R
E
C
E
N
Z
J
E
I
M
A
T
E
R
I
A
Ł
Y
R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X L V I I , z es z y t 7 - 1999
S a cru m w lite ra tu ra c h s ło w ia ń s k ic h , red. Jan G o t f r y d, P i o t r N o w a c z y ń s k i , Lublin: R e d a k c j a W y d a w n i c t w K a t o l i c k i e g o U n i w e r s y t e t u L u b e l s k i e g o 1997, s. 456.
K siążka Sa cru m vr litera tu ra ch sło w ia ń sk ich , która u k az ała się n ak ła d e m R edakcji W y d a w n ictw K ato lickiego U n iw ersyte tu L u b e lsk ie g o j e s t rez u ltatem o g ó ln o p o ls k ie g o sym p o z ju m n a u k o w e g o z o rg a n iz o w a n e g o w 1988 r. p rz e z M ię d z y w y d z ia ło w y Z akład Badań nad Literaturą R eligijn ą przy w sp ó łp rac y z M i ę d z y w y d z ia ło w y m Z akładem Badań nad K ulturą B iza n ty ń sk o -S ło w ia ń sk ą. T om sta now i d o w ó d h isto ry c z n o -lite r a c kich zaineresow ań te m aty k ą religijną, za w ie ra cykl arty k u łó w d o ty c z ą c y c h prze glądu i oceny p roblem atyki sakralnej w tw órczości literackiej n a r o d ó w sło w ia ń sk ic h , w c z a sie ich tysiącletniej historii.
P ierwszy artykuł J. S w id ziń sk ieg o T radycje p iśm ie n n ic tw a re lig ijn e g o w P olsce
i na R usi K ijo w sk ie j traktuje o pocz ątkac h religijnych te kstów pis anych. W a rto z w r ó
cić uwagę na fakt. że pierw sze utw ory piśm ie n n ic z e były n ie ro z e r w a ln ie zw ią za ne z religią, służyły celo m o brzę dow ym , liturgicznym . T o B iblia stała się p ie rw sz y m słowem pis anym i c z yta nym przez S łow ian, tym bardziej, że została n a p isa n a w j ę z y ku dla nich zrozum iałym . Cyryl i M etody tw orząc ję z y k słow iański nadali Biblii nową szatę graficz n ą i - w edług S w id z iń sk ie g o - tym sa m y m ję z y k ten został n o b ili towany, dołączył do ję z y k ó w sa kra lnych (por. s. 40).
Jak podkreśla J. K olbuszew ski w artykule Ś w ię c i C yryl i M e to d y w lite ra tu rze
sło w a ck iej do 1885 ro k u . kult św ię tych p ie rw sz y ch a p o s to łó w na S ło w acji i kult
cy ry lo -m e to d ejsk ich tradycji w literaturze i k u ltu rz e j e s t ściśle zw ią z a n y z historią form ow a nia się pojęcia słow ackiej toż sam ości narodow ej, ku ltu ro w ej au to n o m ic z n o ś- ci.
N iez ależ nie od tendencyjności w s p ó łc z e sn y c h utw o ró w literackich, n o sz ą c y c h polityczne piętno, pisarze słow iańscy podkreślali zn a c z e n ie aktu p r z y ję c ia chrztu,
który m ia ł n ie o c e n io n e k o n se k w e n c je h istoryc zne i polityczne. Kraje słowiańskie w eszły w bogaty krąg tradycji i kultury c hrz eśc ija ńskiej ( w schodnie j i zachodniej), c h o c ia ż nie ste ty nic za w sze postrze gane j j a k o kultura uniw ersalna, o czym pisze Z. N ie d z ie la w szkicu P o w ie śc io w e re ko n stru kc je c h r y stia n iza c ji n a ro d ó w sło w ia ń
skich.
Jak słusznie z a u w a ż y ła U. W ó jc ic k a w pracy M ięd zy d obrem a ziem , czyli staro-
ru sk ie p o szu k iw a n ia id ea łu św ięto ści, w kulturze i literatu rze rosyjskie j istnieje g łę
boko z a k o rz e n io n y m odel św iętości - w zorzec oso b o w y „św iętyc h starców ", „cier p ię tn ik ó w " i „ś w ia d o m y c h s z ale ń có w b o ż y c h ” , których p ie rw o w zo ry m ie sz czą się w ś r e d n io w ie c z n y m kanonie r a d y k a ln e g o r o zró żn ie n ia dobra i zła (por. s. 62). A u to r ka z a zn a cz a, iż p rze k o n an ie o a n tynom ic zne j r ze czy w is to ści m ia ło w pływ na w artoś c io w a n ie i c h a r a k te ry s ty k ę sta roruskic h św ię ty ch bohaterów , któ rych ideał przetrwał w n ie z m ie n io n e j formie do czasów w spółc ze snych.
R. Ł u żn y w sk az u je na o d d ziały w a n ie religijnego piśm ie n n ic tw a staroruskiego na literaturę w sp ó łc z e s n ą - tw ó rcz o ść W. Iw a now a, w arty kule Ś w ia t c h rześc ija ń sk ie g o
W schodu i Z a c h o d u w W ia cze sła w a Iw a n o w a ,, O p o w ie ści o ca rew iczu Ś w ia ta m ir z e ”.
A u to r po sz cz eg ó ło w ej analizie u tw oru p o d k r e śla stylizację na wiersz duchow ny, le g e n d ę ha g io g ra fic z n ą , latopis, o dnajduje od w o ła n ia do śred n io w ie c z n y c h ideałów r y c e rz a - w ła d c y , as ce ty -p u s teln ik a, do w schodniej slaroruskiej tradycji religijnej oraz do z a c h o d n ie g o katolic yzm u. Ł użny akcentuje fakt p o łączenia, dzięki te m atyce sak ralnej, ch rz e śc ija ń sk ie g o W s c h o d u z Z ac hodem .
A rty k u ł L. K apały R elig ia i h ere zja w d y lo g ii P aw ła M ie ln iko w a -P ie cze rsk ieg o d o ty c z y tw ó rcz o ści religijnej, k tóra z a jm uje się b ad a n ie m środow isk: praw osławnych, sta ro o b r z ę d o w c ó w i h ere tyków (sekty chłystów ), by na tej po d sta w ie odnie ść się do k o rze n i ludow ych, a przede w szystkim rosyjskiej św ia d o m o ści narodowej (por. s. 174). A u to r k a uw aża, że właśnie w religii M ie ln ik ó w upatryw a ł źródło n ie zm ien nej tradycji, g en o ty p u kulturow ego, m e ntalności narodow ej.
K o lejn y m arty k u łem d o ty c zą cy m p iśm ie n n ic tw a sta ro ru sk ie g o są O pisy n a b o
że ń stw w n a jsta rsze j kro n ic e ru sk iej - ..P o w ie śc i m in io n y ch l a t ", F. Sielickiego.
B a d a c z na po d sta w ie analizy op isó w n ab o ż eń s tw p r a w o sła w n y c h na Rusi c h a rak te ry zuje c e re m o n ia ł i praktyki religijne stw ierdzając, że p o cz ątk o w o były one uprawiane prze z w y ż sz e w arstw y społeczne, by w ciągu następnyc h stuleci zaw ładnąć życiem pro ste g o ludu rosyjskiego.
R o s y js k a tw ó rc z o ść lu d o w a z a w iera wiele w ątków religijnych, a, ja k podkreśla E. M a łe k w ro z p ra w ie M o tyw y m a ryjn e w fo lk lo r z e ro syjskim , j e d n o z centralnych m iejsc z a jm uje postać M atk i Boskiej. B o g u r o d z ic a łączy d w a światy: ziemski i irra cjonalny, j e s t ideałem m atk i, kobiety, opiekunki, je st bliska tw órcom ludow ym , stąd tak cz ęs to w y k o rz y stu ją oni m otyw y maryjne.
M o tyw y re lig ijn e te n o w e listyc e M iko ła ja S. L esko w a to tytuł artykułu F. Listwa-
na. który p rz e d s ta w ia in spiracje bib lijn e pisarza, obrazuje nasyce nie nimi tekstów literackich. E w id e n tn e w y k o rz y sta n ie postaci, sym boli, gatu n k ó w i stylistyki biblijnej
pozw ala je d n o z n a c z n ie łączyć L e s k o w a i jego tw ó rcz o ść zc sferą sa c ru m (por. s. 158).
P o d o b n a w ocenie twórczości prz e d sta w io n y c h p o e tó w je s t p u b lik a c ja K. P rusa
Sacrum w liryce szk o ły T iutczew a. F io d o r T iutczew , P a w e ł W ia zie m ski, w której
autor dokonał analizy poezji T iu tc z e w a i W ia z ie m sk ic g o , u k ie ru n k o w a n e j na p ro b le m atykę m eta fiz ycz ną, ocenę św ia topoglądu. Prus ak c e n tu je fakt, że p o s ta w a k o n te m placji, a k c ep tac ja wartośc i p o n a d c z a so w y c h p o m a g a w o k r e ś le n iu sa c ru m w tw ó r czości poetów.
Inny w yróżnik religijności utw oru literackiego p r z e d s ta w ia A. W o ź n ia k w artykule
„ T ańczący d e m o n ”, czyli n ie któ re a sp e kty sa cru m w tw ó rc zo śc i A. R iem izo w a , o k r e ś
lając spektrum zagadnienia, r o z u m ia n e g o j a k o sfera z w ią z a n a ze św ię to ścią, z m i tycznym obraz em religii (por. s. 248). A u to r k a c h a r a k te ry z u je sa c ru m na po d sta w ie tw órczości R iem izow a, o piera się na p ro b lem ie m ito tw ó rstw a , czyli krea cji r z e c z y wistości sakralnej oraz de m o n iz m ie j a k o j e d n y m ze zjaw isk św ia ta ir ra cjonalne go.
P rz ed sta w io n e prace p ozw a lają w y su n ąć w niosek, iż sa c ru m w literaturze często ja w i się w opozycji do p rz e d sta w io n e g o p ro fa n um . K orz ysta jąc z istn ie ją c y c h m itów, symboli, w zorców ideowych, czyli czerpiąc z d o ro b k u religijnego, m o ż n a tw orzyć teorie sprzeczne z d a n ą religią. U niw ersalizm śro d k ó w religijnych p o z w a la na łatw e w ykorz ysta nie ich w ideologii, nawet w y k lu cz ając ej ich z a sa d n o ść , co z r e s z tą zdaje się potw ierdzać historia ostatn ich d ziesięcioleci. J. K apuśc ik w y s u w a p o d o b n e stw ie r dzenie w artykule L eonida A n d rie jew a ..te o lo g ia zb u n to w a n a ”, d o w o d z ą c że m a teria ł religijny w tw órczości A nd rie je w a był z a cz ątk iem do tw o rz e n ia z g o ła o d m ie n n e j, niż. chrześcijańska, ideologii. K apuśc ik podkreśla, że A n d rie je w p r o p o n u je now y sposób o dcz yta nia symboli, mitów i kategorii Biblii w celu prezentacji la ic k ie g o eg z y ste n cja - lizmu.
Wśród om a w ian y c h artykułów znajd uje się kilka, w których literac kie sa c ru m jest p ow iąz ane z filozofią, s ta n o w iąc ą p o dsta w y id eowe, p o r z ą d k u ją c ą system w arto ści ch rz eśc ija ń sk ieg o św ia topoglądu. A Raźny w artykule D o sto je w sk i - c h rze śc ija ń sk a
filo z o fia człow ieka, akcentuje zna cz enie aktu w olności, o k reśla zakres rze c z y w is to śc i
realnej w odnie sie niu do r ze czyw istości tr an sc en d e n tn e j. B o h a te ro w ie D o s to je w s k ie g o właśnie dzięki zdolności wyboru, a następnie realizacji w arto ści m o g ą p o k o n a ć o g ra niczenia realne i zbliżyć się ku sferze sakralnej.
E. Papla w artykule K o sm o lo g ia A rse n iu sza T a rko w skieg o . O zw ią zk a c h liryki
p o ety z m yślą filo z o fic z n ą P ie r r 'a T eilh a rd a de C hardin pisze o e t y c z n y m w ym ia rz e
poezji. „Zm ysł k o sm ic z n y ” , czyli tę sknota za ła dem i d o b rem , to je d e n z elem e n tó w poezji T arkow skiego. P roces tw o rze n ia poezji to cz y n ie n ie dobra, p o n ie w a ż p o ez ja w swej naturze j e s t dobra.
K olejnym artykułem d o tyc zą cym w pływ u filozofii na literaturę j e s t C h rze śc ija ń sk i
e g zyste n cja /izm liryki Ivo A n d ric ia a utorstw a Ju lian a K o rn h a u sera . B a d a c z p o d k re śla
zbieżność liryki A n d ricia i egz yste ncja lne j doktryny K ie rk c g aard a, tw ierdzi, że n ie z a leżnie od konte kstów z na cz eniow yc h p o e z ja ta p row a dzi ku filo z o fic zn o śc i i relig ij
ności, (por. s. 371) p o n ie w a ż tw o rze n ie poezji, krea cja p o e ty c k a to ciągłe p o s z u k iw a nie praw dy.
P ra c a H o ry z o n t tra n scen d en cji. 16 listó w V äclava H avla dotyczy najnowszej literatu ry czeskiej, w której autor - B a luc h pisze o zw ią zk a ch „listó w " z filozofią Levinasa . Jak słusznie d o w o d zi B alu ch, sytua cja dośw ia d c z e ń w ięziennych, o d o so b n ie n ia i sa m o tn o śc i, p o w o d u je u H avla zw rot ku transcendencji, m etafiz yce, proble mom etyki i filozofii.
J e d n y m ze s p o so b ó w u k a z a n ia sa cru m w literatu rze je s t p rze d staw ie n ie postawy religijnej, św ia to p o g lą d u autora w relacji do j e g o dzieła. B, M u c h a w artykule S a c
rum czy p ro fa n o m ? O p o e z ji A le k sa n d ra P u szkin a - in a c zej prez entuje interesujący
po g lą d d o ty c z ą c y e le m e n tó w r eligijnych w tw órczości P u sz k in a na p o d sta w ie bio gra fii poety. A utor prz e strz e g a przed k rzy w d zą cy m k la sy fik o w a n ie m P uszkina ja k o w ro g a ce rk w ii p raw o sła w n e j (por. s. 92). A n tyretigijną tw ó rcz o ść P u szk in a M ucha ob ja śn ia tr u d n ą sy tu a cją ż y c io w ą poety, fascynacjam i w o ltc rian iz m em , je d n o cz eśn ie d o w o d z i, że P u szkin nigdy nie był k o n s e k w e n tn y m ateistą, in teresow ał się p ro b lem a tyką sakraln ą.
R ó w n ie ż W. K o w a lc z y k w szkicu B ib lia i ch rześc ija ń stw o we w sp ó łcze sn ej tw ó r
czo ści A p o llo n a M a jko w a w sk az u je na liczne inspiracje biblijne poety i zaprzecza
w y s u w a n y m dotą d po g lą d o m o „ poga ńskic h w iersz ac h " w ieku m ło dz ie ńcz ego. K o w alc zy k doch o d z i do w niosku, że ca ła tw órcz ość - w c z esn a i p ó źn iejs za - świadczy o z a in te re so w a n iu poety religią, że trudno odrzucić chrz eśc ija ński św iato pogląd M a jk o w a bio rąc pod uw agę m n o g o ść w ątk ó w i m o ty w ó w biblijnych w analizow anych w c z e s n y c h w iersz ac h poety.
O silnych zw ią z k a c h poezji i religii pisze M. P ańcz yk w arty kule Sacrum vr p o
e zji E m a n u iła P o p d im itro w a , po d k reśla ją c skło n n o ś ć poety do m is ty cz n y ch k o n te m
placji. Dla badaczki są one p r z e ja w e m głębokiej duch o w o śc i P o p d im itr o w a - twórcy religijnego.
P o d o b n ie M. B o b ro w n ick a , au to rk a pracy S a cru m zd ra d zo n e i sacrum ocalone,
czyli św ia t p rze d sta w io n y M esy S elim o w ic ia pokazuje, ja k w y c h o w a n ie religijne
pisarza, tradyc ja islam u tw orzy sferę sacrum w j e g o p ow ieścia ch, w y n ik a z tęsknoty za św ię to ścią, z faktu istnienia k a te g o ry c z n e g o im p e raty w u ety c z n e g o heroiz m u (por. s, 387).
W a ż n ą k w estią zależności d zieła literac kiego od ep oki, w której utw ór został napisany, p o r u s z a A. S tan k o w ic z w artykule W ieczny sp ó r z B ogiem . P o ezja Silvija
S tra h im ira K ra n jce vic ia . A u to r k a podkreśla, że w tw órczości K ra njc ievic ia idee
m c sja n ic z n e , m ó w ią c e o zbaw czej m ocy cierpienia, czy filozoficzny spór z Bogiem (por. s. 365), zaliczane s ą do r om antyczne j konwencji literackiej, do poetyckiej stylizacji. T a k ż e S. K ozak w szkicu P raw da ja k o sacrum t.j? tw ó rc zo śc i T arasu S ze w
czenki, pisze o zna c z e n iu i warto ści prawdy, która była p o d sta w ą dla rom antycznyc h
Na zależność religijnej tw órczości literackiej M a ce d o n ii od sytu acji historyc zne j i politycznej państw a, wskazuje artykuł K, W r o c ła w sk ie g o W p o szu k iw a n iu sa cru m w litera tu rze m a cedońskiej, dotyczący je d n e j z n ajm ło d sz y c h literatur eu ro p e jsk ic h . Nie dziwi więc fakt, że najczęśc iej sa kra liz ow a nynti m o ty w a m i, były m o ty w y ziemi rodzinnej i więzi z przodkam i (por. s. 395), ściśle ziąz ane z p o c z u c ie m n aro d o w ej tożsam ości M a ce d o ń czy k ó w . Literatu ry pow ojenne j dotyczy także arty k u ł Sym bolika,
religijna w b u łg a rskich in te rp re ta cja ch n o w o c ze sn e g o św ia ta T. D ąb e k -W ig r o w e j,
om awiający u niw ersalne m otyw y religijne, w z b o g a c a ją c e b u łg a rsk i m a te r ia ł literacki. W szkicu In sp ira c je i sym bole re lig ijn e w w ierszach ro sy jsk ich n a te m a ty p o lsk ie .1. Orłowski stw ie rdz a fakt w pływ u i w z a je m n y c h o d d z ia ły w a ń k a t o lic k ie g o Z ac h o d u i praw osła w ne go W schodu, na przykła dzie analizy m o ty w ó w s a k ra ln y c h w r o syjskic h wierszach o polskiej tematyce. A utor p rzyta cz a wiele u tw o ró w z a w ie r a j ą c y c h e l e m e n ty religijno-kulturow e i symbole, św ia d c z ą c e je d n o c z e ś n ie o sym pa tii rosyjskich poetów do polski, o zroz um ieniu je j trudnej sytuacji politycznej.
Niew ą tpliw ie trudno rozdzielać głębokie tradycje k ulturow e, ksz ta łtu ją c e r osyjską kulturę narodową, od tradycji literackich, które w łaśnie dzięki religii i je j p o trze b o m mogły się narodzić, a potem rozwijać. Z d a w a ło b y się, że n a j n o w s z a literatura ro sy j ska, z przyczyn ideolo gic znych, j e s t p o z b a w io n a e le m e n tó w sa k ra ln y ch , j e d n a k , jak dowodzi A. D raw icz w artykule „Panie, u w ierz w nas - je s te ś m y s a m i”. L ite ra tu ra
rosyjska osta tn ich lat w obec sacrum , te m aty k a r elig ijn a stale to w a r z y s z y ła p o w o j e n
nej tw órczości literackiej, za w sze była nieśm iało, lub bardziej d obitnie ak c en to w a n a. Auto r ponadto w yraża nadzieję na k o n tynua cję bogatej myśli religijnej, k tó ra z a o w o cuje silnym zw iązkiem literatury z p r o b le m a ty k ą sa cru m (por. s. 298).
W szyskie om ó w io n e prace sta n o w ią k o m p e n d iu m w iedzy na te m a t p rz e ja w ó w
sacrum w literatu rach słow iańskich. Z b ió r artykułów stanow i cenne źródło p o r z ą d k u
ją ce osią gnię cia sło w iańskich literatur n a ro d o w y c h w ich h is to ry c z n y m rozw oju, a dokonany przegląd wskazuje na w ie lo a sp e k to w o ść z a g a d n ie n ia sa c ru m w lite r a tu rze. Należy podkreślić, że wszyscy bad a cz e z a ak c en to w a li o g r o m n y p o te ncja ł k u ltu rotw órczy tkwiący w religii chrześcijańskiej łączącej S ło w ia ń sz c z y z n ę .
