposobności p o d k reślił ten d en cy jn o ść w y n u rzeń n iek tó ry ch badaczy niem ieckich ( M e i- t z e n , H e n n i n g , M i e l k e ) , p rzypisujących głów ny rozwój om aw ianego b u dow nictw a przem ożnym w pływ om g erm ańskim .
Z godnie ze w spółczesnym i m eto d am i badaw czym i, a u to r ro z p a tru je p ro b lem zm ienności form b u dow nictw a m iejscow ego od podłoża — od szczegółowej analizy w aru n k ó w historyczno-osadniczych i społeczno-gospodarczych. T u trz e ba do b itn ie podkreślić, że tego ważnego pro b lem u w dotychczasow ych pracach nie ste ty nie uw zględniano.
Dużo uw agi pośw ięcił au to r specyfice środow iska geograficznego i ze szczególną pieczołow itością om ówił dość złożoną h isto rię osadnictw a obszaru
(10 stron), jako też poszczególne fo rm y tu tejszy c h zagród i osiedli (22 strony). Z cało k ształtu ty ch zagadnień w y sn u ł odpow iednie w nioski. N iestety, z p o wodu b rak u m ateriałó w archeologicznych i a rch iw aln y ch z czasów w czesnego średniow iecza i średniow iecza, n ie dało się w y jaśn ić ów czesnej s tru k tu ry osiedli i zagród. Istn ie ją w tym czasie jed y n ie ślady w nazew n ic tw ie g eo g ra ficznym sta ro p ru sk im , a później polskim . Z kolei om aw ia a u to r w pływ y za konu krzyżackiego n a m iejscow e osadnictw o przy p o m in ając, że niezaludnione obszary puszczy galindzkiej zostały w X III w ieku skolonizow ane przez są siedni żyw ioł polski, m azow iecko-chełm iński, k tó ry p rzyniósł ze sobą rodzim e fo rm y osadnicze.
O bszerniej c h a ra k te ry z u je a u to r późniejsze niem ieckie fa le kolonizacyjne w X V III, a zw łaszcza X IX w ieku, m ające pow ażniejsze w pływ y n a osadnictw o i budow nictw o n a odizolow anych od m acierzy teren ach .
Na tle tych w stępnych, a niezbędnych w yjaśnień, a u to r rozw ija szeroko w dw óch n astęp n y ch obszernych rozdziałach p odstaw ow y te m a t p racy zw ią zany z rozw ojem w iejskiego budow nictw a drew nianego.
W tym celu w y k o rzy stu je sum iennie polską i niem iecką lite ra tu rę , głów nie Χ ΙΧ -w ieczną, oraz arch iw alia rysunkow e i fotograficzne. P rz ed e w szystkim jed n ak w yw ody a u to ra i w y su n ię te z nich w nioski o p ie ra ją się n a w łasnych
