A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA H ISTOR1CA 60, 1997
Leszek Olejnik
S P O Ł E C Z N O Ś Ć ŻYDOW SKA W Ł O D Z I W LA TA C H 1945-1950 ZARYS PR O B L EM U
H itlerow ska polityka zagłady Żydów oraz będące konsekwencją II wojny światowej zmiany granic państw a i wysiedlenia Niemców doprow adziły do zasadniczego przekształcenia stru k tu ry narodow ościow ej Polski. Jed n ak odsetek ludności niepolskiej był w pierwszych latach po wyzwoleniu jeszcze dość znaczny, a w przypadku Łodzi sięgał nawet kilkunastu procent ogółu mieszkańców. Łódź była wtedy największym skupiskiem miejskim ocalonych od zagłady Żydów i jednocześnie najprężniejszym ośrodkiem ich życia społeczno-politycznego, a szczególnie kulturalnego1. U zasadnia to, jak się wydaje, potrzebę bliższego zaprezentow ania niektórych aspektów fu n k -cjonow ania tej społeczności w mieście. Tym bardziej, iż problem ten właściwie nie był dotąd podejm ow any2. W artykule tym założono skoncen-trow anie się na niektórych - naszym zdaniem - najistotniejszych kwestiach. Stan badań nad tą problem atyką, jak i niekom pletność bazy źródłowej spowodowały, iż nie wszystkie aspekty tem atu mogły być przedstaw ione wyczerpująco.
1. LIC ZEB N O ŚĆ SPO ŁECZN O ŚCI ŻY D O W SK IEJ W ŁO D ZI
Określenie wielkości skupiska żydowskiego w Łodzi w pierwszych latach pow ojennych nastręcza duże trudności. W przeprow adzanych wówczas
1 Od połowy 1946 r. (po repatriacji z ZSRR ) największym skupiskiem Żydów w Polsce był D olny Śląsk, gdzie żyli oni jednak w pewnym rozproszeniu, w wielu m iastach regionu. Por. J. A d e l s o n , W Polsce zwanej Ludową, [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce и» zarysie
(do 1950 r.), pod red. J. T o m a s z e w s k i e g o , W arszawa 1993; K . P u d ł o , Zarys życia zbiorowego ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku (1950-1989), „Spraw y N arodow ościow e”
- Seria now a, 1994, t. 3, z. 1.
2 Szereg wzmianek n a ten tem at podają: A d e l s o n , op. cit., passim; M . G r y n b e r g ,
spisach ludności nie uwzględniano rubryki „narodow ość” . W tej sytuacji do analizy tego problem u m ożna wykorzystać jedynie m ateriały oparte na nie zawsze kom pletnych rejestrach prowadzonych przez W ojewódzki K om itet Żydowski (dalej W K Ż) i W ydział Ew idenqi Ludności Z arządu Miejskiego w Łodzi (dalej W EL ZM Ł). Zaw arte w nich dane znacznie różnią się, przede wszystkim ze względu na odm ienne kryteria stosowane w w yodręb-nianiu Żydów, ale także wobec stanu „płynności” w środow isku żydow-skim, spowodowanego nieprzerwanymi, choć przebiegającymi z różnym natężeniem wyjazdam i em igracyjnymi oraz przemieszczeniami w ew nątrz kraju. W m iarę upływu lat coraz większej stabilizacji egzystencji części Żydów, jak i postępów asymilacji kulturowej, m alały związki wielu z nich z instytucjami żydowskimi, a tym samym mniej m am y źródeł wskazujących na ich opcje narodowościowe.
Po wyzwoleniu Łodzi na terenie getta pozostało jedynie około 900 Ż ydów 3. W krótce jednak zaczęli przybyw ać ocaleni z obozów zagłady i obozów pracy, ukrywający się po tzw. stronie aryjskiej, później także repatrianci z byłych polskich kresów wschodnich i z głębi Z SR R . N a początku m arca 1945 r. w ewidencji Tymczasowego K om itetu Żydowskiego (TK Ź) w Łodzi znajdowało się już 5550 osób4. Pierwsza oficjalna statystyka ludności Łodzi, w której próbow ano uwzględnić kryterium narodowościowe, opracow ana przez W EL ZM Ł (stan z 27 m aja 1945 r.), wykazywała jedynie 6336 Żydów, co było wielkością znacznie zaniżoną5. W miesiąc później bowiem w ewidencji T K Ż znajdow ało się 20 435 Żydów zarejestrowanych n a pobyt stały. W ciągu lipca 1945 r. zarejestrowało się dalszych 4329 osób®. W kolejnych m iesiącach dynam ika w zrostu liczebności ludności żydowskiej wyraźnie osłabła, sporo osób ponadto wyjeżdżało na Ziemie Odzyskane, głównie na D olny Śląsk. Wyczerpywały się również możliwości dalszego osiedlania przybyszów. Pewien wpływ na ograniczenie napływu Żydów m iała n a d to sytuacja społeczno-polityczna w mieście i oznaki w zrostu niechęci do nich7.
Próbę oceny rzeczywistej wielkości skupiska żydowskiego w Łodzi podjęto jesienią 1945 r. w związku ze spraw ą uboju rytualnego. O tóż na dzień 1 października rejestr k a rt m eldunkowych W EL Z M Ł wykazywał
3 Archiw um Państwowe w Łodzi (dalej A PŁ), Zarząd Miejski w Łodzi (ZM Ł), W ydział Statystyczny (WS), sygn. 238/3, Statystyka ludnościowa, nie paginowane (npag).
4 APŁ, ZM Ł, Wydz. Prezydialny (WP), 303, Pismo T K Ż do Prezydenta Łodzi z 5 III 1945 r.,
npag.
1 W g tej statystyki stru k tu ra narodow ościow a Łodzi w yglądała następująco: Polacy
- 379 131 osób. Niemcy - 32 947 (także Volksdeutsche), Żydzi - 6336, Rosjanie - 1718, U kraińcy - 362, Białorusini - 194, Litwini - 50, Inni - 1115. Por. A PŁ, Z M Ł , WS, 233/3. Stan ludności Łodzi wg narodow ości, npag.
6 Ibidem. W P, 110. Spraw ozdanie T K Ż za okres 1-31 VII 1545 k. 76.
8179 Żydów (1,8% ogółu mieszkańców m iasta), gdy w tym samym czasie w W K Ź zarejestrowanych było 30 693 Ż ydów 8. W notatce sporządzonej dla wiceprezydenta Łodzi Eugeniusza Ajnenkiela ówczesny naczelnik W y-działu Statystycznego ZM Ł Edward Rosset zwracał uwagę na m ankam enty m ateriałów W K Ż. K om itety Żydowskie rejestrowały wtedy tylko
przy-bywających, ale nie wyjeżdżających z danego ośrodka Żydów. N ierzadko wędrujący po kraju w poszukiwaniu lepszych w arunków egzystencji Żydzi kilkakrotnie rejestrowali się w lokalnych K Ż , co upraw niało ich do uzy-skiwania pewnego wsparcia m aterialnego i finansowego. T oteż przypu-szczalnie - ja k twierdził E. Rosset - część osób, spośród znajdujących się w ewidencji W K Ż, opuściła Łódź, być może 10-20% z nich9. A utor wspomnianej notatki sugerował uznanie za m iarodajne i oficjalne źródło inform acji o liczbie m ieszkańców Łodzi należących do m niejszości ży-dowskiej danych W EL ZM Ł, bowiem oparte one były na pewnego rodzaju sam ookreśleniu narodow ym 10. Dostrzegał jednak także w artość statystyk W KŻ. Pisał: „W szeregach K om itetu [W KŻ - przyp. L. O.] skupiają się ludzie, których łączy w spólnota przebytej m artyrologii. K om itet re-jestruje tych wszystkich, którzy cierpieli jak o Żydzi, choćby się nimi nie czuli. Nie da się zaprzeczyć, że ludzie ci jako współuczestnicy zbio-rowości, występującej pod nazwą K om itetu Żydowskiego, są w znaczeniu socjologicznym Żydam i. 1 takich właśnie Żydów [...] m am y w Łodzi znacznie więcej aniżeli Żydów deklarujących oficjalnie narodow ość ży-dow ską” 11. W konkluzji swych rozważań E. Rosset uznał, iż liczba Żydów w Łodzi w ahała się w granicach 24-27 tys. (5-6% ogółu m ieszkańców m iasta).
Wydaje się, iż dane W EL ZM Ł, obejmujące osoby deklarujące narodowość żydowską, nie są pełne. Niektórzy Żydzi, szczególnie ci, którzy np. posiadali spolszczone nazwiska bądź uchodzili za Polaków, nie eksponowali swej przynależności narodow ej, przeważnie wobec obaw - często przesadnych - o własne bezpieczeństwo bądź spodziewając się negatyw nych reakcji polskiego otoczenia. P onadto nierzadko wówczas utożsam iano narodow ość z obywatelstwem. Naszym zdaniem, większą wartość przedstaw iają, choć wym agają często korekt, statystyki Centralnego K om itetu Żydów w Polsce (dalej CKŻwP) i W KŻ. Identyfikowanie się bowiem z instytuq'ami żydowskimi poprzez przynależność bądź luźniejsze form y w spółuczestnictw a w ich działalności było wówczas także deklaracją narodowościową. W arto pamiętać, iż poza wszelkimi rejestram i - na pograniczu społeczności żydowskiej
8 APŁ, ZM Ł, WS, 31/1. N o tatk a E. Rosseta dla wiceprezydenta Łodzi E. Ajnenkiela w sprawie liczby Żydów w Łodzi, k. 22.
9 Ibidem. 10 Ibidem. 11 Ibidem.
i polskiej - pozostaw ała pewna grupa osób o trudnym (czy wręcz niem oż-liwym) do określenia stopniu samoidentyfikacji narodowej.
Po tych uwagach wróćmy jednak do prezentacji dalszych danych do ty -czących zmian liczebności środow iska żydowskiego w Łodzi. W końcu 1945 r. W E L Z M Ł określał liczbę Żydów na 11 104 osoby. K olejne miesiące przynosiły tylko nieznaczne zmiany. Pierwsze większe transporty repatriantów z Z SR R przybyły do Łodzi w m aju 1946 r. N a koniec tego miesiąca było już w Łodzi 14 031 Żydów (przybyło 2500, wyjechało - 770). Najwyższy wskaźnik liczebności Żydów w Łodzi w okresie powojennym odnotow ano w statystykach W EL ZM Ł na koniec lipca 1946 r. - 18 004 osoby (w ciągu tego miesiąca przybyło 2400 Żydów, wyjechało - 1200). W tym czasie jednak według spraw ozdań Frakcji PPR przy W K Ż, mającej dobre rozeznanie w środowisku, przebywało w Łodzi około 30 000 Ż ydów 12. Od sierpnia 1946 r. zarówno oficjalne statystyki ZM Ł, jak i W K Ż odnotowują w odniesieniu do łódzkich Żydów przewagę, choć nieznaczną, opuszczających m iasto nad osiedlającymi się.
O statnie dane W EL ZM Ł jakim i dysponujemy przedstawiały strukturę narodow ościow ą Łodzi na dzień 1 lutego 1947 r. N a 510 259 m ieszkańców m iasta wykazano 13 269 Ż ydów 13. W dwa miesiące później - w kwietniu - W K Ż i K ongregacja W yznaniowa przeprowadziły wspólnie tzw. akcję m acow ą, połączoną z rejestrowaniem zgłaszających się. W edług tego rejestru liczba Żydów wynosiła 16 2621+. W tym czasie F rakcja PPR przy W K Ż podaw ała liczbę około 20 tysięcy. Jeszcze wyższe dane zawierają m ateriały B iura K om isarza W ojewódzkiego ds. Produktyw izacji Żydów - 25 500 Ż ydów 15. W świetle analizy wielu innych źródeł te ostatnie dane budzą pow ażne wątpliwości. W końcu lat czterdziestych liczbę Żydów w Łodzi szacowano na 15-20 tys. (według Frakq'i PZ PR przy W K Ż )16. 13 września 1949 r. rząd polski wyraził zgodę na legalne wyjazdy Żydów do Izraela. W Łodzi, podobnie zresztą, jak i w innych skupiskach żydowskich w Polsce, doszło wówczas do objawów „paniki emigracyjnej” (jej przyczyny tkwiły jednak przede wszystkim w zmianach politycznych w kraju i zaostrzającej się sytuacji m iędzynarodow ej). W ładze próbow ały przeciw działać tem u zjawisku, ale m im o zdecydowanej agitacji zmierzającej do zaham ow ania przynajmniej wyjazdów tzw. elementów produktyw nych (robotnicy w
spół-12 Archiw um A kt Nowych w W arszawie (A AN), Szymon Zachariasz - spuścizna, 476/25, Spraw ozdanie z działalności na terenie żydowskim w Łodzi (18 VII 1946 r.), к. 252-253.
13 A PŁ, ZM Ł, WS, 238/3, Statystyka ludności Łodzi, npag. 14 A A N , К С PPR , 295/VII-149, k. 241.
15 A PŁ, K Ł PPR , Wydz. Ekonomiczny, 212, Ewidencja ludności żydowskiej, k. 9-10. 14 Ibidem, K Ł PZPR, Wydz. Organizacyjny (WO), 34/VI/103. ZG Żydowskiego Towarzystwa
K ultury szacował wtedy liczbę Żydów w Łodzi na 14 tys. Por. AA> , К С PZPR, 237/XV III/-22. Spraw ozdanie ZG Ż T K , k. 30.
dzielniach, inteligencja pracująca, przede wszystkim lekarze), n a emigrację zdecydowało się ponad 5 tys. osób (nie wszystkim w ydano paszporty). U schyłku 1950 r. pozostało w Łodzi 10-15 tys. Żydów, przy czym część z nich w coraz mniejszym stopniu identyfikowała się ze środowiskiem żydowskim. Pam iętajm y także o tym, że na wyjazd do Izraela decydowały się przeważnie osoby o wyraźniej zarysowanej opcji narodowej.
2. W O JEW Ó D ZK I K O M ITE T ŻY D O W SK I W ŁO D ZI
- PO W STA N IE, ST R U K T U R A , G ŁÓ W N E K IE R U N K I D ZIA Ł A L N O ŚC I
Inicjatywa pow ołania organizacji żydowskiej powstała w kręgu ocalonych od zagłady Żydów znajdujących się po wyzwoleniu w Łodzi. 2 lutego 1945 r. obradujące w Lublinie plenum CK ŻwP wydelegowało do Łodzi dr Filipa F riedm ana i G rzegorza Jaszuńskiego dla zorganizow ania doraźnej pom ocy Żydom , przeznaczając na ten cel kwotę 200 tys. zł17. Jednak nie wyżej wymienieni odegrali główną rolę w utworzeniu K om itetu Żydowskiego, w tym czasie bowiem przybywali kolejni działacze żydowscy w ram ach grup przygotowywanych wcześniej do organizowania struktur władzy na terenach nowo wyzwalanych. 11 lutego 1945 r. odbyło się w sali kina „Stylow y” przy ul. Kilińskiego 123 zgromadzenie Żydów przebywających wówczas w Łodzi. W ybrano wtedy Tymczasowy K om itet Żydowski (TKŻ), na czele którego stanął porucznik Michał Mirski (Hersz Tabacznik), działacz kom unis-tyczny z W ołynia18. T K Ż uzyskał od władz m iasta lokale w budynku przy ul. Śródmiejskiej 32 (obecnie Więckowskiego). Głównym zadaniem K om itetu była opieka nad Żydam i zarówno przybywającymi do Łodzi z obozów, z partyzantki, z różnych miejsc ukrycia z zamiarem osiedlenia się na stałe bądź na okres przejściowy, jak i przebywających tu po likwidacji getta.
W T K Ż funkcjonowały początkowo następujące Wydziały: Produktywizacji i Pracy, Ewidencji Aprowizacji, Opieki Społecznej, Prawny i Rewindykacji, K ulturalno-O św iatow y i Finansow o-K asow y. Struktura T K Ż (od połowy 1945 r. - W K Ż) ulegała często zmianom, zgodnie z zaleceniami CK Żw P, którem u podlegały terenowe oddziały. W śród później zorganizow anych
17 A rchiw um Żydowskiego In stytutu H istorycznego w W arszaw ie (A Ż IH ), CKŻw P. Prezydium, 303/1, P rotokół posiedzenia Plenum CKŻwP z 2 II 1945 r., к. 5-6.
18 W krótce T K Ż ukonstytuow ał się następująco: przewodniczący - M ichał M irski, wice-przew odniczący - Bernard W ajskopf i Berek Pik, sekretarz generalny - A natol W ertheim , skarbnik - M ajer K arm ioł, członkowie Zarządu - Jak u b Coła, Lajb Frydm an, A braham K ryński, M achla Lawenda, Fajwel Podembski, E da Prywes, Józef Saks i Lajb T ron, kandydaci n a członków Zarządu - Ilja K opciowski i Leon Szczekacz, członkowie K om isji K ontroli - Mojżesz K rakow ski, Eliasz Skóm icki i A bram W asserm an, Sąd H onorowy - Jehuda Elberg, Bernard W ajskopf i A natol W ertheim. APŁ, ZM Ł, WP, 303, Pismo T K Ż ..., npag.
warto wymienić jeszcze Wydziały: Repatriacji (istniejący w okresie szczytowego nasilenia repatriaq'i z ZSR R - w iosna-lato 1946 r.), Poszukiw ania Rodzin, M łodzieżowy, Ziom kostw (koordynujący prace „ziom kostw ” łodzian roz-proszonych po wojnie na terenie całego kraju, głównie jednak na Dolnym Śląsku); W ojewódzki (zwany także Wydziałem K om itetów Prowincjonalnych - zajmujący się opieką nad K om itetam i Żydowskimi powołanymi w regionie łódzkim).
Początkow o T K Ż (W K Ż) spełniał przede wszystkim funkcje instytucji charytatywnej, opiekuńczej, stopniowo jednak przekształcał się w reprezentację społeczności żydowskiej. Główne organy W K Ż (Plenum, Prezydium ) były form ow ane na zasadzie „klucza partyjnego” (często nazywanego wówczas „wachlarzem partyjnym ”), podobnie ja k i na szczeblu centralnym oraz w licz-nie wtedy powoływanych instytucjach żydowskich (bywały pewne różnice w strukturze tego „klucza”). W pierwszych latach powojennych obowiązywał następujący układ sił partyjnych w Plenum W KŻ: PPR - 6 miejsc, Zjednocze-nie Syjonistów-Dem okratów „Ichud” i Ogólnożydowska P artia R obotnicza „B und” - po 4, Poalej Syjon-Lewica (dalej PS-) i PS-Prawica po 3, H aszom er H acair — 1 (później włączono także reprezentanta partii Hitachdut). Liczebność składu Plenum ulegała pewnym zmianom, przy zachow aniu w zasadzie tych proporcji19. W przypadku wyjazdów poszczególnych osób, partie polityczne delegowały ich następców. W ten sposób do wiosny 1949 r. utrzym ał się w zasadzie wspom niany układ międzypartyjny. W K Ż m iał swą dw uosobow ą reprezentację w Miejskiej Radzie N arodowej w Łodzi20.
Omawiany W K Ż obejmował zasięgiem swego oddziaływania nie tylko Ł ódź i województwo łódzkie, ale także pograniczne ośrodki województwa poznańskiego (Kalisz, K oło, K onin, Dąbie, Turek). K om itety pozałódzkie skupiały łącznie 1000-1500 Żydów. Początkow o lokalne struktury powstały w ponad 30 m iastach regionu, jednak stopniowo - m. in. wobec obaw o bezpieczeństwo, szczególnie po pogromie kieleckim z lipca 1946 r. - Żydzi opuszczali mniejsze ośrodki przybywając do Łodzi, wyjeżdżając na D olny Śląsk bądź też em igrując z kraju. W ażniejsze ośrodki podległe W K Ż w Łodzi to: Kalisz, Pabianice, Zgierz, K utno, Piotrków Trybunalski i Zduńska W ola, a więc największe m iasta regionu.
19 Skład Prezydium W K Ż w Łodzi w okresie pewnej stabilizacji personalnej (X 1946 r.) przedstaw iał się następująco: przewodniczący - M ichał M irski, wiceprzewodniczący - Józef R otenberg i Szymon Rogoziński, sekretarz generalny - A natol W ertheim , skarbnik - llja Kopciowski, członkowie Prezydium - Józef Saks, Gerszon Fogel i Leon Szaftel. Por. AŻ1H, CK Żw P, WO, Spis członków W K Ż w Łodzi (14 X 1946 r.), npag.
20 Byli to początkow o M ichał M irski i Grzegorz Jaszuński, a po wyjeździe z Łodzi tego ostatniego, do M R N dokooptow ano Szymona Rogozińskiego. Jesienią 1949 r. po opuszczeniu m iasta także przez M irskiego jego miejsce w M R N objęła now a przew odnicząca W K Ż w Łodzi M aria Fajngold.
Początkow o - jak ju ż wspom niano - T K Ż (W KŻ) zajmował się głównie działalnością opiekuńczą. Zorganizowany jak o jeden z pierwszych - W ydział Opieki Społecznej - przyznawał zapomogi jednorazow e i kredyty, prowadził dystrybucję odzieży, obuwia i pościeli. Rozprow adzano talony żywnościowe, zabiegano o dostawy m leka dla dzieci i chorych, szybko zorganizow ano sieć placówek dożywiania ludności żydowskiej. W połowie 1945 r. działało w Łodzi 7 kuchni ludowych obsługujących około 1200 osób dziennie. T rudne do rozwiązania były problem y lokalowe. 22 października 1945 r. otw arto na terenie byłego getta w pofabrycznych halach przy ul. Jak u b a 16 D om R epatrianta na około 800 miejsc. Początkow o działał jak o dom noclegowy, później po przejściu fali repatriacyjnej z Z SR R - spełniał funkq'e dom u starców i inwalidów.
W ażne miejsce w pracach W K Ż zajmowały problemy opieki nad dziećmi. Z naczna bowiem część z nich to sieroty i półsieroty. Początkow o or-ganizowano głównie pom oc doraźną, kierując dzieci do internatów , udzielano zapom óg i dożywiano. Ale już latem 1945 r. większość dzieci przebywało na koloniach i obozach. Wcześniej uruchom iono także pierwsze przedszkole (później były trzy) oraz D om D ziecka w H elenów ku koło Łodzi. T a ostatnia placówka była zaliczana do wzorcowych instytucji żydowskich.
Równie istotne znaczenie m iała oddana do użytku w m arcu 1946 r. bursa (zwana później D om em Pracującej M łodzieży im. J. Lewartowskiego) przy ul. Franciszkańskiej 15. W K Ż prowadził też świetlicę dziecięcą. W spo-m agano także uczącą się spo-młodzież, fundując stypendia dla uczniów szkół średnich i studentów . N ad to W K Ż zajął się początkow o działalnością w zakresie organizow ania opieki zdrowotnej. Od 1946 r. zadanie to przejęło reaktywowane przy decydującym udziale lekarzy łódzkich (m. in. Mieczysław Kowalski, A braham K ryński, Leon Szykier, Stefan Ochrzanowski) Tow arzy-stwo Opieki Zdrow otnej Ludności Żydowskiej (TOZ). C entrala TO Z-u znajdow ała się w latach 1946-1948 w Łodzi. Oddział Łódzki prowadził m . in. szpital na 60 łóżek przy ul. Stalina 30 (obecnie Al. Piłsudskiego), am bulatorium dla dorosłych przy ul. Gdańskiej 21 oraz poradnię dla m atki i dziecka.
Poza T O Z i W K Ż działalność w zakresie opieki społecznej i opieki nad dziećmi prowadziły również poszczególne partie polityczne, które utrzymywały m. in. przedszkola, żłobki i świetlice dziecięce. Przez kilka lat zajm owała się tym K om isja K oordynacyjna do Spraw Dzieci Żydowskich, skupiająca przedstawicieli partii syjonistycznych.
W 1945 r. większość środków na przedstawioną powyżej akcję opiekuńczą pochodziła z funduszów rządowych, następnie - podobnie jak i w innych dziedzinach - finansow ana była przeważnie przez organizację charytatyw ną
A m erican Jo in t D istribution C om m ittee (w skrócie „ J o in t” ), choć za pośrednictwem agend CKŻwP.
Innym ważnym kierunkiem działalności W K Ż w Łodzi była tzw. pro- duktywizacja ludności żydowskiej, połączona z przebudow ą jej struktury społeczno-zawodowej („przewarstwowienie” ). Powracający Żydzi przew aż-nie aż-nie zastawali swych warsztatów pracy, wielu - główaż-nie spośród m ło-dzieży - nie posiadało wskutek przerwy okupacyjnej wyuczonych zawo-dów. Obciążali oni budżety instytucji opiekuńczych. K onieczność znalezie-nia pracy dla ocalonych Żydów wynikała także z przesłanek politycznych. W ielokrotnie wówczas zwracano uwagę na to, iż „produktyw izacja” Ży-dów to instrum ent walki z antysemityzmem. Niewątpliwie bowiem istnie-nie znacznego odsetka istnie-niepracujących wśród ludności żydowskiej (jeszcze w 1946 r. około 25% łódzkich Żydów nie m iało stałej pracy) było od-bierane przez polskie otoczenie jak o przejaw jej niechęci do produktyw nej pracy, pom im o iż przyczyny tego stanu rzeczy były bardziej złożone. Przeciw podejm owaniu przez Żydów stałej pracy występowała też część środow isk syjonistycznych, agitujących za emigracją i przeciwstawiających się ich stabilizacji społeczno-ekonomicznej w Polsce. W prawdzie ugrupow ania te prougrupowadziły ugrupowłasne „ośrodki produktyugrupow izacji” (kibuce), lecz tra k -towały je jak o formę przygotowania do zadań, które miały być realizowa-ne w Palestynie.
Jednym z głównych kierunków organizowanej przez W K Ż „p ro d u k -tywizacji” było zakładanie spółdzielni usługowych i w ytwórczych. Już wiosną 1945 r. powstały w Łodzi pierwsze spółdzielnie: kraw iecka „ A stra ” , usługowa „M etalow iec” , m eblarska „M łot” , w drugiej połowie roku spół-dzielnia krawiecka „D om M odelow y” . W końcu 1945 r. funkcjonow ało tu 9 spółdzielni zatrudniających łącznie ponad 300 osób (pracowali w nich początkowo także Polacy)21. Produkowały one przede wszystkim na potrzeby rynku wewnętrznego, realizowały także zamówienia wojska. W kolejnych latach zatrudnienie w spółdzielniach żydowskich wydatnie wzrosło, osiągając w 1948 r. około 1600 osób, a w następnym 2400 (liczba spółdzielni wynosiła wówczas 25-30)22. Od 1946 r. spółdzielnie żydowskie zrzeszone były w C entrali Spółdzielni W ytwórczych „Solidarność” (do 1949 r.), później weszły do ogólnopolskiego systemu spółdzielczego, do Centrali Spółdzielni Pracy. Od 1947 r. prow adzona była kom asacja spółdzielni pokrew nych branżow o, co było uzasadniane względami organizacyjnymi i oszczędnościowymi, częściowo także było przejawem walki politycznej o wpływy i kontrolę nad nimi m iędzy PPR a Bundem i PS-Lewicą.
J1 G r y n b e r g , op. cii., s. 53-54.
22 A PŁ, K Ł PZ PR , WO, 34/VI1/103, Referat sprawozdawczy A. W ertheim a n a konferencji W K Ż w dniu 23 IV 1949 r., npag (s. 4-5).
W końcu lat czterdziestych do największych spółdzielni żydowskich w Łodzi zaliczano: spółdzielnię krawiecką im. J. Lewartowskiego (powstała z połączenia „D om u M odelow ego” i „G w iazdy”), spółdzielnię tkacko-dziew iarską im. G ersona D ua (d. „Ż a k ard ” i „Pończosznik”) oraz spółdzielnię obuwniczo- -galanteryjną im. K . Świerczewskiego („G alskór” i „Z goda” ). Od 1948 r. spółdzielnie żydowskie zaczęły przejmować część zadań dotąd realizowanych przez W K Ż, m. in. w zakresie wspierania finansowego różnych instytucji żydowskich, przede wszystkim kulturalnych (część zysku - nawet do 26% - przeznaczać one musiały na rzecz placówek opiekuńczych i kulturalnych)23.
W ażną rolę we wspieraniu żydowskiej spółdzielczości, ale także rzem io-sła, prywatnych zakładów produkcyjnych oraz inteligencji pracującej (ad-wokaci, lekarze, inżynierowie - to zawody najczęściej spotykane w wyka-zach kredytobiorców) odgrywał Bank (początkowo K asa) do Spraw Pro- duktywizacji Ludności Żydowskiej, którego jeden z pięciu krajowych od-działów istniał w Łodzi. Udzielał nie tylko kredytów gotówkowych, ale dostarczał również maszyny, urządzenia, narzędzia i surowce dla poszczególnych placówek produkcyjnych. Głównym udziałowcem Banku był „ Jo -in t” . W arto wspomnieć też o rządowej akcji, realizowanej na szczeblu lokalnym przez K om isariat W ojewódzki ds. Produktyw izacji Ludności Żydowskiej (1946-1947), mającej również na celu wsparcie działań w za-kresie aktywizacji zawodowej mniejszości żydowskiej. Działalność K om isariatu była finansow ana z budżetu państw a24. Z adania na rzecz „pro d u k -tywizacji” prowadził też O R T, instytucja powstała jeszcze w końcu X IX w., zajm ująca się kształceniem zawodowym m łodzieży żydowskiej, głównie poprzez kursy zawodowe.
W połowie 1946 r. - według danych Frakcji Żydowskiej PPR - blisko 5 tys. łódzkich Żydów pracowało w rzemiośle, 2 tys. w prywatnych zakładach produkcyjnych, ponad 1,3 tys. zatrudnionych było w przemyśle, (znaczna jednak ich część na stanowiskach urzędniczych), około tysiąca pracow ało w instytucjach państwowych i społecznych (głównie żydowskich), a w spół-dzielniach około 700 osób25. N akreślona powyżej stru k tu ra społeczno- z a w o d o w a ludności żydowskiej w Łodzi ulegała stopniowym zmianom. W końcu lat czterdziestych wydatnie zmalała rola sektora prywatnego (m. in. w związku z tzw. bitwą o handel), spadała też liczba robotników na skutek m. in. niekorzystnych relacji płacowych między przemysłem a spółdzielczością. Istotny wzrost zatrudnienia odnotowywała ta ostatnia. Liczba nie pracujących była już nieduża.
23 G r y n b e r g , o/?, cii., s. 68.
24 A A N , M inisterstwo A dministracji Publicznej (M AP), 786, U chwala Rady M inistrów z dnia 25 lipca 1946 r., к. 72.
23 A A N , S. Zachariasz - spuścizna, 476/25, Sprawozdanie z działalności na terenie Łodzi, k. 253.
3. SPRA W Y W Y ZN A N IO W E
Żydow skie życie religijne o d rad zało się po w yzw oleniu w now ych form ach organizacyjnych. 6 lutego 1945 r. M inisterstw o A dm inistracji Publicznej wydało w Lublinie „Okólnik w sprawie tymczasowego uregulowania spraw wyznaniowych ludności żydowskiej” 26. Z godnie z jego zasadam i w środowisku łódzkich Żydów wyłoniono już 3 m arca 1945 r. pięcioosobowy Zarząd Żydow skiego Zrzeszenia Religijnego (od 1946 r. obow iązyw ała nazwa: Żydow ska K ongregacja W yznaniowa). Prezesem został Józef A tlas, a jego zastępcą Leon Szczekacz. 14 m arca wybór ten został zatwierdzony przez prezydenta m . Łodzi27. Bardziej ożywioną działalność zrzeszenia zaczęło przejawiać w m aju 1945 r. Rosła liczba jego członków, ale przede wszystkim odnotow ać należy osiedlenie się w Łodzi A b ram a K raw ca - pierwszego po wojnie rabina łódzkiego28. We wrześniu 1945 r. liczbę członków zrzeszenia religijnego w Łodzi szacow ano na 4 -5 tys. Poza zadaniam i zleconymi przez państw o (ewidencja urodzeń, zgonów, ślubów) prow adziło ono także szereg innych form działalności. O ddano do użytku synagogę przy ul. Południow ej 28 (obecnie Rewolucji 1905 r.) i dom modlitwy przy ul. Zachodniej 66, łaźnię rytualną, zajęto się także cmentarzami. Przez wiele lat prow adzono szkołę religijną (Talm ud T ora) dla przeciętnie 50-100 uczniów. Przez pewien czas działała w Łodzi jedyna w kraju Wyższa Szkoła Rabiniczna (Netzach Israel), której słuchacze latem 1946 r. opuścili Polskę. Prow adzona była kuchnia koszerna wydająca około 80 obiadów dziennie. Istniały także dom y noclegowe oraz prow adzone przez partie polityczne i stowarzyszenia na terenie kongregacji „ośrodki produktyw izacji” . Działalność kongregacji żydowskich była wówczas finansow ana głównie przez „Joint” (ponad 80% środków ), amerykańskie organizacje religijne,
36 Z apow iadano w nim, że władze państw ow e nie przewidują w przyszłości tw orzenia żydow skich gmin w yznaniowych. Jednocześnie „dla um ożliw ienia obyw atelom w yznania mojżeszowego swobodnego wykonywania ich praktyk religijnych [...] zezwala się grupom złożonym przynajm niej z 10 obywateli tego wyznania n a tworzenie Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego dla organizowania, utrzymywania i w ykonywania wszelkich praktyk i obrzędów żydowskiego kultu oraz wychowania religijnego” . Por. A A N , M A P, 788, k. 6.
21 A PŁ, Wydz. Społeczno-Polityczny (WSP), 116, k. 13.
2B A. Krawiec - ukończył wyższe szkoły rabiniczne w M irze i G rodnie. Od 1937 r. pełnił funkcję rabina w Tykocinie koło Białegostoku, a od jesieni 1944 r. rabina woj. białostockiego. W krótce po przybyciu do Łodzi został zatwierdzony przez władze. Cieszył się wówczas dużym autorytetem w środowisku żydowskim, m. in. w grudniu 1945 r. został członkiem Tymczasowej R ady Religijnej w W arszawie (obok naczelnego rabina W P D aw ida K ahane i rabina z K rakow a M ojżesza Steinberga). Wcześniej był też delegatem na światowy kongres A gudy w Londynie. Por. AAN, M A P, 1103, Zatwierdzanie nominacji rabinów , k. 21.
w niewielkim stopniu także przez władze państwowe (M A P) oraz z opłat za posługi religijne29.
Czynnikiem nie sprzyjającym stabilizacji życia religijnego Żydów łódzkich były ciągłe wyjazdy emigracyjne członków władz kongregacji, w tym i ra -binów 30. Skład zarządu kongregacji uzupełniano na zasadzie kooptacji, przy czym starano się - trudno powiedzieć, czy konsekwentnie - uwzględniać zwolenników trzech głównych kierunków polityczno-ideowych w środow isku religijnych Żydów, tj. przedstawicieli Agudy, Mizrachi i syjonistów ogólnych31. Nie zapobiegło to jednak sporom w łonie kongregacji, z których najgłośniejszy i najdłużej trwający związany był z działalnością rabina W awy M orejno. Ja k się wydaje - w świetle dość skąpych przekazów źródłowych i literatury - główna linia podziału przebiegała między działaczami M izrachi - re-prezentującymi nurt um iarkow anie reform atorski i cieszącymi się pewnym poparciem władz państwowych, oraz zwolennikami Agudy (ugrupow ania skupiającego ortodoksyjnych Żydów) - opowiadającymi się za odbudow ą życia społeczności żydowskiej w jej form ach tradycyjnych, czemu przeciw-stawiały się władze komunistyczne. N a tym tle trzeba zapewne uwzględniać także ujawniające się ambicje osobiste. Czynnikiem nie spajającym wspólnotę religijną była w niej przewaga Żydów nie pochodzących z Łodzi, a w więk-szości z różnych ośrodków byłych polskich kresów wschodnich.
W końcu lat czterdziestych żydowska kongregacja w Łodzi była m ocno osłabiona na skutek wzmiankowanych sporów, ale przede wszystkim w związ-ku z kolejną falą emigracji. Nasilały się także procesy laicyzacyjne w środowis-ku, po części naturalne, choć jak się wydaje w znacznej mierze wymuszone przez oddziaływania zmieniających się w arunków społeczno-politycznych w kraju. W łaśnie związki z religią były wówczas w największym stopniu traktow ane jak o przejaw „nacjonalizm u” i „separatyzm u żydowskiego” .
4. P A R T IE PO LITY C ZN E I N IE K T Ó R E FO R M Y ICH A K TYW N OŚCI
Pewnego rodzaju fenomenem - biorąc pod uwagę wielkość skupiska żydowskiego w Polsce - była działalność licznych żydowskich partii poli-tycznych, organizacji młodzieżowych i dziecięcych oraz różnych innych organizacji i stowarzyszeń. Po wojnie podjęło działalność 11 żydowskich
29 Ibidem, 794, Sprawozdanie radcy W. Szczerbowskiego z merytorycznej kontroli rach u n -kowej [...] w K O Żyd. Kongregacji W yznaniowych, k. 32.
30 M . in. opuścili Polskę kolejni - po A. K raw cu - rabini łódzcy: [imię nie ustalone - L. O.] Bryzman, Józef Rajchwerger, M endel Roller.
31 APŁ, ZM Ł, WSP, 118, P rotokół konferencji w Wydz. Społeczno-Politycznym ZMI. w dniu 20 V 1947 r., npag.
partii. Zalegalizow ane były: Bund, H aszom er H acair, P P R , H itach d u t, M izrachi (działała na terenie kongregacji), PS-Lewica, PS-Prawica i Zjed-noczenie Syjonistów-Dem okratów „Ichud” . Nie uzyskały akceptacji władz ugrupow ania uznawane za współpracujące przed wojną z sanacją: A guda, Żydow skie Stronnictw o D em okratyczne (ŻSD) i Syjoniści-Rewizjoniści (SR). ŻSD było długo tolerow ane przez władze, m im o nieposiadania legalnego statusu. Aguda i SR szukały możliwości działania szczególnie poprzez m ający luźną strukturę organizacyjną „ Ic h u d ” (np. głównym ośrodkiem rewizjonistów było stowarzyszenie byłych oficerów W P „M aaw ak” , działające jawnie jako sekcja „Ichudu”). W śród ugrupowań reprezentowanych w CK ŻwP i W K Ż przeważały te o lewicowym obliczu ideowym (jedyną partią o charakterze mieszczańskim był tu „Ichud” ). K w estią różnicującą je był przede wszystkim stosunek do różnych aspektów budowy państw a żydowskiego w Palestynie, jak i perspektywy żydowskiego skupiska w Polsce32.
Głównym kierunkiem działalności partii syjonistycznych były różnorodne akcje na rzecz utworzenia, a następnie wspierania, państwowości żydowskiej. Przede wszystkim organizowano legalną i nielegalną emigrację do Palestyny. Prow adzono akcje propagandow e oraz zbiórki pieniędzy n a rzecz walczącego ,jiszu w u ” w Palestynie, wpierw przeciw Brytyjczykom, później przeciw A rabom . W latach 1946-1950 funkcjonowało w Łodzi Biuro Centralne Żydowskiego Funduszu N arodow ego (Keren K ajam et Leisrael), na czele którego stał lider Haszomer H acair Rubin Arzi-Cederbaum. W kierownictwie Funduszu byli również inni znani działacze łódzcy: Szymon Rogoziński („Ich u d ”), Józef Atlas (Kongregacja W yznaniowa), A bram Cyncynatus (Haszom er H acair) i A bram K agan (PS-Lewica)33. Zajm ow ano się przede wszystkim gromadzeniem środków na cele żydowskiej kolonizacji w Palestynie. Nieco inny profil m iał Fundusz O dbudow y Palestyny (K aren Hajesod), koncentrujący się na wspieraniu finansowym bojowników żydowskich w Pales-tynie, a po pow staniu Izraela także wspomaganiem tw orzonych wtedy struktur tego państw a. N a czele K om itetu Łódzkiego K aren Hajesod stał d r Izak Efros z „Ichudu” .
Od wiosny 1946 r. legalnie działały w Polsce także inne organizacje zajmujące się popieraniem żydowskiej emigracji z naszego kraju. Były to: Towarzystwo H IA S (Hebrajskie Stowarzyszenie Pomocy Im igrantom ), mające swą placówkę w Łodzi (dyr. Józef Epstein), oraz Pal-Amt (Biuro Palestyńskie Agencji Żydowskiej). M ało znane dotąd są szczegóły akcji organizow ania nielegalnej emigracji z Polski, kierowanej przez przede wszystkim K oordynację Syjonistyczną, popularnie zwaną Brichą. Jej centrala od około września
32 Por. A d e 1 s o n, op. cit., s. 433-450.
33 A A N , M A P, 790, Sprawozdanie Prezydenta Łodzi z 3 X II 1948 r. nt. organizacji żydowskich w Łodzi, k. 18-20.
1945 r. znajdow ała się w Łodzi. Jak już nazwa wskazuje, koordynow ała ona działania legalnych i nielegalnych ugrupow ań syjonistycznych w zakresie wyjazdów z kraju, szczególnie w okresie masowej repatriacji z Z SR R , jak i po pogrom ie kieleckim. D o wiosny 1947 r. działalność ta była tolerow ana przez służby ochrony pogranicza, jak i resort bezpieczeństwa34.
W pierwszych latach po wojnie organizacje syjonistyczne prowadziły werbunek ochotników do Hagany (formacji działającej wtedy w Palestynie, na bazie której pow stała arm ia izraelska). O bóz szkoleniowy H agany istniał jaw nie na Dolnym Śląsku (Bolków). W zmiankowane powyżej akcje propagandow e, werbunkowe i wspom agania funduszów palestyńskich były organizowane przy wydatnej pom ocy struktur W KŻ. D o drugiej połowy
1948 r. w niektórych form ach działalności na rzecz walki o utworzenie państw a żydowskiego, a później w jego wspieraniu, uczestniczyła także F rakcja PPR przy W KŻ.
5. Ż Y C IE K U L T U R A L N E I SZK O LN IC TW O Ż Y D O W SK IE W ŁO D ZI
W pierwszych latach po wyzwoleniu Łódź była - jak trafnie oceniano - „kolebką odrodzonej kultury żydowskiej” 35. T u znajdowały się siedziby central najważniejszych instytucji kulturalnych, takich ja k np. Związek A rtystów , D ziennikarzy i L iteratów Żydow skich, C entralna Żydow ska K om isja H istoryczna, później także Żydowskie Tow arzystw o K ultury. W Ł odzi, w oparciu o jedyną istniejącą wówczas w kraju dru k arn ię żydowską, m ogła wychodzić pierwsza żydowska gazeta „D os N aje L ebn” . Odrodził się i prężnie działał teatr żydowski.
Już w lutym 1945 r. z Lublina do Łodzi zaczęli przybywać ocaleni twórcy i działacze kultury, wówczas przeważnie w wojskowych m u n d u -rach. Byli wśród nich m. in. Rachela Auerbach, Lejb Olicki, Jonas T u r-ków, Jehuda Elberg, N atan Gross, M endel M ann, M ichał M irski i Ef- roim Siedlecki. Byli oni zorganizowani w założonym jeszcze w Lublinie, wspom nianym już, Żydowskim Związku Artystów, Dziennikarzy i Litera-tów. W dniu 22 m arca 1945 r. zapadła decyzja CK ŻwP o wydawaniu w Łodzi gazety w języku żydowskim. Pierwszy num er tygodnika „D os Naje Lebn” ukazał się 10 kwietnia 1945 r. Wcześniej zaczęła działać tu Żydow ska Agencja Prasow a, wydająca jeszcze w okresie lubelskim powie-lane biuletyny.
34 A d e l s o n , op. cit., s. 409-413; J. O r l i c k i, Szkice z dziejów stosunków polsko-żydowskich
1918-1949, Szczecin 1983, s. 186-190.
W kwietniu 1945 r. w T K Ż w Łodzi powołano W ydział K ultury, który inspirował i organizował życie kulturalne łódzkiego skupiska Żydów. Powstała biblioteka grom adząca głównie literaturę w jidysz wraz z czytelnią, studio dram atyczne, chór ludowy pod dyrekcją znanego kom pozytora i dyrygenta Saula Berezowskiego oraz zespół instrum entalny. W świetlicy T K Ż or-ganizow ano pierwsze pokazy filmów o tematyce żydowskiej, kursy języka angielskiego36. N a akademiach ku czci m. in. Szolem Alejchema i I. L. Pereca występowali głównie artyści amatorzy.
Od drugiej połowy 1945 r. inicjowano wydawanie kolejnych tytułów prasow ych, co wiązało się m. in. z ukonstytuow aniem się żydowskich partii politycznych. W latach 1945-1949 ukazywało się w Łodzi ponad 20 tytułów prasy żydowskiej (nie licząc różnych jednodniówek i biuletynów), głównie w jidysz, ale również w języku polskim i hebrajskim 37. Poza wspom nianym wcześniej „D os Naje Lebn” , w arto wymienić także m. in. takie czasopisma jak: „A rbeter C ajtung” , „U nzer W ort” , „Befrajung” , „Ichud” , „O pinia” , „ M o sty ” , „M iszm ar” , „Fołks-Sztym e” i „Idisze Szriften” . T en ostatni periodyk był pismem literackim, organem Związku Literatów i D ziennikarzy Żydowskich. Inne czasopisma udostępniały swoje łamy dla żydowskich twórców. N iektóre z nich miały odrębne kolum ny literackie bądź kulturalne, jak np. „M osty” , gdzie kolum nę kulturalną redagował H oracy Safrin.
W ażną rolę kulturotw órczą spełniał wspom niany Związek Literatów i D ziennikarzy Żydowskich (od drugiej połowy 1946 r. artyści żydowscy mieli własną, odrębną od literatów organizację). N a czele Zarządu stał Bernard M ark. Związek organizował liczne imprezy kulturalne (odczyty, zebrania dyskusyjne, wieczory literackie, akademie okolicznościowe), wydawał - jak ju ż wspom niano - miesięcznik literacki „Idisze Szriften” . Działalność wydawnicza była zresztą bogatsza, bowiem grono osób skupionych w związku, przy współudziale CKŻwP, założyło w końcu 1945 r. spółdzielnię wydawniczą „D os Naje Lebn” , przekształconą 'później w wydawnictwo „Idisze Buch” . Oficyny te rozpoczęły upowszechnianie, głównie współczesnej, literatury żydowskiej. W 1947 r. jak o pierwsza w serii Biblioteki Żydowskiej ukazała się książka łodzianina Jeszajahu Szpigla pt. Królestwo Getta. Później wydano jeszcze m. in. prace L. Olickiego, Izraela Aszendorfa, A bram a Z ak a i Izaka G uterm ana. W 1948 r. opublikow ano Almanach literacki, zawierający utwory poetyckie i prozatorskie członków Związku Literatów i Dziennikarzy.
Dużymi osiągnięciami mogło poszczycić się także środow isko plastyków żydowskich, szczególnie po przybyciu w 1946 r. wielu twórców, którzy
34 AŻ1H, CK Żw P, Wydz. Ewidencji i Statystyki, 117, Spraw ozdanie T K Ż w Łodzi za okres od 14 IV d o 5 V 1945 r., npag.
37 Por. J. K o r z e n i o w s k i , Bibliografia czasopism żydowskich wychodzących w P R L
(1944-1950), „Biuletyn Ż IH ” 1986, n r 3-4, s. 143-155; M . F u k s , Prasa P P R i P Z P R
przeżyli okupację w ZSR R . W końcu tegoż roku założyli oni spółdzielnię artystyczno-m alarską „Sztuka”38. Prowadziła ona działalność usługową, ale przede wszystkim zapewniała m aterialne warunki do działalności twórczej swych współudziałowców. N a początku 1947 r. przy „Sztuce” pow stało studio artystyczno-m alarskie, kształcące m łodych adeptów m alarstw a.
W arto także odnotow ać niektóre ważniejsze w ydarzenia artystyczne w tej dziedzinie. Były to: wystawa artysty m alarza R afała M endelcwajga otw arła w szkole im. I. L. Pereca w m arcu 1947 r. oraz zainaugurow ana
11 stycznia 1948 r. wystawa prac łódzkich plastyków w ramach obchodzonego wtedy w Łodzi M iesiąca K ultury Żydowskiej39.
W Łodzi działała rów nież spółdzielnia film ow a „ K in o r” , założona w październiku 1946 r.40 Zw iązana była z przedsiębiorstwem „Film Polski” . Efektem jej pracy było szereg filmów krótkom etrażow ych rejestrujących życie społeczności żydowskiej w Polsce, nawiązujących do m artyrologii Żydów, jak i o tematyce palestyńskiej41. W zespole „K in o r” było wielu znanych twórców filmowych m. in. N atan Gross, Izaak i Saul Goskindowie, A dolf i W ładysław Forbertow ie. W spółpracowali z nimi twórcy muzyki do filmów Saul Berezowski i Aleksander T abaksblat oraz literaci Rachela A uerbach i Efraim K aganowski.
W izytówką życia kulturalnego w środowisku łódzkich Żydów był teatr. Ja k w spom niano, już w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu Łodzi z in-spiracji W ydziału K ultury T K Ż powstało studio dram atyczne założone przez kilku ocalonych z getta łódzkiego artystów. Początki zawodowego teatru żydowskiego po wojnie związane były z przybyciem do kraju w ram ach repatriacji z ZSR R (1946 r.) grupy kilkudziesięciu aktorów . Większość z nich osiedliła się w Łodzi, część także na Dolnym Śląsku. G ru p a łódzka zainicjowała w lipcu tegoż roku powstanie Związku Artystów Scen Żydowskich w Polsce42. W tym też okresie zapadła decyzja o powołaniu teatru zaw o-dowego. Łódzki T eatr Żydowski rozpoczął działalność w sierpniu 1946 r. Kierownikiem artystycznym został Mojżesz Lipman, reżyser pierwszych inscenizacji. W zespole występowali m. in. N adia K areni, M oris Send, Lea Zilberm an, C hana Białkowicz, Eni Liton, K eti Efron, M eir M elm an, N atan Wulfowicz, później także N atan M ajzler oraz absolwenci M oskiewskiego
38 M . M a n e l l i , „ S ztu ka " - spółdzielnia artystów-malarzy, „Solidarność” 1948, n r 3-4, s. 29; A A N , Biuro K om isarza R ządu ds. Produktywizacji Ludności Żydowskiej, 6, k. 7, 12-13.
39 Swoje prace z zakresu m alarstwa, grafiki, rzeźby i metaloplastyki zaprezentowali m. in.: A leksander Bogen, H enryk H echtkopf, Beniamin Pacanowski, A ron M uszka, Sara G liksm an, D o ro ta Szenfeld, Rachmil G ryner, M aurycy Bromberg, Szymon Fogelm an i N atan G utm an. Por. Wystawa plastyków-artystów Żydów w Łodzi, „M osty" 1948, n r 7, s. 12.
40 Żydow ska spółdzielnia film ow a „Kinor", „N asze Słowo” 1948, n r 4, s. 12. 41 Ibidem.
In sty tu tu im. M ichoelsa - L uba Stolarska i Silik Szternfeld43. Jednak największą indywidualnością artystyczną łódzkiego zespołu była od 1947 r. Id a K am ińska - w ybitna ak to rk a, reżyser wielu inscenizacji. O na też wówczas przejęła kierownictwo artystyczne teatru. Z zespołem współpracowali kom pozytorzy: Saul Berezowski, A leksander T abaksblat i Szlomo Pryzam et, twórcy muzyki do wielu spektakli.
W początkach działalności teatru łódzkiego dom inow ał repertuar retro -spektywny, najsilniej oddziałujący na widownię. W śród wystawionych wtedy utworów były m. in. dram aty Jakuba G ordina Sonata Kreuzerowska i Mirele
Efros, klasyczna sztuka żydowska Szalom a Alejchem a Генуе M leczarz
i kom edia muzyczna S. Pryzam eta Karczma Węgierska44. Później stopniowo poszerzano ofertę repertuarow ą. T ak np. w 1947 r. odbyła się prem iera d ram atu A ugusta Strinberga Ojciec, a w roku następnym w ystaw iono pierwszą sztukę współczesnej autorki Anny Świerszczyńskiej Strzały na ul.
Długiej (reż. I. K am ińska) oraz kolejną klasyczną sztukę żydowską - M aksa
Baum ana G liki Hameln szuka sprawiedliwości. W końcu 1948 r. nowe trendy repertuarow e sygnalizowała sztuka rosyjskiego d ram atu rg a A leksandra Ostrowskiego Bez winy winni. W krótce odbyła się kolejna premiera - pierwszej powojennej sztuki autora żydowskiego Szymona D iam anta, nawiązującej do okupacyjnej egzystencji Żydów w otoczeniu polskim - W noc zimową, rów nież w inscenizacji I. K am ińskiej. R ok 1950 - ju ż po pow staniu wspólnego zespołu łódzko-wrocławskiego - prezentow ano w dalszym ciągu repertuar urozm aicony, choć widoczne już były preferencje dla współczesnej problem atyki społecznej, a także radzieckiej45.
Od początku działalności spektakle łódzkiego teatru żydowskiego cieszyły się ogromnym powodzeniem widowni. W arto pamiętać, że od 1947 r. zespół odwiedzał największe pozałódzkie skupiska Żydów w Polsce. Podstawowym problemem ograniczającym możliwości rozwojowe teatru łódzkiego były trudne warunki lokalowe. W pierwszych latach istnienia wystawiano przed-staw ienia w sali daw nego kina „C zary ” przy ul. Jaracza 2 (własność łódzkiego Bundu). Niewielka salka (po pewnych „przeróbkach” na 400 miejsc), brak odpowiedniego zaplecza, a także zastrzeżenia władz, wynikające z zagrożenia pożarowego obiektu - wymusiły zabiegi o uzyskanie własnego
43 Teatr żydowski w Ładzi, „M osty” 1946, n r 1, s. 23; Nowa premiera w łódzkim Teatrze
Żydowskim , ibidem, 1948, n r 69, s. 4; Przed nowym sezonem teatralnym Łódzkiego Teatru Żydowskiego, ibidem, 1948, n r 107, s. 4; M . M e l m a n , I. K a m i ń s k a , U progu nowego roku, „O pinia” 1948, n r 43, s. 12.
44 Teatr żydow ski w> Łodzi, „M o sty ” 1946, n r 1, s. 23.
45 Odbyły się wówczas m. in. premiery sztuk autorów radzieckich Iw ana Popow a Rodzina (reż. I. K am ińska) i A leksandra Uspieńskiego Przyjaciele (reż. J. T urków ) oraz praprem iera sztuki współczesnego dram aturga węgierskiego S andora Gergelyego M ó j syn. Por. A ŻIH , CK Żw P, Wydz. Organizacyjny, 120, Spraw ozdanie z działalności PTŻ w r. 1950, npag.
gm achu teatralnego. W końcu 1947 r. władze m iasta przekazały W K Ż budynek przy ul. Więckowskiego 15 (po dawnym teatrze żydowskim „Scala”), wymagający jednak zasadniczej przebudowy. N a początku 1949 r. podjęto szeroko zakrojoną tzw. akcję teatralną, czyli publiczną zbiórkę około 30 m in zł na sfinansow anie rem ontu (łącznie koszty rekonstrukcji m iały wynieść 80 m in zł, faktycznie przekroczyły 140 m in zł). W ówczesnych uw arunkow aniach zbiórka funduszy na teatr żydowski przekształciła się w kam panię polityczną na rzecz ograniczenia wpływów ugrupow ań syjonis-tycznych, które - jak pisano - „nawoływały do bojkotow ania tej akcji i zaniechania wszelkiej budowy w Polsce, głosząc, że budow ać należy tylko w Izraelu” 46. W końcu 1950 r. władze łódzkie PZPR kierując się - ja k to przedstaw iano - „nastrojam i niektórych części łódzkiej klasy robotniczej” , jak i brakiem lokalu dla T eatru Nowego, chciały przejąć nowo w yrem
on-towany obiekt, w zamian oddać zespołowi teatru żydowskiego salę „L u tn i” bądź „O sy” . Ostatecznie przyjęto kom prom isow ą propozycję aktyw u cent-ralnego Tow arzystw a Społeczno-Kultucent-ralnego Żydów w Polsce, by T eatr Żydowski i T eatr Nowy wspólnie korzystały z tego gm achu47.
Wcześniej - we wrześniu 1949 r. - zespoły teatralne łódzki i wrocławski, działające dotąd jak o spółdzielnie, zostały upaństwowione i jednocześnie połączone pod firm ą Państwowego T eatru Żydowskiego. Faktycznie jednak pod wspólną adm inistracją i kierownictwem działały od początku następnego ro k u 48. U nifikację tych teatrów tłum aczono ubytkiem k a d r n a skutek emigracji niektórych artystów . D yrektorem PTŻ został dotychczasow y kierow nik zespołu łódzkiego M . M elm an. W dalszym ciągu kluczow ą postacią pozostaw ała I. K am ińska - jak pisano - „łącząca nici tradycji najlepszego Teatru Żydowskiego ze współczesnym mistrzostwem scenicznym”49. W połowie lat pięćdziesiątych PTŻ przeniesiono do W arszawy, gdzie działa do chwili obecnej.
W arto wspomnieć także o powojennych występach w Łodzi zespołu rewiowego założonego przez znanych ,.mistrzów hum oru” Szymona Dżigana i Izraela Szumachera, którzy wrócili do kraju po wojennej tułaczce50. K ilka lat istniał też łódzki T eatr K am eralny, powiązany zresztą kadrow o ze wspom nianym i powyżej grupam i scenicznymi51.
Opisując poszczególne przejawy żydowskiego życia kulturalnego w Łodzi nie m ożna pom inąć kwestii przekształceń organizacyjnych i przewartościowań
44 A A N , К С PZ PR , 1643, N o tatk a inform acyjna nt. Teatru Żydowskiego w Łodzi, k. 76. 41 Ibidem, P rotokół posiedzenia Sekretariatu К С z 19 I 1951 r. k. 136.
*" AŻ1H, CK Żw P, WO, 120, Sprawozdanie z działalności PTŻ..., npag. 49 Ibidem.
50 P rzed nowym sezonem teatralnym Łódzkiego Teatru Żydow skiego, „ M o sty ” 1948, nr 107, s. 4; Z łódzkiego Teatru Żydowskiego, ibidem, 1948, n r 54, s. 3.
ideowych, które zaczęły się dokonyw ać już w końcu 1947 r. choć wyraźniej widoczne były u schyłku lat czterdziestych. Już w listopadzie 1947 r. aktyw partyjny działający w sferze kultury wysunął inicjatywę pow ołania Żydow -skiego Towarzystwa Kultury (ŻTK). Zgodnie ze statutem celem stowarzyszenia było „krzewienie i rozpowszechnianie żydowskiej kultury i sztuki wśród ludności żydowskiej” 52. Wszyscy z grona 15 jego współzałożycieli mieszkali i pracowali w Łodzi, m im o iż tylko jeden (J. Szpigiel) był łodzianinem . Byli to kilkakroć wymieniani już twórcy i działacze kultury: Efroim Kaganow- ski, M ichał M irski, M eir M elm an, Henryk H echtkopf, M ark Ber, Lejb Olicki i inni53. Towarzystwo posiadające szeroko rozgałęzioną sieć placówek terenowych przejęło kompetencje dotychczas działających Wydziałów K ultury W KŻ. Przypomnijmy, iż w W KŻ obowiązywał dość sztywny „klucz partyjny” , nie zapew niający działaczom kom unistycznym bezwzględnej przew agi54. Unifikację organizacyjną żydowskiego życia kulturalnego tłumaczyć też m ożna słabnięciem aktywności w tej dziedzinie ówczesnych niekomunistycznych ugrupow ań wśród Żydów, na skutek m. in. emigracji ich aktywu. Zmieniały się stopniow o zasady finansow ania działalności instytucji kulturalnych, które dotąd korzystały szeroko z przekazywanych za pośrednictwem W KŻwP funduszów „ J o in tu ” , różnych fundacji i indyw idualnych zagranicznych sponsorów . W coraz większym stopniu środki na cele kultury przekazywały - jak już wspom niano - żydowskie spółdzielnie z wypracowywanego zysku, a także państw o. Niezależnie jednak od politycznego kontekstu zasyg-nalizowanych powyżej zmian ŻTK odegrało ważną rolę w organizowaniu życia kulturalnego społeczności żydowskiej, choć akcent w jego działalności wyraźnie został przesunięty na popularyzację kultury.
W omawianym okresie w Łodzi funkcjonowały dwie szkoły żydowskie. Pierwsza z nich szczebla podstawowego (później także licealnego) z żydowskim językiem nauczania zorganizow ana z inicjatywy W K Ż rozpoczęła działalność 15 września 1945 r. początkowo w lokalu przy ul. Jaracza 15. W arunki jej pracy były bardzo tru d n e55. W obec perspektywy napływu dzieci żydowskich w ram ach repatriacji z ZSR R władze m iasta przydzieliły szkole dwupiętrowy budynek przy ul. Kilińskiego 49. Właśnie tam - 3 września - odbyła się inauguracja roku szkolnego 1946/1947. Umożliwiło to poszerzenie form pracy tej placówki, m. in. zorganizowano tam świetlicę ze sceną i bibliotekę. Prow adzona była w niej działalność kulturalna, istniał zespół dziecięcy i kółka zainteresowań. W pierwszym roku pracy w szkole uczyło się 260
52 A PŁ, ZM Ł, WSP, 159, Statut Żydowskiego Towarzystw a K ultury, npag. 53 Ibidem, Lista członków założycieli Ż TK , npag.
54 Również w ustalaniu składu Zarządu Oddziału Łódzkiego Ż TK starano się zachować pozory pluralizm u, bowiem przewodniczącym został wybrany bezpartyjny H oracy Safrin, ale jego zastępcami byli działacze PPR (PZPR) - Samuel Web i D ar (imię nie ustalone).
dzieci, w kolejnych latach liczba uczniów sięgała 400, przy czym zajęcia m usiały się odbywać na dwie zm iany56. Od 1947/1948 r. uruchom iono klasę licealną. Szkoła działała w oparciu o ministerialny program nauczania dla szkół żydowskich. Językiem nauczania był - jak już wspomniano - jidysz, poza tym część przedm iotów wykładano w języku polskim, prow adzono także do schyłku lat czterdziestych naukę hebrajskiego. Patronem szkoły był od 1947 r. wielki poeta żydowski I. L. Perec. Należała ona do najlepszych żydowskich placówek oświatowych w kraju. W latach 1945-1949 kierownikiem tej szkoły był M ichał H elm an, a po nim przez wiele lat Jakub Blum enfeld57.
Łódzkie środow isko oświatowe odegrało wówczas dużą rolę w o r-ganizowaniu szkolnictwa żydowskiego, kształtow aniu program ów nauczania i celów wychowawczych. Świadczyły o tym kolejne konferencje nauczycieli żydowskich odbyte w Łodzi. N a drugiej z nich - 1-4 listopada 1946 r. - wypracowano pewien model funkcjonow ania szkół podległych CK ŻwP. Celem ich działania m ia ło . być m. in. „wychowanie m łodego pokolenia Żydów w zgodzie ze współczesnymi, postępow o-społecznym i ideałam i, w duchu narodowym, świeckim i demokratycznym” 58. Już wówczas postulowa-no upaństwowienie szkół żydowskich. N astąpiło to dopiero wraz z rozpo-częciem roku szkolnego 1949/1950.
Również od 1945 r. działała w Łodzi pryw atna szkoła z językiem wykładowym hebrajskim im. Bojowników G etta, wówczas jedna z czterech tego typu placówek w k raju 59. Właścicielem szkoły był Ośrodek Produk- tywizacji „H echaluc-Pionier” w Łodzi. Mieściła się przy ul. Południowej 18. Jej głównym celem było przygotowanie wychowanków na wyjazd do Palestyny. Nie posiadała oficjalnego zezwolenia władz oświatowych. Kierownikiem szkoły był A ron Raszał (względnie Raszel). W końcu lat czterdziestych posiadała 8 klas, w których uczyło się około 150 dzieci. Została zlikwidowana z końcem czerwca 1949 r .60
6. Z M IA N Y W PO LITY CE PAŃSTW A W OBEC ŻY D Ó W W LATACH 1948-1950
Już w drugiej połowie 1948 r. zarysowały się pewne symptom y ewolucji polityki państwa wobec Żydów. Jednym z ważniejszych faktów wyznaczających
и A PŁ, ZM Ł, W P, Szkolnictwo powszechne w Łodzi (stan n a II 1949), k. 93; A Ż IH , CK Żw P, Wydz. Szkolny sygn. 144 i 69, npag; A A N , M inisterstwo Oświaty, 1764, k. 75-76.
51 W śród znanych wówczas nauczycieli tej szkoły w arto wymienić m. in. Icchaka Bergmana, Esterę Lesm an, Bellę B ornsztajn, C harlottę Titel, Jak u b a Perelm ana, N inę D o m , Sonię Pom eranc i Basię Szpigiel. Por. A ŻIH , CKŻwP, Wydz. Szkolny, 144, npag.
58 Ibidem.
55 A A N , M inisterstwo Oświaty, 1764, k. 75, 212. “ Ibidem, k. 21, 236.
te zmiany było powstanie Izraela (proklam acja z 14 m aja 1948 r.). Spow o-dowało to pewną polaryzację postaw wśród Żydów polskich, m. in. w kwestii potrzeby stabilizacji tej społeczności w naszym kraju. Decydujące znaczenie m iały jed n ak zm iany w polityce Zw iązku Radzieckiego wobec Izraela i także wobec radzieckich Żydów61. W tym czasie w Polsce nastąpił zwrot polityczny (uchwały sierpniowo-wrześniowego plenum К С PPR z 1948 r.), oznaczający w praktyce przyjęcie kursu na przyspieszoną stalinizację życia wewnętrznego i jeszcze ściślejsze kopiowanie wzorców radzieckich. W kształ-tującym się m odelu funkcjonow ania społeczeństwa nie mieściły się tak rozbudowane i względnie niezależne formy egzystencji społeczności żydowskiej, m ające pewne cechy autonom ii kulturalno-narodow ej. Działacze żydowscy PPR od początku byli niechętni pluralizmowi politycznemu na tzw. ulicy żydowskiej, choć ze względów taktycznych swych rzeczywistych intencji szerzej nie ujawniali. Dostrzec m ożna było tendencję stopniowego ograniczania zakresu działania struktur CKŻwP i W K Ż na rzecz różnych innych instytucji, jak spółdzielnie, Związek Rzemieślników Żydów, Żydowskie Towarzystwo K ultury, a więc tych, w których wiodącą rolę odgrywali działacze PPR (PZ PR ), a przede wszystkim nie byli tam skrępow ani ograniczeniam i wynikającymi z tzw. w achlarza partyjnego. Już w listopadzie 1948 r. na krajowej naradzie działaczy PPR pracujących w środowisku żydowskim om aw iano kroki zm ierzające do reorganizacji stru k tu r C K Żw P i jego terenowych ekspozytur. Decyzje oznaczające likwidację „klucza partyjnego” podjęto kilka miesięcy później, na obradującym w dniach 26-27 lutego 1949 r. plenum CK ŻwP. Już na nowych zasadach odbyły się wybory delegatów na doroczną konferencję W K Ż w Łodzi. M iała ona miejsce 23-24 kwietnia 1949 r. - partię kom unistyczną reprezentowało 70% spośród 160 delegatów. W nowo wybranym składzie plenum W K Ż n a 31 osób - 21 reprezentowało PZ P R , a w dziewięcioosobowym prezydium było 6 działaczy tej partii62. W przyjętych rezolucjach opowiadano się za „wzmożeniem walki z reakcyjnymi elementami w żydowskim społeczeństwie” oraz przeciwstawiano się „separatys-tycznym tendencjom przez silne związanie z polską ludnością pracującą” 63. W tym czasie aktyw PZPR-ow ski wzmógł krytykę działalności kadry pedagogicznej wspom nianej szkoły im. I. L. Pereca, a szczególnie jej kierow nika - członka PS-Lcwicy - za realizowanie w podległej m u placówce „dualizm u wychowawczego” oraz kształtowanie „podwójnego patriotyzm u” 64.
01 A d e l s o n , op. cit., s. 475; M . S m o l e r i , Stracone dekady. Historia Z S R R 1917-1991, W arszaw a-K raków 1994, s. 212.
“ A PŁ, K Ł PZPR , WO, 34/VI/103, Sprawozdanie Frakcji PZPR za okres 1-V 1949, npag. “ Pierwszy wojewódzki zjazd komitetów żydowskich i organizacji społecznych, „D ziennik Ł ódzki” 1949, n r 112, s. 2.
64 U schyłku 1948 r. W K Ż w Łodzi zlecił Wydz. Oświaty wydanie zarządzenia odbyw ania w szkole ira. I. L. Pereca norm alnych zajęć w soboty i wypoczynku niedzielnego. Zapew niano,
W 1949 r. słabła aktywność organizacji syjonistycznych. Już wiosną rozpoczęto rejestrację osób chcących wyjechać do Izraela, wobec spodziewa-nych decyzji w tym względzie. Zapadły one w sierpniu 1949 r. na posiedzeniu Sekretariatu К С PZPR i dotyczyły nie tylko legalnej emigracji65. Przyjęto wówczas plan likwidacji poszczególnych instytucji żydowskich, tak np. do 1 grudnia m iano zlikwidować kibuce, a do 31 grudnia 1949 r. wszystkie partie syjonistyczne (socjalistyczny Bund rozwiązał się wcześniej - w styczniu 1949 r.). Placówki żydowskie podległe W K Ż w Łodzi (szkoła, przedszkola, placówki służby zdrowia, dom dziecka w Helenówku, dom starców przy ul. Jakuba) zostały z początkiem 1950 r. upaństwowione i podporządkow ane odpowiednim resortom . Uwieńczeniem zarysowanego wyżej procesu była ogólnopolska konferencja aktywu CKŻwP, lokalnych K Ż i Ż T K - 29 października 1950 r. - na której w miejsce dotychczasow ych stru k tu r pow ołano Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce o wyraźnie zawężonych kom petencjach66. Nie osiągnęło ono wówczas rzeczywistych, większych wpływów w środowisku żydowskim w Łodzi. Zdom inow ane zostało przez działaczy PZPR , wśród których nierzadko prezentow ane były poglądy uznające nawet przynależność do T SK Ż za przejaw „separatyzm u żydowskiego” .
Omówionego powyżej okresu względnej samodzielności a przede wszystkim różnorodności, co do organizacji i form funkcjonow ania społeczności żydowskiej w Polsce, w tym także w Łodzi, nie m ożna idealizować. Dłuższe utrzymywanie tej swoistej autonomii było trudne. Główny ciężar finansowania opisywanych struktur - szczególnie w latach 1946-1949 - spoczywał na m iędzynarodowych organizacjach żydowskich, przede wszystkim chodzi tu o A JD C („Jo in t”). Powstaje także pytanie, jaki wpływ m iało istnienie tak rozbudow anych struktur żydowskich, odrębnych spółdzielni itd., na przeła-mywanie barier środowiskowych między Żydami a Polakami (już współcześnie tego typu wątpliwości pojawiały się wśród działaczy żydowskich). Ram y tego artykułu nie pozwalają na podjęcie istotnego problem u kształtow ania się stosunków między tymi społecznościami. N arosło zresztą wokół tych kwestii sporo m itów , utrudniających usuwanie wzajemnych uprzedzeń. Przykładam i m ogą być funkcjonujące dość powszechnie wśród Żydów przekonanie o „polskim antysemityzmie” , jak i m ocno zakorzeniony wśród Polaków stereotyp „żydokom uny” 67.
że „uczniowie, którzy ze względów religijnych nie m ogą uczęszczać na zajęcia w soboty, będą z tego obowiązku zwolnieni” . Por. A ŻIH , CKŻwP, WO, 108, Protokół posiedzenia Prezydium W K Ż w Łodzi z 28 X II 1948 r., npag.
« A A N , К С PZPR, 2207, N o tatk a S. Zachariasza z 28 VI 1949 r., к. 97. “ A A N , M A P, 788, k. 180; A d e l s o n , op. cit., s. 472.
®7 Szerzej na ten tem at por. K . K e r s t e n , Polacy-Żydzi-Kom unizm . Anatom ia półprawd
W Łodzi w pierwszych latach po wyzwoleniu nie brakow ało napięć w stosunkach polsko-żydowskich. Szczególnie latem 1945 r. i w lipcu następnego roku (po pogrom ie kieleckim) dochodziło do wystąpień straj-kowych określanych w źródłach ja k o „strajki antysem ickie” 68. Jednak należy je rozpatryw ać na tle ówczesnej skomplikowanej sytuacji społeczno- -politycznej w kraju. Bardzo ciężkie warunki egzystencji szerokich rzesz społeczeństwa powodowały, iż jakiekolwiek przejawy względnego przecież „uprzyw ilejowania” Żydów, prowadziły do konfliktów , pow staw ania fali często nie sprawdzonych plotek itd .69 Polaków raziło także, m ające różne źródła, przyczyny - ostentacyjne poparcie struktur żydowskich dla władzy komunistycznej70. Sympatie społeczności polskiej - nawet w Łodzi - ówczesnej „czerwonej twierdzy proletariatu” - były inaczej rozłożone. N a skomplikowany obraz współżycia polsko-żydowskiego wpływ miały także przypadki m ani-pulacyjnych działań redakcji niektórych gazet, co podsycało napięcia i nie przyczyniało się do przełamywania wzajemnej izolacji obu społeczności71.
W śród Żydów przebywających po wyzwoleniu w Łodzi jej przedwojenni m ieszkańcy byli w mniejszości. Przeważali bowiem przybysze z byłych polskich kresów wschodnich oraz z mniejszych ośrodków Polski centralnej. Rodziło to tendencje do „zam ykania się” we własnych kręgach, czego instytucjonalnym wyrazem były ziomkostwa, grupujące Żydów pochodzących z określonych m iast czy regionów. N a te podziały nakładało się tradycyjnie duże zróżnicowanie ideowo-polityczne środowiska żydowskiego. N a zewnątrz jednak ta lokalna społeczność była zjednoczona i solidarna. Niewątpliwie istotny wpływ na wyjątkow ą prężność ośrodka łódzkiego m iało usytuowanie tu central wielu instytucji żydowskich, partii i organizacji społecznych oraz osiedlenie się wielu wybitnych twórców kultury, działaczy politycznych itd.
R ok 1950 zamyka kilkuletnie dzieje swoistego odrodzenia społeczności żydowskiej w Łodzi. W późniejszych latach bowiem zarów no procesy asymilacyjne, jak i kolejne - uwarunkowane głównie czynnikami politycznymi - fale emigracji z Polski doprowadziły do zasadniczego zmniejszenia liczebności łódzkich Żydów oraz ograniczyły skalę i formy ich aktywności.
“ A A N , К С PZPR, 295/VII/1, P rotokół posiedzenia Sekretariatu К С z 3 i 4 VII 1945 r., к. 47.
69 Ibidem, 295/VII/51 - t. 3, Spraw ozdanie in stru k to ra Wydz. O rganizacyjnego К С z inspekcji w Łodzi 12-18 VIII 1945 r., 169-172; Z działalności W K Ż , „G łos R obotniczy”
1945, n r 52, s. 4; Opieka nad ludnością żydowską, „D ziennik Ł ódzki” 1945, n r 33, s. 4. 10 A d e l s o n , op. cit., s. 393-394.
11 Przykładem tego typu monipulacji było publikowanie przez „G łos R obotniczy” w lipcu 1946 r. rezolucji potępiających inspiratorów pogrom u kieleckiego przyjm ow anych rzekom o przez załogi łódzkich zakładów pracy. Reakcją n a nie były krótkotrw ałe strajki, m. in. w Łódzkiej Fabryce Nici, zakładach Scheiblera i G rohm ana oraz J. K inderm ana. Por. A A N , M inisterstwo Inform acji i Propagandy, 927, Pismo kierownika Oddziału Miejskiego Inform acji i Propagandy w Łodzi [S. Białeckiego] z 13 VII 1946 r., к. 48.
