RO C ZN IK I H U M A N IST Y C Z N E T om LIII, zeszy t 4 - 2005 M A T Y L D A P T A K
M I N I A T U R A
P R Z E D S T A W I A J Ą C A M A T K Ę B O S K Ą A P O K A L I P T Y C Z N Ą
Z M S Z A Ł U K O L E G I A T Y K I E L E C K I E J *
W k sięgozbiorz e skarbca katedry kieleckiej zna jduje się późnogotycki,
rę k o p iśm ien n y m s z a ł 1, w którym zach o w a ła się je d n a tylko m iniatura inicja
łowa. Ze w z glę du na tak skrom nie d o c h o w a n ą do naszych czasów dekorację
plastyczną, kodeks kielecki nie w zbudził szerszego z a in te reso w a n ia wśród
badaczy sztuki średniow iecznej polskiej. W z m ia n k o w a ł o nim ks. J ó z e f Z d a
nowski w pracy zatytułowanej Ilum in o w a n e ręk o p isy księg o zb io ró w ka p itu la
rza ka ted ra ln e g o i Sem in a riu m D uchow nego w K ielca ch o ra z ko ścio ła p a r a
fia ln e g o w M ie c h o w ie 2. A u tor ograniczył się do zwięzłej i ogólnej cha rakte
rystyki k o d e k s u 3. Podał w ym iary oraz przybliżył p re cy zy jn ie kolorystykę
m iniatury, k tó ra w edług niego: „daje w y obra żenie o w ybitnym , artystycznym
M g r M a t y l d a P t a k - a b so lw e n tk a h isto rii sztuki K a to lic k ie g o U n iw e rs y te tu L u b elsk ie g o ; e -m a il: m a tib u sk o @ tle n .p l
N in ie jsz y a rty k u ł p o w s ta ł n a p o d sta w ie p ra cy m a g iste rsk ie j pt. Ilu m in a c je M istrza P o n ty f ik a tu b isk u p a F r y d e r y k a J a g ie llo ń c z y k a , n a p isan e j p o d k ie ru n k ie m p ro f. d r hab. Ja d w ig i K u c z y ń s k ie j w K a te d rz e H isto rii S ztu k i Ś re d n io w ie c z n e j P o lsk ie j K a to lic k ie g o U n iw e rsy tetu L u b e ls k ie g o w ro k u a k a d e m ic k im 2 0 0 2 /2 0 0 3 .
1 P o m ie s z c z e n ia s k a rb c a m ie s z c z ą się n a d p o łu d n io w ą n a w ą k a te d ry k ie le c k ie j p o d w e zw a niem W n ie b o w z ię c ia N a jśw ię ts z e j M a rii P an n y . M s z a ł, p o d o b n ie ja k re s z ta k o d e k só w z n a jd u ją c y ch się w sk a rb c u , nie p o sia d a żad n ej sy g n a tu ry .
2 J. Z d a n o w s k i , Ilu m in o w a n e r ę k o p is y k s ię g o z b io r ó w k a p itu la r z a k a te d ra ln e g o i S e m in a riu m D u c h o w n e g o w K ie lc a ch o ra z k o śc io ła p a r a fia ln e g o w M ie c h o w ie , K ie lc e 1929, s. 8-10.
3 Z d a n o w sk i p o d a je w y m ia ry M sza łu , ilo ś ć z a c h o w a n y c h k a rt, o p is s k ó rz a n e j o k ład k i o raz id e n ty fik u je p ism o te k s tu ja k o g o ty c k ą m in u s k u łę (dz. c y t., s. 8-9).
poczuciu [...] i ry su n k o w y m uzdolnieniu niezna nego bliżej ilu m inatora”4.
Z ag a d n ien ie autorstw a m iniatury z M szału kolegiaty kieleckiej rozstrzygnęła
B arbara M io d o ń sk a łącząc w sp o m n ian ą ilum inację z w arsztatem M istrza
Pontyfikatu biskupa Fryderyka Jag iello ń cz y k a5.
Z ab y te k zasługuje je d n a k ż e na baczn iejszą uw a g ę b adaczy i w y m a g a grun-
to w niejsze go o p ra co w an ia naukow ego. C elem nin iejszeg o artykułu będzie
zatem o m ó w ie n ie cennej, zarów no pod w z g lę d em arty sty cz n y m i ikonogra
ficznym , m iniatury z M szału kolegiaty kieleckiej.
Trudności w odtw orzeniu dziejów M szału k ielec kie go i znajdującej się
w nim m iniatury pojaw iają się wobec braku za ch o w a n y c h m ateriałów archi
w a ln y c h 6. U trudnień w identyfikacji rękopisu prz y sp arza rów nie ż brak incipi-
tu i kolofonu, będących nośnikiem w ażnych inform acji o k siędze i jej w ystro
j u 7. S praw ę d ato w a n ia M szału determ inują, w głównej m ierze, k ryteria stylis
ty c z n e 8. C zas pow stan ia rękopisu w yz nacz a się na k o niec X V stulecia9. Do
niew yjaśnionyc h, a p o d staw ow yc h zagadnień należy p y tanie o fundatora ko
deksu. Z du ży m p ra w d opodobieństw em m o żn a przyjąć, że księga została
z a m ó w io n a przez dostojnika k o ś c ie ln e g o 10. D e sty n a riu szem iluminowanej
księgi liturgicznej była kolegiata k ie le c k a 11. Id e ntyfikacja warsztatu ilum ina
tora, d o k o n an a przez M iodońską, pozw ala na ustalenie krakow skiej p row e
4 T am że , s. 10.
5 B. M i o d o ń s k a, M a ło p o ls k ie m a la rs tw o k s ią ż k o w e 1 3 2 0 -1 5 4 0 , W a rsz a w a 1993, s. 169.
6 Ś re d n io w ie c z n e i n o w o ż y tn e in w e n ta rze k o le g ia ty k ie le c k ie j w y m ie n ia ją je d y n ie liczb ę k sią g litu rg ic z n y c h , b ę d ąc y ch w ła sn o śc ią k o le g ia ty . K ró tk ą w z m ia n k ę o M s za le (jeg o ° P 'S z e w n ę trz n y ) m o ż n a z n ale ź ć d o p ie ro w sp isie W ła sn o ść r u c h o m a k a p itu ły k a te d r a ln e j w K ie l c a ch z 1947 ro k u , z n a jd u ją c y m się w A rc h iw u m K u rii D ie c e z ja ln e j w K ie lc ac h (A k ta k o leg ia ty k ie le c k ie j: sy g n . A D K K a p -4 7 ).
7 F o rm u ły in c ip itu (u m ie sz cz a n ej n a p o c z ą tk u k się g i) i k o lo fo n u (n a k o ń c u k się g i) w y o d rę b n ia n e b y ły o z d o b n y m p ism em i p o z w ala ły na p re c y z y jn e w s k a z a n ie : d a ta cji, sk ry p to ra , f u n d a to ra (z le c e n io d a w c y ), o k o lic z n o śc i p o w s ta n ia k się g i, a c z a se m n a w e t n a z w is k a ilu m i n ato ra.
8 B ra n e p o d u w a g ę k ry te ria s ty lis ty c z n e , to: d e k o ra c ja m a la rs k a u trz y m a n a p o d w zg lęd em fo rm a ln y m i k o m p o z y c y jn y m w d u c h u g o ty ck im o ra z b a d a n ia p a le o g ra fic z n e z m ie rz a ją ce do u s ta le n ia w y k ro ju p ism a ja k o g o ty ck ie j m in u sk u ły . Z o b . Z d a n o w s k i, dz. c y t., s. 8; por. też W . S e m k o w i c z, P a le o g ra fía ła c iń s k a , K ra k ó w 2 0 0 2 , s. 3 1 4 -3 2 6 .
9 M i o d o ń s k a, dz. c y t., s. 169; K a ta lo g Z a b y tk ó w S z tu k i w P o lsce, t. III, z. 4: P o w ia t k ie le c k i, s. 31.
10 U ż y tk o w n ik a m i i z le c e n io d a w c a m i ilu m in o w a n y c h k o d e k só w , z w ią z a n y c h ze s p ra w o w a n iem ku ltu e u c h a ry s ty c z n e g o , byli d u c h o w n i. Z o b . M i o d o ń s k a, dz. c y t., s. 37. W p rz y p a d k u k się g i k ie le c k ie j b ra k p o sz la k w sk a z u ją c y c h k o n k re tn e g o d u c h o w n e g o .
M IN IA T U R A P R Z E D S T A W IA JĄ C A M A TK Ę BO SK Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 1 5
niencji k s i ę g i 12. Liczący 350 perg am in o w y ch kart, op ra w io n y w skórzaną
o kładkę M szał 13 został zniszczony przez d z iew ię tn asto w iecz n y ch „kolekcjo
n e ró w ” 14. W yc ię to w ów czas 12 całych kart, o cz y m św ia d c z ą resztki winiet,
n atom iast 5 kart okaleczono w ycięciem m niejszych m i n ia tu r 15. S p o w o d o w a
ło to p o w a ż n e ubytki w w ystroju m alarskim rękopisu. Z o kaz ałego niegdyś,
j a k m ożna p rzypuszczać, w ystroju pozostała s zc zątkow o z a c h o w a n a dekoracja
m arg in e so w a w postaci wici roślinnej, w zbogaconej efektam i plastycznego
złota, oraz j e d n a m iniatura figuralna, zn a jdują ca się w lew ym g órnym rogu
karty 326 r . 16
M in iatu ra zdobi początek introitu sobotniej m szy świętej i zaw iera w y o b ra
żenie półpostaci M atki Bożej z D zieciątkiem na sre brno-złotym półksiężycu
(ił. 1). P rzedstaw ienie figuralne ukazane zostało na tle ciem noniebieskiego
brz uśca litery „S ” , w ypełnionego błękitnym listow iem akantu. C ałość wpisał
ilum inator w fa z o w a n ą d w u b a rw n ą ra m k ę o w y m iara ch 7 cm (wys.) x 6,5 cm
(szer.), zm ieniającej w połow ie sw ych kraw ędzi kolory na złotą i karminową.
W e w n ę trz n e narożniki ram ki m iniaturzysta w y pe łnił złotem płatkow ym , nato
m iast górny i dolny skręt litery „ S ” kolorem cie m n o c z e rw o n y m pokrytym
12 Z a k ra k o w s k ą p ro w ie n e n c ją k się g i p rz e m a w ia ją p rz e s ła n k i h is to ry c z n e , K rak ó w b ow iem w X V w ie k u stal się je d y n y m , p rę ż n ie ro z w ija ją c y m się o śro d k ie m p ro d u k c ji rę k o p is ó w litu r g ic z n y c h i p e rg a m in u w M a ło p o ls ce . Z e w z g lęd u n a w y so k i p o z io m a rty s ty c z n y w y k o n y w a nych w sk ry p to ria c h p o d w a w e ls k ic h i k la s z to rn y c h k sią g , d o K ra k o w a n a p ły w a ły zam ó w ien ia z całej n ie m a lż e P o lsk i. Z o b . L. L e p s z y, P e rg a m in iśc i i p a p ie rn ic y k ra k o w sc y . „R o czn ik K ra k o w s k i" 4 (1 9 0 0 ), s. 2 3 7 ; B. M i o d o ń s k a , M a la rstw o m in ia tu r o w e , w: S ztu k a w K ra k o w ie 1 3 0 0 -1 5 5 0 , red. A. B o ch n ak , K rak ó w 1964, s. 19; E. P o t k o w s k i, P ro d u kcja k s ią ż k i r ę k o p iś m ie n n e j w P o ls ce w XV stu le c iu , W a rsz a w a 1980, s. 2 8; B. M i o d o ń s k a , O r g a n iz a c ja i te c h n ik a p r a c y ilu m in a to ró w m a ło p o ls k ic h w la ta c h 1 4 0 0 -1 5 2 0 , w: S ym b o la e H is to r ia e A tr iu m . S tu d ia z h is to r ii sz tu k i L e c h o w i K a lin o w s k ie m u d e d y k o w a n e , red. J. G a d o m ski, W a rs z a w a 1986, s. 3 3 1 -3 3 2 ; A. K a r ł o w s k a - K a m z o w a (red .), S ło w o i o b r a z , w : Ś re d n io w ie c z n a k sią żk a rę k o p iś m ie n n a ja k o d zie ło sz tu k i, G n ie z n o 1993, s. 21.
13 T e k s t M sza łu k ie le c k ie g o z o sta ł n a p is an y m in u s k u łą g o ty c k ą , w d w ó c h k o lu m n a c h , przy u ż y ciu c z a rn e g o , d o b rz e z ac h o w a n e g o in k au stu , z ró ż n ic o w a n y d ro b n y m i in ic jałam i śró d te k sto - w ym i (w k o lo rac h : k a rm in o w y m , z ie lo n y m i n ie b ie sk im ). O b ja ś n ie n ia litu rg ic z n e w y k o n a n o d ro b n y m c z e rw o n y m p ism em na m arg in esac h k art. Z a c h o w a ła się o ry g in a ln a c ie m n o b rą z o w a o p ra w a s k ó rz a n a z w y g n ie c io n y m d e se n ie m ro ślin n y m i m o się ż n y m i o k u c ia m i. Zob. Z d a n o w s k i, dz. c y t., s. 8-9.
14 T ak p rz y p u s z c z a p ro f. M io d o ń sk a , zob. t a ż, M a ło p o ls k ie m a la r s tw o ..., s. 169. 15 Z d a n o w s k i, dz. c y t., s. 8.
16 K s ię g a m a p o d w ó jn ą p a g in a c ję stro n : rz y m s k a d o p ro w a d z o n a z o sta ła do lic z b y CX , n a to m ia s t n u m e ra c ja c y fra m i a rab sk im i (w y k o n a n a o łó w k ie m ) u ry w a się p o lic z b ie 312, n a s tę p nie p o ja w ia się n ie re g u la rn ie , co k ilk a stro n . Z d an o w sk i m y ln ie p o d a ł, że m in ia tu ra z n ajd u je się n a k a rc ie 3 1 2 , (dz. c y t., s. 8). O ty m , że M sza ł nie d o c z e k a ł się p e łn e g o w y s tro ju m a la r s k ie g o , ś w ia d c z y k ilk a p u sty c h o k ie n e k in ic jało w y c h .
złotą arabeską. S ylw etkę ukazanej frontalnie postaci M arii o k ry w a granatowy,
m o cn o dra p o w an y w dolnej części, płaszcz ze s z m a r a g d o w ą podszew ką. Spod
płaszc za w y ła n ia się fragm ent prostej karm inow ej sukni wyciętej półkoliście
pod szyją. N a gie D zieciątko Jezus p o d trzy m y w a n e prz ez M arię lew ą dłonią
oplata rą czka m i szyję Matki. Postacie m ają g łow y oto czo n e złotym i, o k rą gły
mi nim bam i. P rzetarcia tem pery i złota w id o cz n e w g ó rn y m lew ym rogu
m iniatury o d słan iają rudaw y podkład b o l u s o w y 17, n a tom iast srebrna część
p ó łk się ż y c a nieco zczerniała. M im o w ym ien io n y ch pow yżej uszc zerb k ó w stan
m iniatury m o żem y określić ja k o bardzo dobry.
W m iniaturze kieleckiej dostrzega się w pły w y sztuki p o łudniow oniem ie c-
kiej k o ń ca X V wieku. B arbara M iod o ń sk a p rzypuszcza, że M istrz Pontyfikału
biskupa F ry d ery k a J a giellończ yka znał niem ieckie d rz ew o ry ty inkunabuło
w e 18. B a d ac zk a w skazała cykl ilustracji zdobiąc ych K r o n ik i S o bo ru w K o n
sta n c ji w y k o n a n e przez U rlicha von R eichental, w y d a n e przez A ntoniego
S orga w 1483 roku w A u g s b u rg u 19. D o d a tkow o w y m ienić w tym m iejscu
należy d rz ew o ry ty do wydanej nieco wcześniej, w 1475 r. ró w n ie ż w A ugs
burgu, B iblii20. P odobieństw o m iędzy typem postaci z wyżej w ym ienionych
drz ew o ry tó w a figurą M atki Boskiej kieleckiej z a zn ac za się w niem al iden
tycznym s posobie opracow ania: typu tw arzy oraz fizjonom ii sy lw etek 21. O b
17 P od k o n iec X V w ie k u k ła d z io n o p o d z ło to g ru n t b o lu so w y . P o r. M i o d o ń s k a , O r g a n iz a c ja i te c h n ik a p r a c y ..., s. 338; zob. też: C e n n i n o C e n n i n i , R z e c z o m a la r s tw ie , o p ra ć. J. Z a m o y sk i, W ro c ła w 1955, s. 71; B. D ą b ó w n a, W a rs zta t m a la rz a c e c h o w e g o w P o ls ce , „ S tu d ia R e n e s a n s o w e ” 4 (1 9 6 4 ), s. 3 4 3 ; P. B l a n c h o n - L a s s e r v e , E c r itu re et e n lu m in u r e d e s m a n u s c r its I X - X ll siècle. H is to ir e e t te c h n iq u e s , B ru x e lle t 1926, s. 6 7 ; H. S m e y e r s, „La m in ia tu r e " . T y p o lo g ie d e s so u r c e s du M o y e n  g e O c cid en ta l, B re p o ls 1974, s. 70.
18 M i o d o ń s k a , M a ło p o ls k ie m a la rs tw o ..., s. 170.
19 In c u n a b u la Q u e In B ib lio th e c is P o lo n ia e A s se rv a n tu r, m o d é ra n te A. K a w e c k a -G ry c zo w a, O s so lin e u m V r a tis la v ia e - V a rs o v ia - C r a c o v ia 1970, n r 4 7 2 9 .
20 K ilk a d rz e w o ry tó w d o B ib lii A u g su rsk iej z n a jd u je się w B ib lio te c e K a to lic k ie g o U n i w e rsy te tu L u b e lsk ie g o .
21 W ty m m ie jsc u w a rto n a d m ie n ić , że c h a ra k te ry s ty c z n y k a n o n fig u ra ln y w y k reo w an y p rz e z M is trz a P o n ty fik a łu b isk u p a F ry d e ry k a J a g ie llo ń c z y k a stal się p rz y c z y n k ie m do w y o d rę b n ien ia sp o ś ró d z ac h o w a n y c h z ab y tk ó w ś re d n io w ie c z n e g o m a ło p o ls k ie g o m a la rs tw a m in ia tu ro w e g o g ru p y k o d e k só w z a w ie ra ją c y c h w y stró j m ala rsk i te g o ż ilu m in a to ra . B a rb a ra M io d o ń sk a do je g o d z ie ł z a licz a: o z d o b ie n ie w ię k sz o ści sk ła d e k P o n ty fik a łu b is k u p a F ry d e ry k a J a g ie llo ń c z y k a (o p ró c z k a rt 2r, 4 v , 8r; o b e c n ie w A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K a p itu ły K a te d ra ln e j, sygn. 14 K P ), p ie rw sz e j k a rty II czę śc i A n ty fo n a rz a A d am a z B ę d k o w a (o b e c n ie w A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K a p itu ły K a te d ra ln e j, sy g n . 49 K P ) o ra z M sza łu w ło c ła w s k ie g o (o b e c n ie w B ib lio tec e W y ż s z e g o S e m in a riu m D u c h o w n e g o w e W ło c ław k u , sy g n . m s 15). W u jęc iu m a la rs k im i o p ra c o w an iu fo rm a ln y m styl w y m ie n io n y c h w y żej m in ia tu r j e s t je d n o lity , co p o z w a la p rz y p u szc z ać , że są d z ie łe m je d n e j ręki.
M IN IA T U R A P R Z E D S T A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 1 7
liczą postaci po w tarzają bow iem te sam e rysy: podk rą żo n e, szeroko rozsta
w ione oczy prz y k ry w a do połow y w yraziście za z n a c z o n a linia pow ieki górnej,
w ysoko osad z o n e łuki brw iow e o półkolistym w ykroju oraz drobne usta o
opada ją cych kącikach i proste nosy. Sylwetki postaci o d z n a c z a ją się natom iast
p rz ysadzistym i proporcjam i. C h arakteryzuje j e p o nadto s y ntetycz ność formy,
h ieratyczne u jęcia oraz statyczność.
W łąc zen ie m iniatury kieleckiej w ram y nurtu g raficznego z lat 1490-1505,
do k o n an e przez B arbarę M iodońską, m a ścisłe u za sadnienie w sposobie m alo
w a nia M istrza P ontyfikału biskupa F ryderyka J a g ie llo ń c z y k a 22. M im o użycia
m atow ej farby tem perow ej, plastyka b a rw nych p o w ierzchni w y d o b y ta została
dzięki szrafow aniu, a więc przez m alow anie długich lub krótkich krz y żu ją
cych się k re se c z e k 23. A trakcyjnością m alarsk ą o d zn a c z a się w miniaturze
kieleckiej sposób m odelo w an ia form y za p o m o c ą u kośnych pociągnięć pęd z
la24. N a jw ię k szy m w yrafinow aniem m odelunku o d z n a c z a ją się tw arze Marii
i Dzieciątka. W stosowanej przez M istrza technice u w id ac zn iają się znam iona
grafiki - uzy sk iw a n ie św iatłocienia za p o m o c ą ostrych i d ro b n y c h kreseczek
p rz y p o m in a do złu d ze n ia szrafow ania stosow ane w drzew orytach. G raficznego
charakteru om aw ianej m iniaturze nadają rów nież suche liście akantu w brzuś-
cu litery „ S ” oraz m ocno łam ane draperie szat płaszc za M atki Bożej. P rzeci
w ień stw e m subtelnego w ydo b y c ia św iatłocienia je s t m ocne, w ręcz „brutalne”
ok o n tu ro w a n ie cz a rn ą g ru b ą kre ską sylw etek postaci M arii i D zieciątka
Je-25
ZUS .
In d y w id u a liz m iłum inatora objaw ił się w um iejętn o ści z r ó żn ico w a n ia fak-
turalnego pow ierzchni m iniatury. M atow ość kolorystyki naszej m iniatury26
sk ontrastow ał z m ięk k ą świetlistością bardzo do b rz e po ło żo n eg o i w y p o lero
22 N u rt g ra fic z n y w ilu m in a to rstw ie zo stał z a p o c z ą tk o w a n y p rz e d 1490 r. w K rak o w ie i w ią z a ł się z p rz e ło m a m i z a c h o d zą cy m i w m in ia to rs tw ie k ra jó w p o łu d n io w o n ie m ie c k ic h . W ię ce j zob. M i o d o ń s k a , M a ło p o ls k ie m a la r s tw o ..., s. 1 6 8 -1 6 9 . T e sam e p rz em ia n y m o żn a o d n o to w a ć n a Ś ląsk u . Z o b . E. K 1 o s s, D ie s c h le s is c h te B u c h m a la r e i d es M itte la lte r s, B e rlin 1942, s. 162.
23 M i o d o ń s k a, M a ło p o ls k ie m a la rs tw o ..., s. 169.
24 O p ę d z e lk a c h z w ło sia u ż y w an y c h p rz y w y k o ń c z e n iu m in ia tu r p is z e D. D irin g e r (T he h a n d - p r o d u c e d b o o k , N ew Y o rk 1953, s. 544).
25 S iln y k o n tu r w m in ia tu rz e n a su w a s k o ja rz e n ia z m a la rs tw e m w itra ż o w y m . O w p ły w ie ilu m in a c ji na w itra ż i o d w ro tn ie m o żn a p rz e c z y ta ć u Z. O b e rty ń s k ie g o . Z o b . t e n ż e , P o n tifi ca le A r c y b is k u p a lw o w s k ie g o J a n a R ze szo w s k ie g o w B ib lio te c e k a p itu ln e j w G n ie źn ie , L w ów 1930, s. 2 4 9 o ra z J. L. F i s c h e r, H a n d b u c h d e r G la s m a le r e i, L e ip z ig 1914, s. 76.
26 M a to w o ś ć p rz e s ą d z a o sto so w a n iu fa rb su c h y c h . Z o b . H. P i e ń k o w s k a , Ś re d n io w ie c zn a p r a c o w n ia m a la rs k a w K ra k o w ie, K rak ó w 1951, s. 48.
w a nego złota p łatk o w e g o 27. Efekty ilum inistyczne w m iniaturze spotęgował
dzięki z a stosow aniu p u ncow ania w zdłuż w e w n ętrzn y c h kraw ędzi narożników
o k ie n k a in icjałow ego oraz w nim bach M arii i D z ie ciątk a i w srebrnej części
p ó łk się ż y c a 28.
F in e z y jn ą kolorystykę iluminacji kieleckiej cechuje żyw y, ale jedn o cz eśn ie
stonow any koloryt. T w o rz ą go bow iem barw y czyste i nasycone, odw ażnie
zesta w io n e przez M istrza. M iniatura u trzym a na je st w ciepłym kolorycie z
d o m in a n tą czerw ieni i złota. P rzeciw w agę sta n o w ią akcenty zim nego błękitu
i granatu. M ocny akcent kolorystyczny stanowi s z m a r a g d o w a zieleń.
Z n a m ie n n ą c e ch ą m iniatury kieleckiej je s t p e w n a dw o isto ść w charakterze
stylu. U jęcie fa zo w an y m i listw am i m alarskiego o b ra m ie n ia oraz p ró b a w y d o
bycia św iatłocienia sugerują dążność do uzy sk a n ia k om pozycji trójw y m iaro
wej. Z a s to so w a n ie je d n a k ż e złotego i arab esk o w e g o tła elim inuje głębię ob ra
zu, spraw iając, że m iniatura w ydaje się sk o m p o n o w a n a całk o w ic ie p łaszczyz
nowo. W całości m iniatury odznacza się h o rro r vacui, artysta nie pozostaw ił
w olnego m iejsca, naw et tło w skrętach inicjału p o kryte j e s t arabeską. P łasz
czy zn ę ilum inacji o ży w ia ją układające się w ostre fałdy d raperie szaty Marii.
N iesp o k o jn y rysu n e k w p ro w ad za listow ie akantu w b rzuścu inicjału. Z tak
d ek o racy jn eg o tła w yłania się za m y ślo n a tw arz Marii. T a k a k o n w e n cja ob ra
z o w a - a więc skontrastow anie dekoracyjności z pełn y m liryzm u obrazem
M atki Bożej - tkwi głęboko w atm osferze kultury artystycznej p óźne go goty
k u 29.
M in iatu ra M szału kolegiaty kieleckiej zw raca uw a g ę in tere su ją cą koncepcją
i k o n o g ra f ic z n o -f o rm a ln ą w ujęciu M atki Boskiej z D zieciątkiem . A trybutem
po z w a la ją c y m zidentyfikow ać kielecką M a d o n n ę j a k o A p o k a lip ty cz n ą jest
znajdujący się u Jej stóp p ó łksiężyc30. G e neza ik o n o g ra fic z n a przedstaw ienia
M atki Boskiej A pokaliptycznej je s t bardzo złożona. K szta łtow a ła się stopnio
27 O z ło c ie p ła tk o w y m zo b . S m e y e r s, dz. c y t., s. 7 0 ; B l a n c h o n - L a s s e r - v e, dz. c y t., s. 63; C e n n i n o C e n n i n i , dz. c y t., s. 71, 7 5 , 87.
28 W m a la rs tw ie m in ia tu ro w y m p u n c o w a n ia sto so w a n o j u ż n a p o c z ą tk u X V w iek u . C e n n i no C e n n in i p isz e , że trz e b a b y ło w y k o n a ć j e „ s ty lu s ik ie m z r ó z g i” p o w y p o le ro w a n iu złota. Z o b . t e n ż e, dz. c y t., s. 7 5; J. G a d o m s k i , M a ło p o ls k ie m a la r s tw o ta b lic o w e , W a rs z a w a: P W N 1981, s. 72.
29 Por. W . P o d l a c h a (red .), M in ia tu r y m o d lite w n ik a k r ó la W ła d ys ła w a W a rn eń czyk a , w: M o d lite w n ik W ła d y s ła w a W a rn eń czyka w zb io ra c h B ib lio te k i B o d le a ń s k ie j, L w ó w 1929, s. 128.
30 A. M . O 1 s z e w s k i, M u lie r A m ic ta S o le w s z tu c e g o ty k u w P o lsc e , „ N a s z a P rz e s z ło ś ć ” 8 2 (1 9 9 4 ), s. 61 - a u to r w łą c z a M a tk ę B o sk ą z M s z a łu k ie le c k ie g o do p ó ź n o g o ty c k ieg o re p e rtu a ru p rz e d s ta w ie ń M a d o n n y A p o k a lip ty c zn e j.
M IN IA T U R A P R Z E D S T A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 1 9
wo na przestrzeni w ieków pod w pływ em ciągle ro z w ija jący c h się d o g m aty cz
nych sfo rm u ło w a ń m ariologicznych, m ających swe źródła w rosnącym kulcie
N ajśw iętszej M arii P a n n y 31. Z asadniczym źró d łe m inspiracji twórczej do
p o w stan ia w izerunku Matki Boskiej A pokaliptycznej były p ierw sze wersety
XII rozdziału O bjaw ie n ia św. Ja n a 32. Brak jed n o lito śc i w roz um ie niu postaci
„N iew iasty obleczonej w słońce” w myśli teologicznej śre dniow ie cza oraz
pły n n a interpretacja tekstu św. Jana przyczyniły się do p o w stan ia wielu w a
riantów ik o nografic znych 33. We w czesnych w iekach średnich egzegeza ek
lezjolo g iczn a id entyfikow a ła N iew iastę z K ościołem uperso n ifik o w an y m w
postaci k o b ie c e j34. W XII wieku pod w p ły w e m B erna rda z C lairvaux35
przed interpretację ek lezjologiczną w ysu n ęła się m ariologiczna, w idząca w
N iew ieście A pokaliptycznej obraz M atki C h ry s tu s a 36. K rystalizacja kanonu
p lastycz nego przypadła na XIV stulecie. Do ro z w o ju sam o d zie ln e g o w ize run
ku Marii z D zieciątkiem na sierpie księżyca, otoczonej g lorią słoneczną i z
31 L ite ra tu ra p o d m io tu je s t b ard zo o b sz e rn a , k ilk a k ro tn ie d o k o n y w a n o stre sz c z e ń i p o d s u m o w ań . W y m ie n ić n a le ży c h o c iaż b y : J. C i b u 1 k a, K u ro n o w a n a A s s u m p ta na p à lm e s ic i, w: S b o r n ik ku se d m d e s ó ty m n a r o te n iû m K a rla M d d la , P ra h a 1929; E. M à 1 e, L ’a r t re lig ie u x de la f i n du M o y e n A g e , P a ris 1949; M . L e v i D ’ A n c o n a , The Ic o n o g r a p h y o f th e Im m a c u la te C o n c e p tio n in the M id d le A g e s a n d E a rly R e n a iss a n c e , N ew Y o rk 1957; A. C u 1 t e r, M u lie r A m i d a S o le a n d H e r A tte n d a n ts , „Jo u rn al o f W a rb u rg an d C o u rtla n d In s titu ts ” 2 9 (1 9 6 6 ) o ra z O 1 s z e w s k i, dz. c y t., s. 35-95.
32 Z o b . A. J a n k o w s k i , A p o k a lip s a św . Jana. W stęp, p r z e k ła d z o ry g in a łu i k o m e n ta rz, P o z n a ń 1959, s. 3 0 7 -3 1 0 .
33 J. K r u s z e 1 n i c k a, Z e stu d ió w n a d rz e ź b ą c z a s ó w K o p e r n ik a na zie m i c h e łm iń sk ie j, „ R o c z n ik M u z e u m w T o ru n iu ” 5 (1 9 7 3 ), s. 4 4 -4 6 .
34 A p o k a lip s a b y ła k s ię g ą p ro ro cz ą , w k tó rej o b ra zy i w iz je m ia ły fo rm ę sy m b o li. W y ja ś n ien ie sy m b o lic z n e X II ro z d z ia łu tek stu św . Ja n a p o le g a ło n a z ro z u m ie n iu N ie w ia s ty ja k o K o ś c io ła b e z s k u te c z n ie z w a lc z a n e g o p rz ez sm o k a, w k tó ry m u p a try w a n o S z a ta n a. T a k ie p o jm o w a n ie o d z w ie rc ie d la ły w p la s ty c e cy k le n a rra c y jn e , s k ła d a ją c e się z trze ch scen ilu stru ją cy c h d o s ło w n ie trzy k o le jn e czę śc i X II ro z d z. A p o k a lip s y . Z o b . W . P i e t k u n, M a ry ja M a tka C h ry stu sa . R o z w ó j d o g m a tu m a r y jn e g o , W a rsz a w a 1954, s. 91; J. K r u s z e 1 n i c k a, D a w n y o łta r z P ię k n e j M a d o n n y to ru ń sk iej, „ T e k a K o m isji H isto rii S z tu k i IV ” , T o ru ń 1968, s. 23; O . S t e i n m a n n , A p o k a lip tis c h e F ra u , w: M a rie n le x ic o n , red . R . B a u m e r, St. O ttilien
1994, t. I, s. 191.
35 J. W z o r e k , M a d o n n a A p o k a lip ty c z n a z C e re kw i, „ R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e ” 13 (1 9 6 5 ), s. 129.
36 S. K o w a 1 s k i, W ielki zn a k na N ie b ie (A p o k .1 2 ,1 -6 ), „ R u ch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 4 (1 9 5 1 ), s. 2 1 4 ; L. S t e f a n i a k, In te r p re ta c ja 12 r o z d zia łu A p o k a lip s y w św ie tle h isto rii e g ze g e zy , P o z n a ń 1957, s. 3 7 -6 5 ; K. W i n i a r s k i, M a tk a N a jś w ię ts z a w P iśm ie Ś w iętym , w: G r a tia P len a . S tu d iu m te o lo g ic z n e o B o g u ro d zic y , red. B. P rz y b y ls k i O P , P o z n a ń 1965, s. 57.
k o ro n ą na g ło w ie 37, przyczynił się rym ow a ny k o m en tarz do P ism a św. Spe-
culum H u m a n a e S alvationis, dający m aryjne w y jaśn ien ie wizji św. Jana38.
P rze d sta w ien ia M atki Boskiej A pokaliptycznej zaw ierały wielkie bogactw o
sym boliczne. Były p lastycznym sym bolem w y ra żen ia W n ieb o w zięcia N a j
świętszej M arii Panny, M arii ja k o Królowej Nieba, a p rz ede w szystkim dok
tryny im m akulistycznej, gdyż pra w da o N ie p o k a la n y m P oczęciu m ogła być
zilu stro w an a tylko w sposób sym boliczny i u m o w n y 3'7. P ow szec hność kultu
Im m a cu la ta C onceptio w XV wieku przyniosły konstytucje sykstyńskie40.
Ze w zględu na szerokie prerogatyw y odpu sto w e p rz y zn an e przez papieża
S ykstusa IV, w izerunek M u lier A m icta Sole zyskał w X V w ieku o g ro m n ą po
pularność. K ościół Polski za pośrednictw em stolicy krakow skiej przyjął i gło
sił naukę o N iep o k a la n y m P oczęciu41. Przyjęcie w y d o sk o n alo n e g o do g m a
37 A. G rz y b k o w s k i p o d a je , że w iz eru n k i tak ie p o ja w iły się w 3. ćw . X IV w iek u . Zob. A. G r z y b k o w s k i , W a ria n t ik o n o g r a fic zn y A s s u n ty z k o b ie c ą m a s k ą lu n a rn ą , w: S ztu ka i id e o lo g ia X V w iek u , red. P. S k u b isz e w sk i, W a rsz a w a 1978, s. 4 4 2 ; B. M i o d o ń s k a , R ex re g u m i re x P o lo n ia e w d e k o r a c ji m a la r s k ie j G ra d u a lu J a n a O lb ra c h ta i P o n ty fik a tu E ra zm a C io łk a , K ra k ó w 1979, s. 103.
38 S p e c u lu m H u m a n a e S a lv a tio n is (Z w ie rc ia d ło L u d z k ie g o Z b a w ie n ia ) n a p is a n e w 1324 ro k u w S tra s b u rg u p rz e z d o m in ik a n in a L u d o lfa z S a k so n ii. Z o b . L. H. van L o o v e r e n , S p e c u lu m H u m a n a e S a lv a tio n is , w: L e x ic o n d e r c h r is tlic h e n Ik o n o g r a p h ie , red. E. K irsc h b au m , N a c h trä g e 1972, t. IV , s. 182 n; zob. też: S p e cu lu m H u m a n a e S a lv a tio n is , w y d . J. L ütz, P. P e rd riz e t, M u h lh a u s e n -L e ip z ig 1907, s. 75.
39 Ś w ię to N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia o b c h o d z o n e b y ło j u ż w V II w ie k u p rz e z m nichów b iza n ty ń s k ic h . U ź ró d e ł g e n ez y teg o św ię ta n ie le ż a ła je d n a k m y śl d o g m a tu o tej sam ej n a z w ie, lecz w ia ra w to , że M a ria w ch w ili p o c z ę c ia b y ła w o ln a o d g rz e c h u p ie rw o ro d n e g o . N a g ru n c ie z a c h o d n im p ro p a g a to ra m i ku ltu byli fra n c isz k a n ie , k tó rzy o d 1263 ro k u z a le c a li o b c h o d z e n ie teg o św ię ta . Z o b . W . S m o 1 e ń, Ilu stra c je k o śc ie ln y c h św ią t w P o lsce , L u b lin 1981, s. 2 7; M . B i e r n a c k a , N ie p o k a la n e P o c zęc ie , w: Ik o n o g r a fia n o w o ż y tn e j s z tu k i k o śc ie ln e j w P o lsce , red . J. P a sie rb , t. I: M a ry ja M a tka C h ry stu sa , W a rs z a w a 1987, s. 76. D o d a ć n ależy , że g d y w X V w ie k u w z ro sło z a in te re so w a n ie m o d litw ą ró ż a ń c o w ą , w iz e ru n e k M u lie r A m icta S o le p o p rz e z d o m a lo w y w a n ie ró ż a ń c a w d ło n ia c h M arii lu b D z ie c ią tk a J e z u s b y ł ilu s tra c ją M atk i B ożej R ó ż a ń c o w e j. Z o b . O 1 s z e w s k i, dz. c y t., s. 58.
40 S y k s tu s IV p ro p a g o w a ł k o n tro w e rs y jn ą w ó w cz as m y śl o N ie p o k a la n y m P o c z ęc iu M arii. W sz y stk im , k tó rzy c zcili to św ię to i o d m aw ia jąc y m m o d litw y p rz y w iz e ru n k u V irg in is in S o le o b ie c a ł o d p u sty . K o n s ty tu c je re g u lu ją c e sto su n e k K o ś cio ła do d o k try n y N ie p o k a la n e g o P o c z ęc ia p o c h o d z ą z lat 1476 i 1480. Z o b . S. R i n g b o m , M a ria in S o le a n d th e V irg in o f the R o sa ry , „ Jo u rn a l o f W arb u rg an d C o u rtla n d In s titu ts ” 2 5 (1 9 6 2 ), s. 326.
41 J. W o j t k o w s k i, D o g m a t N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N a jś w ię ts z e j P a n n y M a rii w śr e d n io w ie c z n e j litu r g ii p o ls k ie j, „ R u ch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 6 (1 9 5 3 ), s. 99, 101; J. B u x a k o w s k i, N a jśw ię tsz a M a ria P a n n a w litu r g ii, w: G r a tia P len a . S tu d ia te o lo g ic z ne o B o g u r o d z ic y , red. B. P rz y b y lsk i O P , P o z n a ń 1965, s. 105.
M IN IA T U R A PR Z ED ST A W IA JĄ C A M A TK Ç B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 2 1
tycznie kultu w yraziło się w e w zroście liczby p rz ed staw ień M atki A po k a lip
tycznej w sztuce K ra k o w a42.
P rze d sta w ien ia M ado n n y A pokaliptycznej stały się cz ęsty m m otyw em
w ilum in ato rstw ie krakow skim . W p ó źn o śred n io w iecz n y ch tekstach łączyły
się z tekstam i świąt m aryjnych - Poczęcia i W n ieb o w zięcia , hym nu Salve
R eg in a , a także ilustrowały lekcje m szy św. w sp ó ln y ch na św ięta Matki B o
żej, w skład których w chodzi introit Salve sa n cta p a r e n s oraz dekorow ały
m odlitew n ik i do p ryw a tnego nabożeństw a, z w ła szcz a G o d zin ki o M a tce B o
ż e j43. W M sz a le kolegiaty kieleckiej w ize ru n ek ten p o p rz e d z a w ersety h y m
nu C arm en P asch a le S eduliusza44, stanow iące in tro it sobotniej m szy św.
w otyw nej S a lve sancta p a re n s (B ą d ź p o zd ro w io n a Ś w ięta R o d zicielko ). Sens
ideow y u m ies zc zen ia M atki Boskiej A pokaliptycznej p re cy zu je kontekst litur
giczny. S o b o ta bow iem j u ż od XIII w ieku była d niem p rz e z n a c z o n y m specjal
nej czci N ajśw iętszej M arii P anny45. F orm ularz liturgiczny w y m ienia nato
m iast tytuł Świętej R odzicielki46. Hym n Salve je st w ięc apolo g ią Boskiego
M a c ie rz y ń s tw a Marii, a plastycz ną ilustracją tej idei je s t M a tk a B oska A p o k a
liptyczna.
W m iniaturze kieleckiej barw y szat M arii łą c z ą się z p rzedstaw ieniem
w lo g iczn ą całość. C iem noniebieski płaszcz sy m b o liz u je n ieskazitelność i czy
stość, a także p o śre dnic tw o Marii m iędzy N ieb e m a z ie m ią 47. C zerw ień suk
ni w y ra ża ideę prz eżyc ia m acie rzyństw a48, ale ró w n ie ż j e s t sym b o lem z b a w
czej Krwi C h ry s tu sa49. W o ln a od grzechu p ie rw o ro d n eg o p o cz ęła Syna, któ
42 W iz e ru n e k ten b ył s z c z e g ó ln ie p ro p a g o w a n y p rz e z b isk u p ó w k ra k o w s k ic h (np. p rzez Z b ig n ie w a O le ś n ic k ie g o ) o ra z p rz e z z ak o n b e rn a rd y n ó w . Z o b . F. B r a c h a, H isto ria m a r io lo g ii p o ls k ie j, w: G r a tia P lena. S tu d iu m te o lo g ic z n e o B o g u r o d z ic y , red . B. P rz y b y lsk i OP, P o z n a ń 1965, s. 458.
43 M i o d o ń s k a, R e x re g u m ..., s. 103, 106.
44 „ S a lv e s a n c ta p a ren s e n ix a p u e rp e ru m re g em , q u i c a e lu m te rra m q u e ten e t p a r sa e c u la ” C y to w a n y fra g m e n t p ieśn i C a rm en P a sc h a le - S e d u lis a p o d a ł w c a ło śc i: B . G ła d y sz (D o g m a ty c z n e te k s ty w p o e ty c k ic h u tw o ra c h S ed u liu sza . S tu d iu m z h is to r ii d o g m a tó w V w ieku , P o zn ań
1930, s. 6 4 ); Z o b . też: B u x a k o w s k i, dz. c y t., s. 103.
45 T. S i t k o w s k i, D la c ze g o K o śc ió ł p o ś w ię c ił M a tc e B o ż e j D z ie ń S o b o tn i? , „R uch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 1(1948), s. 3 1 5 ; B u x a k o w s k i, dz. c y t., s. 114. A u to rz y p rz y ta c z a ją w e d łu g litu rg is ty D u ra n d a z M e n d e ( t 1296) 5 ra c ji w y b ra n ia so b o ty d n iem M arii.
46 Z o b . B . G ł a d y s z, S e k w e n c je m s za ln e X V w iek u , „ A te n e u m K a p ła ń s k ie ” 3 3 (1 9 3 4 ), z. 4, s. 363.
47 K o lo r n ie b ie sk i z y sk a ł to sam o z n a c z e n ie , co b ia ły i sta ł s ię b a rw ą M atki B o żej. Z ob. D. F o r s t n e r, Ś w ia t s y m b o lik i c h rze śc ija ń s k ie j, W a rsz a w a : In s ty tu t P A X 1990, s. 119.
48 M . R z e p i ń s k a , H isto ria k o lo r u w d zie ja c h m a la r s tw a e u r o p e js k ie g o , K rak ó w 1979, t. I, s. 111.
ry dał p o cz ątek n aszem u zbawieniu. S z m a ra g d o w a zieleń podszew ki je st w
tym k o ntekście sym bolem nadziei na szczęście w iekuiste, osiągnięte dzięki
zbaw ieniu przez C h ry stu sa50.
B ogate w sym bolikę atrybuty N iew iasty A pokaliptycznej przybierały na
przestrzeni X IV i XV wieku różne fo rm y 51, nie zaw sze w ystępując razem
w je d n y m dziele p lasty cz n y m 52. P rzykładem takiej redukcji je st miniatura
kielecka, w której w ystępuje tylko półksiężyc, n ato m iast brakuje mandorli
słonecznej, otaczającej Marię, oraz korony na Jej głowie. W kieleckiej m inia
turze M arię od „ k lasy c zn y ch ” c a łoposta ciow ych p rz ed staw ień o d róż nia ujęcie
w półfigurze. P oszukując najbliższych analogii stylistycznych dla naszej mi
niatury należy odnieść się do sztuki K ra k o w a X IV i X V stulecia. Jednakże
trzeba w tym m iejscu nadm ienić, że podane przykłady, zacze rpnięte z m ało
polskiego m alarstw a książkow ego, w odróżnieniu od m iniatury kieleckiej nie
z a w ie ra ją półksiężyca, łącząc się z nią je d y n ie w zakresie u jęcia półpostacio-
wego.
Jed n y m z w czesnych przykładów z a sto so w an ia u jęcia M atki Bożej z D z ie
ciątkiem w półpostaci je st m iniatura z M szału katedry w aw elskiej nr 3 KP,
dato w a n a na lata 1350-1360 (il. 2)53. Takie sam o ujęcie p ó łpostaciow e znaj
dziem y ró w n ie ż w scenie Pośw ięcenia O brazu N ajśw iętszej Marii Panny w
P ontyfikale Z b ig n ie w a Oleśnickiego (1430-1440 r.) (il. 3 )54 oraz w nieco
p ó źn iejsz y m A n tyfonarzu b ernardyńskim o. P ro k o p a z L u b lin a na karcie 25
w inicjale V (erum ) (il. 4 )55. N a w ym ien io n y ch m in ia tu rach zbieżności w i
d ocz ne są p o nadto w sposobie za k o m p o n o w a n ia postaci oraz w podobnej
redakcji scen. M aria otulona d rapow anym p łaszczem schyla głow ę ku nagie
mu D zieciątku Jezus próbującem u objąć Jej szyję rączkam i.
P ółp o sta cio w e ujęcia Marii z D zieciątkiem na p ó łksiężyc u m o żn a spotkać
ró w n ie ż pośród francuskiego m alarstw a m inia tu ro w eg o z ostatniego trzydzies
50 R z e p i ń s k a, dz. c y t., s. 111.
51 P ó łk s ię ż y c p o d sto p a m i M atk i B ożej m ó g ł m ieć ro g i sk ie ro w a n e w dół lub ku górze, c za sa m i n a d a w a n o m u k o b iec e lub m ęsk ie ry sy (tzw . m as k a lu n arn a. Z o b . G r z y b k ó w - s k i, dz. c y t., s. 4 4 1 -4 5 9 ). W X IV w iek u sło ń c e p rz y b ra ło fo rm ę g lo rii s ło n e cz n ej o p ro m ie niach w k s z ta łc ie w y d łu ż o n y c h tró jk ą tó w lub fa lu ją c y c h lin ii tw o rz ą c y c h w o k ó ł M arii m an d o r- lę. K o ro n a n a to m ia s t m o g ła być z g w ia zd , na p rz e ło m ie X IV i X V w ie k u z a s tą p io n o j ą k o ro n ą k ró lew sk ą.
52 J e d n a k ż e k a ż d e p rz e d sta w ie n ie M arii - z a w ie ra ją c e c h o ćb y je d e n a try b u t a p o k a lip ty c z ny: m a n d o rlę s ło n e c z n ą , p ó łk się ż y c lub k o ro n ę z g w ia zd (c z a se m z a m ie n n ie k o ro n ę k ró lew sk ą) - k w a lifik o w a n e j e s t ja k o „ A p o k a lip ty c z n e ” . P or. O l s z e w s k i , dz. c y t., s. 6 0 -6 1 .
52 A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K ap itu ły K a ted ra ln e j, sy g n . 3 K P, k. 2 4 5 , in ic jał G (a u d ea m u s). 54 A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K a p itu ły K a te d ra ln e j, sy g n . 12 KP, k. 158v, in ic ja ł B (e n ed ictio ). ■5 S a n d o m ie rz , M u zeu m D ie c e zja ln e , sy g n . 1689. k. 25, ok. 1480 r.
M IN IA T U R A PR Z ED ST A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 2 3
tolecia XIV stulecia oraz początku XV. W y m ien ić należy: m iniaturę z Księgi
M odlitw Filipa Śm iałego (1376-1378) (il. 5 )56 oraz ilum inac ję z prz edsta
w ieniem wizji Sybillii z rękopisu Tres Riehes H eures du duc de Berry (1413-
1416) (il. 6 ) 57.
M ając na uw a d ze w pły w y niem ieckich d rz ew o ry tó w na m iniaturę kielecką,
m ożem y przypuszczać, że inspirację do prz ed staw ien ia w łaśnie w takim uję
ciu Matki Boskiej m ogła stanowić rycina w sp o m in an eg o j u ż wcześniej Urli-
cha von R eichental. Być m oże w łaśnie z niej ilu m in ato r zaczerpnął wzór
kom p o zy cy jn y , gdyż bogactw o form alne rycin m iało zasad n icze znaczenie w
p rz ek az y w an iu p o pularnyc h wzorów. D rzew oryt prz e d sta w ia scenę wizji S y
billii tyburtyńskiej, której ukazuje się M atka B o sk a w ujęciu półpostaciow ym
na p ó łk s ię ż y c u 58. K onw encja przed staw ien io w a Matki Boskiej w półpostaci
na pó łk sięży c u znana i stosow ana była w niem ieckiej grafice XV w iek u 59.
T ak a fo rm u ła ikonografic zna roz p o w szec h n io n a przez grafikę zyskała w ielką
popu larn o ść w k ra kow skim drzew orytnictw ie 1. połow y X V I w iek u 60.
B I B L I O G R A F I A
B i e r n a c k a M ., N ie p o k a la n e P o c z ę c ie , w: Ik o n o g ra fia n o w o ż y tn e j sztu k i k o ścieln ej w P o lsc e , red. J. P a sie rb , t. I: M a ry ja M a tk a C h ry stu sa , W a rsz a w a 1987.
B l a n c h o n - L a s s e r v e P., É c ritu re et e n lu m in u re d es m a n u s c rits IX -X II siècle. H isto ire et te c h n iq u e s, B ru x e lle t 1926.
B r a c h a F., H is to ria m a rio lo g ii p o lsk iej, w: G ra tia P le n a. S tu d iu m teo lo g ic z n e o B o g u ro d z ic y , red. B. P rz y b y lsk i O P , P o zn ań 1965.
B u x a k o w s k i J., N a jś w ię ts z a M a ria P a n n a w litu rg ii, w: G ra tia P le n a. S tu d iu m te o lo g ic z n e o B o g u ro d z ic y , red. B. P rz y b y lsk i O P , P o z n a ń 1965.
C e n n i n o C e n n i n i , R z ec z o m a la rs tw ie , o p ra ć. J. Z a m o y sk i, W ro c la w 1955. C i b u 1 k a J., K u ro n o w a n a A s u m p ta na p â lm îsici, w: S b o rn ik ku se d m d e s à ty m n a ro żen iam
K a rla M a d ia, P ra h a 1929.
56 D e k o ra c ja m a la rs k a w y k o n a n a p rz e z M istrz a B re w ia rz a Je a n sa n s P eu r, fol. 6 v, ob. B ib lio th è q u e R o y a le , B ru k se la, B elg ia.
57 R ę k o p is ilu m in o w a n y p rz e z b raci L im b o u rg (H e rm a n a , J a n a i P o la ), u k o ń c z o n y d o p iero p o śm ierc i k s ię c ia d e B e rry m ię d zy 1 4 8 5 -1 4 8 9 , fol. 2 2 r, o b e c n ie w M u s e e C o n d é e, C h an tilly , F ra n c ja .
58 A. S c h r a m m, D e r B ild e r s c h m u c k d e r F riih d ru ck e, L e ip z ig 1921, t. I, n r 2 968. 59 N ie k ie d y g ra fik i o p a try w a n e b y ły n a p isam i C o n c ep to s in e p e c c a ta lub o p a trz o n e tek stem m o d litw y . Z o b . B i e r n a c k a , dz. c y t., s. 2 9; M â l e , L 'a r t re lig ie u x ..., P a ris 1949, s. 2 1 0 -2 1 1 .
C u I t e r A ., M u lie r A m ic ta S o le an d H er A tte n d a n ts, „ Jo u rn a l o f W a rb u rg and C o u rtla n d In s titu ts ” 2 9 (1 9 6 6 ).
D ą b ó w n a B ., W a rs z ta t m ala rz a c e c h o w e g o w P o lsc e , „ S tu d ia R e n e s a n s o w e ” 4 (1 9 6 4 ). D i r i n g e r D ., T h e han d - p ro d u c ed b o o k . N ew Y o rk 1953.
F i s c h e r J. L., H an d b u ch d e r G la sm a le re i, L eip zig 1914.
F o r s t n e r D ., Ś w ia t sy m b o lik i c h rze ś c ija ń s k ie j, W arsz a w a : In s ty tu t P A X 1990. G a d o m s k i J., M a ło p o ls k ie m ala rs tw o ta b lic o w e , W arsz a w a : P W N 1981.
G ł a d y s z B ., D o g m a ty c z n e te k sty w p o e ty c k ich u tw o ra c h S e d u liu s z a . S tu d iu m z histo rii d o g m a tó w V w ie k u , P o z n a ń 1930.
G ł a d y s z B ., S e k w e n c je m sz aln e X V w iek u , „ A te n e u m K a p ła ń s k ie ” 3 3 (1 9 3 4 ).
G r z y b k o w s k i A ., W a ria n t ik o n o g ra fic z n y A s su n ty z k o b ie c ą m a s k ą lu n arn ą , w: S z tu k a i id e o lo g ia X V w ie k u , red. P. S k u b isz e w sk i, W a rs z a w a 1978.
In c u n a b u la e Q u e In B ib lio th e c is P o lo n ia e A s se rv a n tu r, m o d é ra n te A. K a w e ck a -G ry c z o w a, V ra tis la v ia e - V a rs o v ia - C r a c o v ia 1970.
J a n k o w s k i A ., A p o k a lip s a św . Ja n a. W stęp , p rz e k ła d z o ry g in a łu i k o m en ta rz , P o zn ań 1959.
K a r ł o w s k a - K a m z o w a A., S ło w o i o b ra z, w: Ś re d n io w ie c z n a k s ią ż k a rę k o p iś m ie n n a ja k o d z ie ło sz tu k i, G n ie zn o 1993.
K a ta lo g Z a b y tk ó w S ztu k i w P o lsc e , t. III, z. 4: P o w ia t k ie le ck i.
K 1 o s s E ., D ie sc h le s s ic h te B u c h m a le re i d es M itte la lte rs , B e rlin 1942.
K o w a l s k i S ., W ielk i znak na N ie b ie (A p o k . 2 1 ,1 -6 ), „ R u ch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 4 (1951 ).
K r u s z e l n i c k a J., D a w n y O łta rz P ię k n ej M a d o n n y to ru ń sk ie j, „ T e k a K o m isji H isto rii S ztu k i IV ” , T o ru ń 1968.
K r u s z e l n i c k a J., Z e stu d ió w nad rz e ź b ą c z a só w K o p e rn ik a na z ie m i c h ełm iń s k ie j, „ R o c z n ik M u z e u m w T o ru n iu ” 5 (1 9 7 3 ).
L e p s z y L ., P e rg a m in iśc i i p a p ie rn ic y k ra k o w sc y , „ R o c z n ik K ra k o w s k i” 4 (1 9 0 0 ). L e v i D ’ A n c o n a M ., T h e Ic o n o g ra p h ie o f th e Im m a c u la te C o n c e p tio n in th e M id d le
A g e s an d E a rly R e n a iss a n c e , N e w Y o rk 1957.
L o o v e r e n van L. H ., S p e c u lu m H u m a n ae S a lv a tio n is , w: L e x ic o n d e r c h ris tlic h e n Ik o n o g ra p h ie , red . E. K irsc h b a u m , N a c h trä g e 1972, t. IV .
M â l e E ., L ’a rt re lig ie u x d e la fin du M o y e n  g e, P a ris 1949.
M i o d o ń s k a B ., M a la rs tw o m in ia tu ro w e , w: S z tu k a w K ra k o w ie 1 3 0 0 -1 5 5 0 , red. A. B o ch n ak , K ra k ó w 1964.
M i o d o ń s k a B ., M a ło p o ls k ie m ala rs tw o k sią ż k o w e 1 3 2 0 -1 5 4 0 , W a rsz a w a 1993. M i o d o ń s k a B ., O rg a n iz a c ja i te c h n ik a p ra c y ilu m in a to ró w m a ło p o ls k ic h w lata ch
1400-1520, w: S y m b o la e H isto ria e A rtiu m , W a rsz a w a 1986.
M i o d o ń s k a B ., R ex R e g u m i R ex P o lo n ia e w d e k o ra c ji m a la rs k ie j G ra d u alu Ja n a O l b ra c h ta i P o n ty fik a łu E ra z m a C io łk a , K ra k ó w 1979.
O b e r t y ń s k i Z., P o n tific a le A rc y b isk u p a lw o w s k ie g o J a n a R z e s z o w s k ie g o w B ib lio tec e K a p itu ln e j w G n ie ź n ie , L w ó w 1930.
O l s z e w s k i A. M ., M u lie r A m icta S o le w s z tu c e g o ty k u w P o lsc e , „ N as za P rz e s z ło ś ć ” 82 (1 9 9 4 ).
P i e ń k o w s k a H ., Ś re d n io w ie c z n a p ra c o w n ia m a la rs k a w K ra k o w ie , K ra k ó w 1951. P i e t k u n W ., M a ry ja M a tk a C h ry stu sa . R o z w ó j d o g m a tu m a ry jn e g o , W a rsz a w a 1954. P o d 1 a c h a W ., M in ia tu ry m o d lite w n ik a k ró la W ła d y s ła w a W a rn e ń c z y k a , w: M o d lite w n ik
W ła d y s ła w a W arn e ń c z y k a w zb io ra ch B ib lio tek i B o d le a ń s k ie j, L w ó w 1929.
P o t k o w s k i E ., P ro d u k c ja k siążk i rę k o p iś m ie n n ej w P o lsc e w X V s tu le c iu , W arsz a w a 1980.
M IN IA T U R A P R Z E D S T A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 2 5
R i n g b o m S ., M a ria in S o le and the V irg in o f th e R o sa ry , „ Jo u rn a l o f W arb u rg and C o u tla n d In s titu ts " 2 5 (1 9 6 2 ).
R z e p i ń s k a M ., H isto ria k o lo ru w d z ie ja c h m a la rs tw a e u ro p e js k ie g o , K rak ó w 1979. S c h r a m m A ., D e r B ild e rsc h m u c k d e r F riih d ru ck e , L e ip z ig 1921, t. I.
S e m k o w i c z W ., P a le o g ra fía ła c iń sk a, K ra k ó w 2 0 0 2 , w y d a n ie II, p o p ra w io n e . S i t k o w s k i T ., D la c z eg o K o śció ł p o św ię c ił M a tce B o ż ej D z ień S o b o tn i? , „ R u ch B ib lijn y
i L itu rg ic z n y ” 1(1948).
S m e y e r s H ., „ L a m in ia tu re ” . T y p o lo g ie d es so u rc es du M o y e n A g e O c c id e n ta l, B rep o ls 1974.
S m o 1 e ń W ., Ilu s tra c ja k o śc ie ln y c h ś w ią t w P o lsc e , L u b lin 1981.
S p e c u lu m H u m a n ae S a lv a tio n is , w yd. J. L titz, P. P e rd riz e t, M u h lh a u s e n - L e ip z ig 1907. S t e f a n i a k L ., In te rp re ta c ja 12 ro z d z ia łu A p o k a lip s y w ś w ie tle h isto rii e g z e g e z y , P oznań
1957.
S t e i n m a n n O ., A p o k a lip tisc h e F ra u , w: M a rie n le x ic o n , red . R . B a u m e r, St. O ttilien 1994, t. I.
W i n i a r s k i K ., M a tk a N a jśw ię ts z a w P iśm ie Ś w ię ty m , w: G ra tia P le n a. S tu d iu m te o lo g ic z n e o B o g u ro d z ic y , red. B. P rz y b y lsk i O P , P o z n a ń 1965.
„ W ła s n o ś ć ru c h o m a k a p itu ły k a te d raln e j w K ie lc a c h ” , A rc h iw u m K u rii D ie c e z ja ln e j w K ie l cach , A k ta k o le g ia ty k ie le c k ie j: sy g n . A D K K ap - 47.
W o j t k o w s k i J., D o g m a t N ie p o k a la n e g o P o c z ę c ia N a jś w ię ts z e j M a rii P a n n y w śre d n io w ie cz n ej litu rg ii p o lsk ie j, „R u ch B ib lijn y i L itu rg ic z n y ” 6 (1 9 5 3 ).
W z o r e k J., M a d o n n a A p o k a lip ty c z n a z C e rek w ii, „ R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e ” 13(1965). V 1 o b e r g M ., L a V ie rg e e t L ’E n fan t d a n s l’art fra n ç a is , G re n o b le 1939.
Z d a n o w s k i J., Ilu m in o w a n e rę k o p is y k się g o z b io ró w k a p itu la rz a k a te d ra ln e g o i S e m in a riu m D u c h o w n e g o w K ie lc a c h o ra z k o ś c io ła p a ra fia ln e g o w M ie c h o w ie , K ielce 1929.
S P IS IL U S T R A C JI
1. M a tk a B o sk a A p o k a lip ty c z n a , in ic jał S (a lv e), M s za ł K o le g ia ty k ie le c k ie j, fol. 326 r, ok. 1495 r, o b e c n ie S k a rb iec k a te d ry p .w . W n ie b o w z ię c ia N a jś w ię ts z e j M arii P a n n y w K ie l c ac h , b ez. sy g n .; fot. M . P tak.
2. M a tk a B o sk a z D z ie c ią tk ie m , in ic ja ł G (ra te s), M s za ł K a te d ry W a w e lsk ie j n r 3 K P, fol. 245, 1 3 5 0 -1 3 6 0 r., o b e c n ie w A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K a p itu ły K a te d ra ln e j, sy g n . 3 K P ; w ed łu g B. M i o d o ń s k a , M a ło p o ls k ie m a la rs tw o k sią ż k o w e 1 3 2 0 -1 5 4 0 , W a rs z a w a 1993, il. 39.
3. P o ś w ię c e n ie o b ra z u N M P , in ic jał B (e n e d ic tio ), m in ia tu ra z p o n ty fik a tu b isk u p a Z b ig n ie w a O le ś n ic k ie g o , fol. 158v, ok. 1430 r., o b e c n ie w A rc h iw u m K ra k o w s k ie j K ap itu ły K ated ral- nęj, sy g n . 12 K P ; w e d łu g B. M i o d o ń s k a , M a ło p o ls k ie m a la r s tw o k s ią żk o w e 1320- 1 54 0 , W a rsz a w a 1993, tab l. V.
4. M a tk a B o sk a z D z ie c ią tk ie m , in ic jał V (e ru m ), A n ty fo n a rz b e rn a rd y ń s k i o. P ro k o p a z L u b li na, fol. 25, 1480 r., o b e c n ie w M u zeu m D ie c e z ja ln y m w S a n d o m ie rz u , sy g n . 1689; w edług M i od o ń s k a, M a ło p o ls k ie m a la rs tw o ..., il. 167.
5. M a d o n n a z D z ie c ią tk ie m n a p ó łk się ż y c u , K się g a M o d litw F ilip a Ś m ia łe g o ilu m in o w a n a p rz e z M istrz a B re w ia rz a J a n a N ie u stra s z o n e g o (Je an s a n s P e u r), fol. 6v, ok. 1376-1 3 7 8 , o b e c n ie B ib lio th è q u e R o y a le , B ru k se la , B e lg ia ; w e d łu g M . V 1 o b e r g, La V ierge et L 'E n fa n t d a n s l ’a r t fr a n ç a is , G re n o b le 1939, t. 1, s. 83.
6. M a tk a B o sk a n a p ó łk się ż y c u z w izji S y b ili ty b u rty ń s k ie j, T rè s R ic h e s H e u res du duc de B erry , k s ię g a ilu m in o w a n a p rz ez b raci L im b o u rg , fo l. 2 2 r, ok. 1 4 1 3 -1 4 1 6 , ob. M usée C o n d é , C h a n tilly , F ra n c ja ; w e d łu g h ttp ://w w w .c h ris tu s re x .o rg /w w w 2 /b e rry /f2 2 r.h tm l.
T H E M IN IA T U R E P R E S E N T IN G A P O C A L Y P T IC H O L Y M O T H E R F R O M C O L L E G IA T E M IS S A L O F K IE L C E
S u m m a r y
T h e m in ia tu re d e p ic tin g H o ly M o th e r a n d C h ild u p o n a c r e s c e n t (m e a su re s: 7 cm h e ig h t x 6,5 cm w id th ) is situ a te d on a 3 2 6 th sh e e t o f a C o lle g ia te M is s a l o f K ie lc e (c u rre n tly h eld in the V a u lt o f a K ielce c a th e d ra l, b e re ft o f sig n a tu re ). T h e illu m in a tio n d a te s b ack to the end o f X V c e n tu ry , an d th e a u th o rs h ip is b e in g a ttrib u te d to a k ra k o v ia n P o n tific a l M a ste r o f b ish o p F ry d e ry k J a g ie llo ń c z y k .
T h e m in ia tu re its e lf is a v ery v a lu a b le a rtifa c t by b o th a rtistic a l an d ic o n o g ra p h ic a l m eans. It w as a tta c h e d to the g ra p h ic a l tren d , c h a ra c te ris tic o f g o th ic b o o k p a in tin g w id e ly sp re ad in M a ło p o ls k a in th e p e rio d 1 4 9 0 -1 5 0 5 . It a lso d isp la y s a v a st in flu e n c e o f s o u th -g e rm a n w o o d cu t o f th e en d o f X V c e n tu ry . T h is in flu e n c e can b e o b s e rv e d in (th e a rc h e ty p ic a l c h a ra c te rs and) th e te c h n iq u e o f th e M a ste r u se d by the illu m in a to r, w h ic h e m p h a s iz e th e v ery tra its o f a g ra p h ic m ed iu m .
C o lle g ia te M is s a l o f K ielc e m in ia tu re , d ra w s a tte n tio n d u e to it’s in te re s tin g ic o n o g ra p h ic a l c o n ce p t.
T h e key to th e re c o g n itio n o f M a d o n n a o f K ie lc e as A p o c a lip tic a l, is a c re s c e n t ly in g by H er feet.
T h e „ h a lf-fig u re ” fra m e te c h n iq u e o f p re se n ta tio n u se d h e re d iffe rs fro m a c la ss ic a l w hole- f ig u r e ’ativ e , and in th e sa m e tim e is an e x a m p le o f re d u c tio n o f a ttrib u te s - w e c an see only a c re s c e n t, w ith o u t g lo rio u s b e am s o f lig h t n o r a c ro w n on H er h e a d . T h is „ h a lf-fig u re ” p a in tin g c o n v e n tio n u se d in H o ly M o th e r a n d C h ild u p o n a c r e s c e n t, h ad b e en k n o w n an d w idely u sed in g e rm a n g ra p h ic s o f th e X V c e n tu ry . S u ch ic o n o g ra p h ic fo rm w id e sp re a d by g rap h ic h as g a in e d a g re a t p o p u la rity e sp e c ia lly in k ra k o v ia n w o o d c u t o f th e 1-st. p e rio d o f X V c e n tu ry.
T r a n s la te d by: J a r o s ła w W aw ro
S ło w a k lu c z o w e : g o ty c k ie m ało p o lsk ie m ala rs tw o m in ia tu ro w e , k o le g ia ta k iele ck a , m szał, M a tk a B o sk a A p o k a lip ty c z n a , M istrz P o n ty fik a tu b isk u p a F ry d e ry k a Ja g ie llo ń c z y k a .
K e y w o r d s : g o th ic m ało p o lsk i m in ia tu re p a in tin g , C o lle g ia te o f K ie lc e, M iss al, A p o lip tical M a d o n n a , P o n tific a l M a ste r o f b ish o p F ry d e ry k Ja g ie llo ń c z y k .
M IN IA T U R A PR Z ED ST A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A PO K A L IP T Y C Z N Ą 127
D u r o m c
ć n c d m
m u c u a
O i U c t D
Oatttfni
urniujmc IrncDimu genua fU
t i < t r m h t i h r t ti r t % < vt i , V ł i f t h * t n i 3. P o św ięcen ie o b ra zu NM P, inicjał B (enedictio). M in iatu ra z
P o n ty fik atu b isk u p a Z b ig n ie w a O leśn ick ieg o
4. M atk a B o sk a z D zieciątk iem , inicjał v (erum ). Inicjał z A n ty fo n arza b e rn ard y ń sk ie g o o. P ro k o p a z L ublina
M IN IA T U R A PR Z E D ST A W IA JĄ C A M A TK Ę B O S K Ą A P O K A L IP T Y C Z N Ą 1 2 9
»(tmcratacr
Rcmumtaic
H M
m
bMtfc
Tfingiiiansat
q;
m tp Dngrm
f k* mnnaaagumffumnn iatnnpUun fputtiisfa
&y
(kaHmnntaiuiaitgiuitlomin.pTflitainpoft
* DmmtmustuiutoibismrammtctrDctęrmtm
fiuascn umis rrommpotms ttusfumn faavrar
finmm ftnt nmnrm aflumms triliafaaan(ri2u
mmc ptrpunn numOtts qtu pcrOmts (rat falua
ftfluno
ttDanpntsra.fr
omntaprrrata
nmmlTaftmt
(oima)» ram i
picaofiirtmofa
gmnrttto
mmrtmumn
(ommumbtlt
Ditumransfuc
nąaotonam c
tapiarDuntp
6. M atk a B o sk a n a p ó łk sięż y cu w w iz ji Sybili ty burtyńskiej. Ilu m in acje k arty z T res R iches H eu res du duc de B erry
