FOLIA OECONOMICA 261, 2011
Maciej Frendzel
WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU IDENTYFIKACJI I PREZENTACJI PRZYCHODÓW Z DZIAàALNOĝCI ZWYKàEJ,
INWESTYCYJNEJ I FINANSOWEJ
1. WPROWADZENIE
Jednostki gospodarcze prowadzą swoją dziaáalnoĞü gospodarczą w róĪnym zakresie, czĊsto wykraczając poza okreĞlony sektor branĪowy. Nawet podmioty koncentrujące siĊ na ĞciĞle zdefiniowanej dziaáalnoĞci operacyjnej dokonują dodatkowych transakcji, które, choü nieuznawane za dziaáalnoĞü operacyjną, są Ğwiadomie zarządzane i mogą byü z pewnej perspektywy uznane za dziaáania zwykáe i normalne. Przykáadem mogą byü tutaj transakcje rozliczania pozycji w walucie obcej i powstające na nich róĪnice kursowe (na przykáad rozliczenie naleĪnoĞci i zobowiązaĔ handlowych), kwoty otrzymywane w związku z wy-najmem zbĊdnej powierzchni magazynowej, zyski i straty na instrumentach pochodnych zabezpieczających transakcje lub salda operacyjne, kwoty odsetek naliczanych i otrzymywanych na lokatach bankowych, dywidendy otrzymywane od spóáek, do których wyodrĊbniono czĊĞü dziaáalnoĞci podstawowej itp. Zasadniczym pytaniem jest to, wedáug jakiego kryterium i z jakiej perspektywy jednostka powinna klasyfikowaü takie dodatkowe transakcje i w jaki sposób je prezentowaü. Kwestią problematyczną jest ustalenie, czy jednostka powinna wyróĪniaü transakcje operacyjne, pozostaáe operacyjne, finansowe (i ewentual-nie w przypadku polskich rozwiązaĔ nadzwyczajne), a moĪe operacyjne, inwestycyjne i finansowe, czy teĪ istota podziaáu leĪy w innym podejĞciu.
PrzyjĊta klasyfikacja moĪe istotnie przekáadaü siĊ na prezentacjĊ transakcji w rachunku zysków i strat i przez to na ocenĊ podmiotu przez inwestorów bądĨ wierzycieli. Problem ten jest szczególnie istotny w kontekĞcie stosowania standardów miĊdzynarodowych, poniewaĪ regulacje te pozostawiają duĪą swobodĊ oceny i moĪliwoĞci ksztaátowania i dostosowywania rachunku zysków i strat do specyfiki jednostki (ewentualnie sprawozdania z caákowitych docho-dów, jeĪeli jednostka nie prezentuje odrĊbnego rachunku zysków i strat). ZbliĪony problem pojawia siĊ równieĪ dla niektórych pozycji w przypadku
stosowania ustawy o rachunkowoĞci1, gdy przepisy nie wskazują jednoznacznie sposobu ujĊcia skutków transakcji, pozostawiając ujĊcie przychodu dziaáalnoĞci operacyjnej lub pozostaáego przychodu operacyjnego ocenie jednostki2. PrzyjĊte przez dany podmiot rozwiązania powinny byü zawarte w polityce rachunkowo-Ğci i stosowane systematycznie w kolejnych okresach sprawozdawczych.
Niniejszy artykuá podejmuje problematykĊ wáaĞciwej prezentacji przycho-dów, zysków, kosztów i strat z dziaáalnoĞci nieuznawanej za dziaáalnoĞü operacyjną. Celem opracowania jest zatem wskazanie róĪnych moĪliwoĞci prezentacji pozycji wynikowych w rachunku zysków i strat w zaleĪnoĞci od róĪnych rozwiązaĔ przyjĊtych przez kierownictwo w polityce rachunkowoĞci. Podstawą do przygotowania artykuáu byáy analiza i interpretacja regulacji rachunkowoĞci, studia literaturowe oraz analiza sprawozdaĔ finansowych spóáek gieádowych notowanych na LondyĔskiej Gieádzie Papierów WartoĞciowych (London Stock Exchange)3.
2. ISTOTA I ROLA RACHUNKU ZYSKÓW I STRAT
W teorii rachunkowoĞci moĪna wyróĪniü dwa podstawowe podejĞcia do roli rachunku zysków i strat oraz bilansu: podejĞcie wynikowe i bilansowe. Podej-Ğcie wynikowe przyjmuje, Īe rachunkowoĞü, a przez to i sprawozdawczoĞü finansowa są ukierunkowane na poprawne ustalenie i przedstawienie wyniku finansowego podmiotu i efektywnoĞci jego dziaáaĔ4. Zadanie to jest w tym podejĞciu pierwotne wobec prezentacji sytuacji finansowo-majątkowej podmio-tu, sytuacja ta jest czĊsto bowiem konsekwencją ujĊcia lub odraczania w czasie kosztów i przychodów, a takĪe wpáywów i wydatków.
PrzyjĊcie podejĞcia wynikowego oznacza uwypuklenie pomiaru przycho-dów i kosztów oraz ich wspóámiernoĞci, a takĪe uznanie rachunku zysków i strat jako nadrzĊdnego wobec bilansu. Bilans odzwierciedlający aktywa i pasywa jest zatem traktowany jako narzĊdzie pomocnicze; w konsekwencji tego przedstawia
1
Ustawa z dnia 29 wrzeĞnia 1994 r. o rachunkowoĞci (Dz. U. 2009, nr 152, poz. 1223 z póĨn. zm.).
2
Por. na przykáad wytyczne paragrafu V.1 KSR 5 Leasing.
3
Postawioną hipotezĊ badawczą i sposób jej weryfikacji przedstawiono w punkcie prezentu-jącym wyniki badania.
4
Zob. A.A. Jaruga (red.), MiĊdzynarodowe regulacje rachunkowoĞci. Wpáyw na rozwiązania
krajowe, C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 17. PodejĞcie wynikowe okreĞlane jest równieĪ w
lite-raturze przedmiotu teorią transakcyjną lub metodą transakcyjną (performance oriented theory). Por. A. Helin, K.G. SzymaĔski, SprawozdawczoĞü finansowa spóáek kapitaáowych, FRR w Polsce, Warszawa 2001, s. 66–69; M. Gmytrasiewicz, Dyskusyjne metody ustalania i prezentacji wartoĞci
wedáug MiĊdzynarodowych Standardów SprawozdawczoĞci Finansowej, „Zeszyty Teoretyczne
przede wszystkim te pozycje, które nie kwalifikują siĊ do ujĊcia w wyniku finansowym danego okresu sprawozdawczego. W podejĞciu wynikowym (w pewnym uproszczeniu) wykazywane w bilansie aktywa są utoĪsamiane w duĪej czĊĞci z odraczanymi w czasie kosztami. Obok nich pojawiają siĊ równieĪ niezrealizowane wpáywy (na przykáad naleĪnoĞci handlowe, poĪyczki udzielone, inne inwestycje finansowe itp.), a takĪe same Ğrodki pieniĊĪne. Wykazywane w bilansie pasywa oznaczają przede wszystkim odroczone w cza-sie przychody oraz przyszáe wydatki (zobligowania do zapáaty).
W podejĞciu wynikowym koszt nie jest definiowany jako pochodna zmian w zasobach lub zobowiązaniach, lecz jako pozycja pierwotna, która odzwiercie-dla poniesione nakáady, pewne wyrzeczenie, poĞwiĊcenie czegoĞ odzwiercie-dla zrealizo-wania korzyĞci. WielkoĞci te są ujmowane w wyniku finansowym, chyba Īe wiąĪą siĊ z generowaniem korzyĞci w kolejnych okresach. Analogicznie pozycją pierwotną są przychody, które równieĪ podlegają rozliczeniu w czasie, jeĪeli są uznane za przychody kolejnego bądĨ kilku kolejnych okresów.
W opozycji do podejĞcia wynikowego znajduje siĊ podejĞcie bilansowe, ukierunkowane na przedstawienie bieĪącej sytuacji finansowej podmiotu5. PodejĞcie to przewiduje ekonomiczne spojrzenie na jednostkĊ gospodarczą z perspektywy aktywów, jakimi ona dysponuje, oraz zobowiązaĔ, jakie na niej ciąĪą. W tym ujĊciu aktywa są definiowane w odniesieniu do czynników okreĞlających bieĪącą sytuacjĊ finansową podmiotu gospodarczego, na przykáad zasobów odzwierciedlających przyszáe korzyĞci ekonomiczne bądĨ majątku w postaci posiadanych dóbr gospodarczych. Sprawozdanie odzwierciedlające te zasoby i zobligowania (bilans) staje siĊ podstawowym sprawozdaniem finanso-wym, a rachunek zysków i strat sprawozdaniem uzupeániającym, obrazującym przychody, koszty, zyski i straty bĊdące pochodnymi zmian w aktywach i zobowiązaniach.
PrzyjĊte w podejĞciu bilansowym i wynikowym róĪne ukierunkowanie ra-chunkowoĞci jest uwidocznione w definicjach aktywów i zobowiązaĔ oraz przychodów i kosztów. W Ğwietle obu rozwiązaĔ te same pozycje mogą byü wykazane w bilansie, lecz są analizowane z róĪnej perspektywy. Na przykáad
5 Zob. A. Jaruga (red.), MiĊdzynarodowe regulacje…, s. 17. PodejĞcie bilansowe jest
utoĪ-samiane przez niektórych autorów z teorią wartoĞci (wealth oriented theory) lub z metodą wartoĞci, wykorzystującymi do wyceny wartoĞci godziwe (bieĪące) oraz przewidującymi ujmowanie przeszacowaĔ w wyniku finansowym okresu. NaleĪy wskazaü, Īe samo podejĞcie bilansowe nie wiąĪe siĊ z konkretną koncepcją wyceny i sposobem ujmowania przeszacowaĔ; moĪe ono wykorzystywaü zarówno miary historyczne, jak i bieĪące. Por. na przykáad A. Helin, K.G. SzymaĔski, SprawozdawczoĞü finansowa…, s. 66–69; J. Samelak, Zasada ostroĪnoĞci
w teorii i praktyce rachunkowoĞci (gáos w dyskusji), „Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĞci” tom
38 (94), SKwP, Warszawa 2007, s. 148 oraz E. Jezierska, NadrzĊdne zasady rachunkowoĞci
wĞwietle zmian we wspóáczesnej rachunkowoĞci, „Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĞci” tom 46
maszyna nabyta za Ğrodki pieniĊĪne w podejĞciu wynikowym nie odzwierciedla skáadnika majątkowego ani zasobu, lecz stanowi poniesiony nakáad (koszt), który nie kwalifikuje siĊ do ujĊcia w caáoĞci w wyniku finansowym okresu, w którym zostaá poniesiony. Nakáad ten, czyli pewne wyrzeczenie ze strony jednostki (kwota zapáacona za maszynĊ) przyczyni siĊ do generowania przycho-dów w kilku kolejnych okresach i z tego powodu podlega rozliczeniu w czasie. Z perspektywy podejĞcia bilansowego maszyna jest traktowana nie jako wyrze-czenie czy poniesione przez jednostkĊ poĞwiĊcenie Ğrodków pieniĊĪnych, lecz jako skáadnik majątkowy lub zasób definiowany w odniesieniu do potencjalnych korzyĞci ekonomicznych, które zostaną dziĊki niemu wygenerowane6.
Obowiązujące obecnie MiĊdzynarodowe Standardy SprawozdawczoĞci Fi-nansowej (MSSF) przyjmują jednoznacznie orientacjĊ bilansową. Uwidacznia siĊ to przede wszystkim w definicjach aktywów, zobowiązaĔ, przychodów i ko-sztów, ale równieĪ w duĪym nacisku na wycenĊ początkową i bilansową pozycji prezentowanych w bilansie. Bardzo czĊsto standardy miĊdzynarodowe, wskazu-jąc sposób ujĊcia przeszacowania lub skutków wyceny, ograniczają siĊ jedynie do wskazania, czy jest to element wpáywający na wynik finansowy okresu czy na odpowiedni kapitaá rezerwowy (prezentowany jako inne caákowite dochody). Nieco inne podejĞcie przyjmuje ustawa o rachunkowoĞci7, która próbuje áączyü zarówno podejĞcie wynikowe, jak i bilansowe. Za orientacją bilansową przemawiają definicje aktywów i zobowiązaĔ, a takĪe podporządkowane im definicje przychodów/zysków i kosztów/strat zawarte w art. 3 ustawy o rachun-kowoĞci. Z kolei za podejĞciem wynikowym przemawiają art. 6, który na mocy zasady wspóámiernoĞci uzasadnia wykazywanie w bilansie kosztów i przy-chodów odraczanych w czasie, oraz uzupeániające go artykuáy 39 i 40 ustawy o rachunkowoĞci.
NaleĪy wskazaü, Īe rozwiązania ustawowe budzą pewne wątpliwoĞci kon-cepcyjne odnoĞnie do ich spójnoĞci. Nadanie róĪnej hierarchii przyjĊtym w usta-wie o rachunkowoĞci rozwiązaniom moĪe skutkowaü róĪnymi kwotami ujĊtych aktywów, zobowiązaĔ i wyniku finansowego przez identyczne podmioty. Przykáadem mogą byü koszty przedkontraktowe ponoszone przez jednostkĊ w związku z planowaną realizacją kontraktu dáugoterminowego. Przyjmując orientacjĊ bilansową (a wiĊc art. 3), jednostka nie moĪe wykazaü takich pozycji jako aktywa, poniewaĪ nie jest speániona definicja aktywów (brak kontroli nad zasobami, które skutkowaáyby w przyszáoĞci wpáywem korzyĞci ekonomicz-nych). Z kolei podmiot stosujący zasadĊ wspóámiernoĞci (art. 6 ustawy o ra-chunkowoĞci) i bazujące na niej podejĞcie przedstawione w art. 34c (zdanie
6
Innym, wyraĨniejszym przykáadem róĪnic mogą byü róĪne rozwiązania stosowane wobec nakáadów poniesionych na przygotowanie oferty handlowej przed zawarciem umowy lub kosztów akwizycji, które w Ğwietle podejĞcia wynikowego są rozliczane w czasie, a w Ğwietle podejĞcia bilansowego nie kwalifikują siĊ do ujĊcia jako zasoby.
7
drugie) moĪe, czy wrĊcz powinien wykazaü pozycjĊ jako skáadnik aktywów (mimo braku wypeánienia definicji zawartej w art. 3), jeĪeli oczekuje odzyskania kosztów w przyszáoĞci. Wydaje siĊ, Īe podmiot stosujący ustawĊ o rachunkowo-Ğci8 powinien przyjąü w polityce rachunkowoĞci zasady, którymi bĊdzie siĊ
kierowaü, ujmując takie pozycje, i systematycznie stosowaü je do zbliĪonych zdarzeĔ.
3. IDENTYFIKACJA OBSZARÓW RACHUNKU ZYSKÓW I STRAT
Podstawowym celem przygotowania i prezentacji rachunku zysków i strat jest przedstawienie przychodów, kosztów, zysków, strat i obciąĪeĔ podatkowych uwzglĊdnionych w wyniku finansowym okresu. Od strony koncepcyjnej istnieje wiele moĪliwych wariantów wyodrĊbniania i grupowania elementów wpáywają-cych na wynik finansowy9. Na przykáad struktura moĪe byü uzaleĪniona od czĊstotliwoĞci wystĊpowania okreĞlonych transakcji w danej jednostce. W takim przypadku przychody i koszty oraz zyski i straty wystĊpujące z najwiĊkszą czĊstotliwoĞcią są prezentowane w pierwszej kolejnoĞci (pierwszej czĊĞci tego sprawozdania), a dopiero po nich pojawiają siĊ pozycje wystĊpujące rzadziej, koĔcząc na tych, które wystĊpują sporadycznie.
Pewną modyfikacją tej formuáy moĪe byü wyodrĊbnienie pozycji ze wzglĊ-du na ich oczekiwaną czĊstotliwoĞü wystĊpowania w przyszáoĞci. W tym ujĊciu jest wyodrĊbniana dziaáalnoĞü kontynuowana, która bĊdzie powtarzaü siĊ w przyszáoĞci oraz dziaáalnoĞü niekontynuowana (zaniechana), która zgodnie z zamierzeniami kierownictwa jednostki bĊdzie wygaszana lub sprzedana (bądĨ zostaáa w danym okresie wygaszona lub sprzedana).
Innym sposobem klasyfikacji pozycji wynikowych jest powiązanie transak-cji z dziaáalnoĞcią operacyjną jednostki. Rozwiązanie takie przewiduje w duĪym zakresie ustawa o rachunkowoĞci10, która wskazuje na wyodrĊbnienie nastĊpują-cych elementów: przychody dziaáalnoĞci operacyjnej, koszty dziaáalnoĞci opera-cyjnej, przychody/zyski i koszty/straty poĞrednio wiąĪące siĊ z dziaáalnoĞcią operacyjną (pozostaáe przychody i koszty operacyjne), przychody/zyski i kosz-ty/straty wiąĪące siĊ z niefinansową dziaáalnoĞcią inwestycyjną (pozostaáe przychody i koszty operacyjne) oraz przychody/zyski i koszty/straty wiąĪące siĊ z finansowaniem podmiotu i inwestycjami finansowymi. Dokáadna analiza przedstawionej klasyfikacji rodzi jednak wątpliwoĞci, co uznawaü za dziaáalnoĞü operacyjną, pozostaáą operacyjną i finansową. Ustawa o rachunkowoĞci11 oraz
8
Ibidem.
9 NaleĪy podkreĞliü, Īe przedstawione poniĪej moĪliwe sposoby prezentacji pozycji w
ra-chunku zysków i strat nie wypeániają wszystkich moĪliwoĞci w tym zakresie.
10 Ustawa z dnia 29 wrzeĞnia 1994 r. … 11
akty wykonawcze i uzupeániające (na przykáad krajowe standardy rachunkowo-Ğci) jedynie czĊĞciowo rozwiązują ten problem poprzez wprowadzenie definicji pozostaáych przychodów i kosztów operacyjnych oraz konkretnych zapisów wskazujących ujĊcie okreĞlonych przychodów/zysków lub kosztów/strat, pozo-stawiając stosunkowo wiele miejsca ocenie jednostki.
Kolejnym moĪliwym sposobem prezentacji pozycji wynikowych jest ich uporządkowanie w sposób powiązany z rachunkiem przepáywów pieniĊĪnych i wyodrĊbnionymi w nim obszarami: dziaáalnoĞcią operacyjną, inwestycyjną i finansową. W tym ujĊciu istotne znaczenie ma zdefiniowanie wskazanych obszarów, róĪne regulacje, poprzez odmienne okreĞlenie tych samych za-gadnieĔ, mogą bowiem powodowaü róĪne skutki na potrzeby prezentacji. Obowiązujące obecnie regulacje krajowe i miĊdzynarodowe nie przewidują dostosowania struktury rachunku zysków i strat do struktury rachunku przepáywów pieniĊĪnych, lecz takie zbliĪenie moĪe nastąpiü w przyszáoĞci12. Porównanie tych dwóch sprawozdaĔ, zwáaszcza w kontekĞcie ustawy o ra-chunkowoĞci, pozwala na stwierdzenie, Īe pojawiająca siĊ w obu dziaáalnoĞü operacyjna i wynikające z niej skutki mogą byü róĪnie okreĞlane. Przykáadem moĪe byü tutaj podejĞcie do róĪnic kursowych powstaáych na naleĪnoĞciach handlowych lub zobowiązaniach handlowych, które w rachunku zysków i strat są wykazywane w dziaáalnoĞci finansowej, a w rachunku przepáywów pieniĊĪnych w dziaáalnoĞci operacyjnej (są na przykáad uwzglĊdniane w zmia-nie stanu takich wielkoĞci). Innym przykáad mogą stanowiü przepáywy wynikające z instrumentów pochodnych, które w rachunku przepáywów pieniĊĪnych mogą byü prezentowane w ramach obszaru, w którym są wyka-zywane przepáywy z pozycji zabezpieczanej, a w rachunku zysków i strat w dziaáalnoĞci finansowej.
NaleĪy podkreĞliü, Īe w niektórych obszarach (na przykáad wykazanie przy-chodów operacyjnych, pozostaáych przychodów operacyjnych czy przychodów finansowych) zastosowanie regulacji krajowych wymaga oceny, co jest dzia áal-noĞcią podstawową podmiotu. Na przykáad czĊĞü odsetkowa rat związanych z leasingiem finansowym u finansującego moĪe byü prezentowana jako przy-chód operacyjny (ze sprzedaĪy), jeĞli za czĊĞü dziaáalnoĞci podstawowej jest uznawane udostĊpnianie skáadników w leasingu, w pozostaáych zaĞ przypadkach bĊdzie to przychód finansowy. ZbliĪony problem pojawia siĊ w przypadku wynajmu nieruchomoĞci – uznanie takiej dziaáalnoĞci za dziaáalnoĞü podstawo-wą (lub jej czĊĞü) powoduje, Īe opáaty naleĪne są powiązane z ujĊciem przycho-du operacyjnego (ze sprzedaĪy). JeĞli jednak obszar ten jest traktowany jako dziaáalnoĞü uboczna, powstają pozostaáe przychody operacyjne.
12
4. KLASYFIKACJA POZYCJI WYNIKOWYCH
W KONTEKĝCIE STOSOWANIA MIĉDZYNARODOWYCH STANDARDÓW SPRAWOZDAWCZOĝCI FINANSOWEJ (MSSF)
WiĊksze wątpliwoĞci w zakresie klasyfikacji pozycji w rachunku zysków i strat pojawiają siĊ w przypadku zastosowania regulacji miĊdzynarodowych. Wynika to ze wskazanej wczeĞniej specyfiki przepisów miĊdzynarodowych; zazwyczaj wskazują one na ujĊcie kwoty w wyniku finansowym okresu bez odniesienia siĊ do konkretnej pozycji rachunku zysków i strat13. Oznacza to, Īe
wáaĞciwa prezentacja jest uzaleĪniona w duĪym stopniu od ocen i zaáoĪeĔ kierownictwa jednostki, które powinny znaleĨü swoje odzwierciedlenie w po-lityce rachunkowoĞci i byü stosowane systematycznie w kolejnych okresach. Kierownictwo powinno zatem okreĞliü m.in.:
Ɣ w jakiej pozycji rachunku zysków i strat (RZiS) jednostka wykazuje róĪ-nice kursowe powstaáe na skáadnikach operacyjnych (na przykáad naleĪnoĞciach i zobowiązaniach handlowych);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje róĪnice kursowe powstaáe na akty-wach i zobowiązaniach finansowych (na przykáad poĪyczkach udzielonych i kredytach zaciągniĊtych);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje przeszacowania inwestycji finanso-wych (na przykáad czy przeszacowania instrumentów finansowych do wartoĞci godziwej wykazuje w przychodach/kosztach finansowych, czy w innych przy-chodach/kosztach);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje odpisy aktualizujące aktywa finan-sowe (na przykáad czy w kosztach finansowych, czy w innych kosztach);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje przeszacowania inwestycji niefinan-sowych (na przykáad nieruchomoĞci inwestycyjnych do wartoĞci godziwej);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje zyski/straty ze zbycia inwestycji fi-nansowych (na przykáad czy w przychodach/kosztach finansowych, czy w in-nych operacyjin-nych);
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje zyski/straty ze zbycia inwestycji nie-finansowych;
Ɣ w jakiej pozycji jednostka wykazuje kwoty tworzonych i rozwiązywa-nych rezerw14 itp.
Inny problem związany z klasyfikacją pozycji w rachunku zysków i strat wynika z przyjĊtego w MSSF pojĊcia przychodu z dziaáalnoĞci zwykáej (revenue)15.
13
Wyjątkiem są m.in. przychody z dziaáalnoĞci zwykáej.
14 NaleĪy podkreĞliü, Īe wiele rezerw moĪe byü tworzonych w ciĊĪar kosztów operacyjnych. 15
Niektórzy autorzy táumaczą pojĊcie revenue jako przychody operacyjne. Zob. na przykáad T. Martyniuk, Przychody jako kategoria prawa bilansowego, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowo-Ğci” tom 54 (110), SKwP, Warszawa 2010.
MSR 1 Prezentacja sprawozdaĔ finansowych16, przedstawiając w zaáączniku róĪne warianty rachunku zysków i strat, wskazuje, Īe sprawozdanie to rozpo-czyna siĊ zawsze od przychodów okreĞlanych angielskim terminem revenue (podobne rozwiązanie wskazane jest w paragrafach 102 i 103 MSR 1). DefinicjĊ pojĊcia przychodu (w rozumieniu revenue) zawiera MSR 18 Przychody (IAS 18
Revenue), który wskazuje, Īe są to wpáywy „korzyĞci ekonomicznych brutto
danego okresu, powstaáe w wyniku zwykáej (ordinary) dziaáalnoĞci gospodarczej jednostki, skutkujące zwiĊkszeniem kapitaáu wáasnego, innym niĪ zwiĊkszenie kapitaáu wynikającego z wpáat udziaáowców”17
. Dodatkowo par 1 MSR 18 stwierdza, Īe standard ten jest stosowany do przychodów (revenue) wynikają-cych z nastĊpująwynikają-cych transakcji lub zdarzeĔ:
„a) sprzedaĪy dóbr; b)Ğwiadczenia usáug oraz
c) uĪytkowania przez inne podmioty aktywów jednostki gospodarczej, przynoszących odsetki, tantiemy i dywidendy”18.
Zasadniczą kwestią jest zatem odpowiedĨ na pytanie, co jest zwykáą dzia-áalnoĞcią podmiotu gospodarczego. Niewątpliwie w zakres zwykáej dziaáalnoĞci wchodzi podstawowa dziaáalnoĞü operacyjna. W przypadku podmiotu produk-cyjnego bĊdzie to sprzedaĪ produktów, usáugowego – Ğwiadczenie usáug, handlowego – dziaáalnoĞü handlowa, leasingowego – leasingowa itp. Zagadnie-niem wymagającym jednak rozwaĪenia jest to, czy zwykáa dziaáalnoĞü jest zawĊĪona jedynie do tego elementu. JeĪeli jednostka obok podstawowej dziaáalnoĞci operacyjnej dodatkowo przeprowadza systematycznie inne transak-cje, na przykáad Ğwiadomie zarządza i lokuje nadwyĪki Ğrodków pieniĊĪnych na lokatach terminowych (depozytach), udziela poĪyczek bądĨ teĪ inwestuje w obligacje skarbu paĔstwa, to odsetki wynikające z takich transakcji moĪna z pewnej perspektywy uznaü za przychody z dziaáalnoĞci zwykáej dla tego podmiotu. Analogiczna ocena powinna pojawiü siĊ na przykáad dla wynajmu powierzchni biurowej czy magazynowej innym jednostkom, jeĞli podmiot nie specjalizuje siĊ w takiej dziaáalnoĞci. JeĪeli okreĞlone dziaáania są prowadzone systematycznie i są Ğwiadomie zarządzane, to wpisują siĊ w dziaáalnoĞü zwykáą. Analogicznie naleĪaáoby oceniü m.in. naleĪne dywidendy. JeĪeli jednostka Ğwiadomie dywersyfikuje swoją dziaáalnoĞü i inwestuje dáugoterminowo w inne podmioty wypáacające dywidendy, bądĨ teĪ wyodrĊbnia czĊĞü swoich procesów do innych podmiotów, to z perspektywy sprawozdania jednostkowego moĪe to byü dziaáalnoĞü zwykáa19.
16 MiĊdzynarodowe Standardy SprawozdawczoĞci Finansowej, IASB – SKwP, Warsza-
wa 2007.
17
International Financial Reporting Standards, IASB, London 2010.
18
Ibidem.
19 W sprawozdaniu obejmującym podmioty podporządkowane (na przykáad sprawozdaniu
Przedstawione powyĪej zapisy par. 1 standardu MSR 18 zostaáy jedno-znacznie uszczegóáowione w par. 5, który stwierdza: „uĪytkowanie przez inne podmioty aktywów jednostki gospodarczej powoduje uzyskanie przez nią przychodów (revenue) w formie20:
a) odsetek, tj. opáat za uĪytkowanie Ğrodków pieniĊĪnych bądĨ ekwiwalen-tówĞrodków pieniĊĪnych lub kwot naleĪnych jednostce gospodarczej;
b) tantiem, tj. opáat za uĪytkowanie dáugoterminowych aktywów jednostki gospodarczej, na przykáad patentów, znaków handlowych, praw autorskich i pro-gramów komputerowych oraz
c) dywidend, tj. rozdzielenia zysków pomiĊdzy posiadaczy inwestycji kapi-taáowych proporcjonalnie do ich stanu posiadania poszczególnych rodzajów kapitaáu”.
Zapisy te nie pozostawiają wątpliwoĞci, Īe przychody naleĪne z tytuáu ele-mentów traktowanych czĊsto jako dziaáalnoĞü finansowa (lub z pewnej perspek-tywy dziaáalnoĞü inwestycyjna) mogą byü wykazywane w ramach przychodów z dziaáalnoĞci zwykáej na początku rachunku zysków i strat.
Prezentowana jako pierwszy element rachunku zysków i strat kwota przy-chodów z dziaáalnoĞci zwykáej (revenue) podlega rozbiciu na poszczególne tworzące ją istotne elementy bezpoĞrednio w tym sprawozdaniu lub w informa-cji dodatkowej do sprawozdania finansowego (MSR 1, par. 97), a takĪe jest dzielona na segmenty operacyjne21. Co ciekawe, MSSF 8 wymaga, aby jednost-ka, odnosząc siĊ do kaĪdego z segmentów operacyjnych, zaprezentowaáa oddzielnie przychody z tytuáu odsetek (interest revenue), jeĪeli są one istotne (MSSF 8, par. 23)22, co dodatkowo moĪe Ğwiadczyü, Īe przychody odsetkowe stanowią lub mogą stanowiü element dziaáalnoĞci zwykáej.
Analizując przedstawione rozwiązania, naleĪy rozwaĪyü, co jest celem ta-kiej prezentacji. WysokoĞü zrealizowanych w okresie przychodów informuje inwestorów nie tylko o przychodach zrealizowanych na podstawowej dzia áalno-Ğci operacyjnej, lecz takĪe o przychodach na dziaáalnoáalno-Ğci zwykáej, powtarzającej siĊ systematycznie i Ğwiadomie zarządzanej. WielkoĞü ta pozwala na prognozo-wanie, jakie wielkoĞci jednostka zrealizuje w przyszáoĞci. To, jakie obszary skáadają siĊ na wykazywaną pozycjĊ, odczytaü moĪna na przykáad w notach, gdzie zostaną wyodrĊbnione istotne elementy (na przykáad przychody z tytuáu Ğwiadczenia usáug, przychody ze sprzedaĪy produktów, przychody z tytuáu odsetek, przychody z tytuáu najmu, przychody z tytuáu dywidend), jak równieĪ w nocie poĞwiĊconej sektorom operacyjnym.
W przedstawionym kontekĞcie pojawia siĊ pytanie, czy rzeczywiĞcie pod-mioty prezentują wskazane elementy (odsetki, dywidendy) w ramach
przycho-20
International Financial Reporting…
21 Ujawnienia takie wynikają z wymagaĔ MSSF 8 Segmenty operacyjne. 22
dów z dziaáalnoĞci zwykáej i jaka jest skala tego zjawiska, na przykáad ile podmiotów wykazuje przychody z tytuáu odsetek jako element przychodów rozpoczynających rachunek zysków i strat.
5. PRZYCHODY ZE ZWYKàEJ DZIAàALNOĝCI – WYNIKI BADAē WàASNYCH W celu sprawdzenia, czy jednostki wykazują m.in. przychody z tytuáu odse-tek w ramach przychodów ze zwykáej dziaáalnoĞci, rozpoczynających rachunek zysków i strat, przeprowadzono badanie empiryczne. Na podstawie przedsta-wionych w poprzednich punktach rozwaĪaĔ postawiono nastĊpującą hipotezĊ badawczą: „NajwiĊksze pod wzglĊdem kapitalizacji rynkowej niefinansowe podmioty notowane na LondyĔskiej Gieádzie Papierów WartoĞciowych (London
Stock Exchange – LSE) wykazują przychody z tytuáu odsetek w ramach
przy-chodów ze zwykáej dziaáalnoĞci w ramach pierwszej pozycji prezentowanej w rachunku zysków i strat”. Podmioty notowane na LSE wybrano ze wzglĊdu na zastosowanie MSSF oraz umiejscowienie gieády londyĔskiej w obszarze gospodarczo-kulturowym, w którym powstają standardy miĊdzynarodowe. Weryfikacji hipotezy badawczej dokonano na podstawie analizy skonsolidowa-nych sprawozdaĔ finansowych przygotowaskonsolidowa-nych na koniec 2010 r.23 przez spóáki
uwzglĊdnione w indeksie FTSE10024.
Po wstĊpnej analizie sprawozdaĔ odrzucono 17 spóáek ze wzglĊdu na ich przynaleĪnoĞü do sektorów finansowych (16 spóáek) oraz stosowanie regulacji amerykaĔskich (1 spóáka). WĞród sprawozdaĔ pozostaáych 83 podmiotów podlegających dalszej analizie stwierdzono, Īe 16 podmiotów wyodrĊbniáo w rachunku zysków i strat przychody z tytuáu odsetek i zaprezentowaáo je odrĊbnie od przychodów z dziaáalnoĞci zwykáej, rozpoczynającej rachunek zysków i strat.
W przypadku kolejnych 57 jednostek ustalono, Īe zaprezentowaáy one w ra-chunku zysków i strat (lub sprawozdaniu z caákowitych dochodów) przychody finansowe. WĞród spóáek podających przychody finansowe (57 podmiotów) 51 jednoznacznie wskazaáo na uwzglĊdnienie w nich przychodów z tytuáu odsetek. Pozostaáe 6 spóáek nie podaáo jednoznacznie, gdzie prezentuje przychody z ty-tuáu odsetek w rachunku zysków i strat, odrĊbna prezentacja przychodów finansowych moĪe jednak sugerowaü, Īe w tej czĊĞci.
23 Na dzieĔ bilansowy 31.12.2010 r. lub datĊ zbliĪoną, jeĪeli podmiot nie przygotowuje
sprawozdania na koniec roku kalendarzowego, lecz inny moment.
24 Indeks FTSE100 (Financial Times Stock Exchange) to indeks akcji 100 najwiĊkszych
spóáek gieádowych notowanych na LondyĔskiej Gieádzie Papierów WartoĞciowych, speániających okreĞlone kryteria kapitalizacji i páynnoĞci. Spóáki uwzglĊdnione w FTSE100 stanowią okoáo 80% kapitalizacji gieády londyĔskiej.
W grupie pozostaáych 10 spóáek (niewyodrĊbniających przychodów finan-sowych bądĨ przychodów z tytuáu odsetek) 6 wykazaáo w rachunku zysków i strat przychody inwestycyjne (po przychodach z dziaáalnoĞci zwykáej), w ra-mach których prezentowaáy przychody z tytuáu odsetek, 3 nie wskazaáy, w jakiej pozycji prezentują przychody z tytuáu odsetek, a jedna spóáka podaáa, Īe przy-chody z tytuáu odsetek korygują koszty finansowe. Wyniki badania prezentuje wykres 1.
Wykres 1. Rozkáad spóáek pod wzglĊdem wykazywania przychodów odsetkowych
A – Przychody odsetkowe korygują koszty finansowe
B – W RZiS prezentowane przychody odsetkowe, jednak odrĊbnie od przychodów z dziaáal- noĞci zwykáej
C – W RZiS prezentowane przychody finansowe, brak jednoznacznego wskazania umiejsco- wienia przychodów odsetkowych
D – W RZiS przychody odsetkowe uwzglĊdnione w prezentowanych przychodach finanso- wych
E – W RZiS przychody odsetkowe uwzglĊdnione w prezentowanych przychodach inwesty- cyjnych
F – Brak informacji o przychodach odsetkowych
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie badaĔ wáasnych.
Przeprowadzone badanie pozwala na negatywną weryfikacjĊ postawionej hipotezy badawczej. Podmioty notowane na gieádzie londyĔskiej nie prezentują przychodów z tytuáu odsetek jako elementu przychodów z dziaáalnoĞci zwykáej na początku rachunku zysków i strat (lub sprawozdania z caákowitych docho-dów, jeĞli obejmuje ono pozycje wynikowe).
6. PODSUMOWANIE
Prezentacja wyników dziaáalnoĞci inwestycyjnej i finansowej jest uzaleĪ-niona od specyfiki jednostki, a takĪe od regulacji rachunkowoĞci, którym jednostka podlega. Zazwyczaj w podmiocie specjalizującym siĊ w prowadzeniu inwestycji finansowych bądĨ niefinansowych jest uzasadnione wykazywanie osiąganych zysków lub strat z tego tytuáu, w tym przychodów odsetkowych lub opáat dzierĪawnych jako elementu dziaáalnoĞci operacyjnej. Analogicznie ele-menty takie są wykazywane jako dziaáalnoĞü pozostaáa lub finansowa w jed-nostkach koncentrujących siĊ na innych obszarach, na przykáad produkcji i sprzedaĪy. Kwestią problematyczną pozostaje prezentacja takich elementów, gdy stanowią one istotną czĊĞü systematycznie prowadzonej i Ğwiadomie zarządzanej dziaáalnoĞci podmiotu. Wskazany problem nabiera dodatkowego znaczenia w kontekĞcie stosowania regulacji miĊdzynarodowych; MSR 18 wskazuje bowiem, Īe na przykáad przychody z tytuáu odsetek lub przychody z dywidend stanowią element przychodów z dziaáalnoĞci zwykáej (revenue).
Zgodnie z wytycznymi MSR 1 przychody z dziaáalnoĞci zwykáej są prezen-towane jako pierwsza pozycja w rachunku zysków i strat. Jak obrazują przepro-wadzone badania empiryczne, niefinansowe podmioty notowane na Gieádzie Papierów WartoĞciowych w Londynie, uwzglĊdnione w indeksie FTSE 100, nie wykazują przychodów z tytuáu odsetek w ramach revenue, lecz prezentują je odrĊbnie lub w ramach innych pozycji. Oznacza to, Īe wiele spóáek zrównuje dziaáalnoĞü zwykáą ze stosunkowo wąsko rozumianą dziaáalnoĞcią operacyjną, niezgodnie z wytycznymi MSR 18.
BIBLIOGRAFIA
Gmytrasiewicz M., Dyskusyjne metody ustalania i prezentacji wartoĞci wedáug
MiĊdzynarodo-wych Standardów SprawozdawczoĞci Finansowej, „Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĞci”
tom 53 (109), SKwP, Warszawa 2009.
Helin A., SzymaĔski K.G., SprawozdawczoĞü finansowa spóáek kapitaáowych, FRR w Polsce, Warszawa 2001.
International Financial Reporting Standard, IASB, London 2010.
Jaruga A.A. (red.), MiĊdzynarodowe regulacje rachunkowoĞci. Wpáyw na rozwiązania krajowe, C.H. Beck, Warszawa 2002.
Jezierska E., NadrzĊdne zasady rachunkowoĞci w Ğwietle zmian we wspóáczesnej rachunkowoĞci, „Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĞci” tom 46 (102), SKwP, Warszawa 2008.
KSR 5 Leasing, Ministerstwo Finansów RP, http://www.mf.gov.pl/dokument.php?const= 1&dzial=74&id=17731&typ=news (odczyt 24.10.2011).
KSR 1 Rachunek przepáywów pieniĊĪnych, Ministerstwo Finansów RP, http://www.mf.gov.pl/ dokument.php?const=1&dzial=74&id=17731&typ=news (odczyt 24.10.2011).
Martyniuk T., Przychody jako kategoria prawa bilansowego, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowo-Ğci” tom 54 (110), SKwP, Warszawa 2010.
MiĊdzynarodowe Standardy SprawozdawczoĞci Finansowej, IASB – SKwP, Warszawa 2007. Preliminary Views on Financial Statement Presentation, Discussion Paper, IASB, London 2008.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie szczegóáowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentów finanso-wych (Dz. U. 2001, nr 149, poz. 1674 z póĨn. zm.).
Samelak J., Zasada ostroĪnoĞci w teorii i praktyce rachunkowoĞci (gáos w dyskusji), „Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĞci” tom 38 (94), SKwP, Warszawa 2007.
Ustawa z dnia 29 wrzeĞnia 1994 r. o rachunkowoĞci (Dz. U. 2009, nr 152, poz. 1223 z póĨn. zm.).
Maciej Frendzel
SOME ASPECTS OF IDENTIFICATION AND PRESENTATION OF INCOME ON ORDINARY, INVESTING AND FINANCING ACTIVITIES
An article undertakes an issue of presentation of income on ordinary, investing and financing activities. There analyzed different possibilities of preparation of income statement depending on different perspectives as well as issues relating to presentation of revenue (gross income on ordinary activities). To verify a stated research hypothesis there made an analysis of some financial statements issued by companies listed on London Stock Exchange.
