Tom XXVIII, zeszyt 3 — 1930
KS. HENRYK OSTROWSKI
ELEMENTY BIOGRAFICZNE W PA R T II LITER A CK IEJ K SIĘG I III P R Z E W O D N IK A PO H E LLA D ZIE PA U ZA N IA SZA
Opis stan u H ellady w drugim w iek u po C hrystu sie rozpoczyna P a u z a - niasz w sw ym P rzew o d n iku od periegezy po Ziem i A ttyckiej, k tó ra sta nowiła przez w ieki cen tru m nauk i, sztuki i k u ltu ry staroży tnej G recji. W księdze drugiej zajm u je się A rgolidą przed staw iając przede w szystkim zabytki i osobliwości K oryntu, stą d ty tu ł księgi K orinthiaka, A rgosu oraz częściowo Fliusu, E pidauru, T rojdzeny i N auplii, K sięgę trzecią swego dzieła pośw ięca Lacedem onowi. Początek jej w yp ełn ia zw arta p a rtia literacka o charak terze genealogiczno-historycznym , po któ rej n a stępuje periegeza po Ziem i Lacedem ońskiej.
P a rtia literack a księgi trzeciej, p rzed staw iająca dzieje rodów k ró lew skich w Lacedem onie, a pośrednio także h isto rię S p arty, obejm uje roz działy 1,1-40,5 i w y p ełn ia 804 ww,, tj. 35,5% tek stu księgi liczącej 2260 w w ,1. Dzieli ją a u to r n a trz y w y raźn e części: 1 — genealogię n a jd a w niejszych, n a w pół legend arnych w ładców Lacedem onu (1,1-9) — 81 ww ., 2 — rodu Agidów (2,1-7-1) — 406 ww ., 3 — E u ry p on tyd ów (7,1-10,5) — 317 ww. Podział te n nie w y n ik a z jakichś specyficznych założeń kom po- zy cy jno-stru kturaln ych , lecz podyktow any został tokiem p rezen to w an ej genealogii. G ranice m iędzy poszczególnym i częściam i w y tyczają dłuższe w ypow iedzi o dautorskie w raz z w arstw ą n a rra c y jn ą tekstu.
Pierw szą, n ajk rótszą część om aw ianej p a rtii literack iej, zaw ierającą genealogię n ajdaw niejszych w ładców Lacedem onu zam yka w ypow iedź odautorska o charakterze m etodycznym : „A naw et, gdyby się okazali zgodni, to i tak nie m ógłbym włączyć dziejów ich potom ków do w spólnego spraw ozdania [...] O bydw a więc dom y będę opisyw ał sam odzielnie i n ie połączg ich dziejów w jed en tok opow iadania” (1,9)2. Część drugą, pośw ię coną zasadniczo potom kom m ęskim ro d u Agidów, od trzeciej p rez e n tu -1 W. H. J o n e s , H. A. O r m e r o d. Pausanias. Description oj Greece. Vol. -1-4. London—N ew Yoirk 1954-<1955.
2 J. N i e m i r s k a-P 1 i s z e z y ń s k a. W ś w ią tyn i i w micie. Z Pauzaniasza
Ks. H en ry k O strow ski
jąeej genealogię E urypontydów , oddziela w ypow iedź odautorska m ająca ch a ra k te r odsyłacza w p a rtii p o c z ą tk o w e j:3 „[...] o odw adze Kleomenesa, sy na L eonidasa [...] ju ż p rzedtem w spom niałem w zw iązku z dziejam i S y kio n u ” i w y zn an ia autorskiego w p a rtii końcow ej: „(7,1) O drugim dom u królew skim słyszałem , że się rzecz m a n astęp u jąco ” 4.
G enealogię E rypondytów , a zarazem całą p a rtię literacką, zam yka w ypow iedź odsyłająca do m ate ria łu przedstaw ionego w księdze drugiej: „Co zaś zdarzyło się Agisowi, synow i Eudam idasa, i Eurydam idasow i, synow i Agisa, to ju ż p rzed staw ia m oja historia Sykionu (10,5)” E. Po niej rozpoczyna a u to r opis Ziem i L akońskiej (10,6).
D zieje n ajd aw n iejszy ch kró lów lacedem ońskieh, a n astęp n ie rodu Agidów i E urypontydów , zam knął więc Pauzaniasz w trzech oddzielnych częściach p a rtii literack iej księgi L akonika, z któ ry ch pierw sza jest n a j kró tsza (81 ww.), a druga najobszerniejsza (406 ww.). Genealogię rodów k rólew skich rozpoczyna a u to r od k ró la Lelega (1,1) i prow adzi ją nie zw ykle dokładnie i sy stem atycznie, aż do ostatniego Agidy, Kleom enesa (6,9) i A gisa (10,5), ostatniego w ładcy z drugiego dom u królewskiego. A utentyczność tego rodow odu, szczególnie w odniesieniu do n a jd a w niejszy ch w ładców , niekiedy n asu w a pow ażne w ątpliw ości i może być raczej uw ażan a za p ró b ę w y jaśn ien ia pew nych nazw geograficznych, np. Lacedem on, Tajgete, E urotas, lub im ion królew skich, bow iem czasy, do k tó ry c h a u to r sięga, są ta k odległe, że przekaz źródłow y nie mógł opierać się n a m ate ria ła c h archiw alnych, a n a w e t legenda u stn a ginie w ich m rokach. Pom im o tego P auzaniasz usiłu je dać pełną genealogię królów sp a rta ń sk ic h od czasów n ajd aw n iejszych po epokę hellenistyczną bez w iększych luk, k tó re w y stę p u ją dość często w rodow odzie królów m e- se ń sk ic h 6. B uduje ją w ten sposób, że p odaje rodow ód sześćdziesięciu dziew ięciu królów lacedem ońskieh i łączy z niek tórym i inform acjam i w zm ianki logosowe, albo dłuższe lu b krótsze logosy o charakterze histo rycznym , biograficznym lu b historycznoH biograficznym 7. W odróżnie n iu od genealogii królów m eseńskich n ie w y stępują tu żadne in fo rm a cje o organizacji k u ltu w Lacedem onie 8, natom iast analogicznie do w alki o w ładzę w M esenii 9 ukazany jest spór H ippokoona i Tyndareosa (1,4).
3 Por. Paus. II 8, 5; II 9, 1.
4 N i e m i r s k a- P l i s z c z y ń s k a, jw. s. 285-286. 5 Tamże s. 297.
3 Por. Paus IV 2, 1-2; 3, 1; 3, 3.
7 Pojęciem „logos” pochodzącym od C. Roberta określane będą zamknięte partie tekstu dzieła Pauzamiasza posiadające w łasną fabułę, wykraczające poza ra my ścisłej periegezy i nadające P rze w o d n ik o w i po Helladzie charakter dzieła lite rackiego (Pausanias als Schriftsteller. Berlin 1909).
8 Por. Paus. IV 1, 5-9; 2, 6; 3, 9; 3, 10; 4, 1. 9 Por. Paus. IV 3, 4-5; 3, 7.
Ponadto w y stępu je tu m om ent kolonizacyjny (1,7-8; 2,1; 3,1) szeroko p o traktow any przez P auzaniasza w księdze o A c h a łl0. G enealogia jest więc w p artii literack iej księgi trzeciej elem entem w iodącym , podobnie jak w dwóch pierw szych księgach P rzew o d nik a je s t n im periegeza. W tok posuw ającej się od samego początku ro d u genealogii w łącza au to r poszczególne logosy, k tó re w y stęp u ją nie tylko w części drug iej i trzeciej om aw ianej p a rtii literackiej, gdzie stosunkow o łatw iej było o m ateriał, lecz także w y stęp u ją w genealogii n ajdaw niejszych w ładców Lacedem onu, gdzie au to r szczególnie borykał się z brakiem m ate ria łu inform acyjnego. Logosy te ubogacają genealogię, zdobią ją literack o i spraw iają, że n a b ie ra ona c h arak teru opow iadania historyczno-biograficznego. N ajm niej, bo ty l ko trz y logosy, tj. o walce o w ładzę m iędzy H ippokoonem a T yndareosem (1,4-5)11, śm ierci A rystodem a (1,6) oraz p an o w an iu E u ry sten esa i P ro - klesa (1,7-8), o łącznej objętości 39 ww. tekstu, zn ajd u je się w pierw szej części genealogii obejm ującej dw udziestu n ajd aw n iejszych w ładców lace- demońskich, w ty m osiem nastu dom niem anych w ładców k raju . Rodowód Agidów zaw iera najw ięcej, bo aż piętnaście logosów, a m ianow icie: o ko lonizacji Achai i Eolidy (2,1), w ojnie lacedem ońsko-argiw skiej (2,3), o L ikurgu (2,4)12, podbojach lacedem ońskich (2,6), o Polidorosie (3,2), d ru giej w ojnie m eseńskiej (3,4-5), w ojnie z Tegeą (3,5-4,1), o K leom enesie (4,1-6), bitw ie w T erm opilach (4,7-8), o P auzaniaszu I (4,9-10), P au za- niaszu II (5,1-6), Agezypolisie I (5,8-9), K leonim osie (6,2-3), A reusie I (6,4-6) i Leonidasie II (6,7-8). W ypełniają one 334 ww. tek stu księgi. Pauzaniasz podaje tu genealogię w lin ii zstępującej, ze stro n y m ęskiej, trzydziestu pięciu Agidów, z k tó ry ch dw udziestu dziew ięciu spraw ow ało w ładzę królew ską w Lacedem onie. W genealogię E u ry pontydów w łączył Pauzaniasz tylko pięć logosów, tj. o A ry sto n ie (7,7-8), A rchidam osie III (7,10-11), Agisie I (8,3-7), Agezylaosie (8,8-10,2) i A rchidam osie IV (10,3-5), o ogólnej ilości 240 ww. P odaje tu ta j genealogię dw udziestu siedm iu członków drugiego ro d u królew skiego, w ty m jednej kobiety K yniski inform ując, że dw udziestu dw óch z n ich spraw ow ało w ładzę królew ską. W całej więc p a rtii literack iej w y stęp u ją dw adzieścia trz y logosy, obej m ujące 613 ww., a więc ponad trz y czw arte jej tekstu.
Z postaciam i n iek tó ry ch w ładców łączy au to r logosy lu b w zm ianki logosowe, innych tylko w ym ienia im iennie. N ie płynie to b y n ajm n iej
10 Paus. VII 1, 9-5, 13.
11 *E. Zwolski wyprowadza nazlwę synów Tyndaireosa, głów n ych opiekunów państw a laoedamońskiego, od etruskiego Tin, Tinia (bóg n ieb ieski — odpow iednik Jowisza (i dar-isyn). Por. Numitor — syn Nuimy (Tyrte usz jako źródło historyczne. RH 17:1969 z. 5 s. 8).
12 Likurga wspomina autor w księdze III jeszcze k ilk akrotn ie: 14, 8; 16, 6; 16, 10; 18, 2.
82 Ks. H en ry k O strow ski
z b ra k u m ateriału , bo np. w w y p ad ku Dioskurów, głów nych opiekunów Lacedem onu, M enelaosa czy O restesa tak a ew entualność zapew ne nie za chodziła. Przeciw nie, Pauzaniasz po in form acji genealogicznej o Agidzie Agezylaosie (2,4), k tó ry zm arł młodo, i w zw iązku z tym m ożna by mieć obaw y o b rak in form acji n a jego tem at, zamieszcza piętnastow ierszow y logos historyczny. Pauzaniasz w operow aniu logosami stosuje więc własne k ry teria, k tó ry ch n a m jako a u to r, nie zdradza.
N iektóre logosy w y stęp u ją pojedynczo, np. o T yhdareosie (1,4-5), A ry- stonie (7,7-8), A rchidam osie III (7,10-11). W części początkowej genealogii Agidów (2,1-3,5) w prow adza logosy n a przem ian ze w zm iankam i logoso- w ym i. N iekiedy kolejno n a stę p u ją po sobie dw a logosy, np. o A rystodem ie (1,6), E u ry sten esie i Proklesie (1,7-8), niekiedy trz y np. o Kleonimosie, A reusie I, Leonidasie II (6,2-8), czy też o Agisie I, Agezylaosie, A rchida m osie IV (8,3-10,5), a n a w e t pięć np. o A naksandrydesie, Kleomenesie, Leonidasie I, P auzaniaszu I i P auzaniaszu II (3,5-5,6). Logosy te, m imo że w y stę p u ją bezpośrednio po sobie, nie tw orzą żadnych w spólnych, w ięk szych jed nostek stru k tu ra ln y ch , ja k to m a m iejsce w księdze czw artej. Ponadto cechą ch arak tery sty czn ą ich jest i to, że są jednolite stru k tu ra l nie, tzn. b ra k w n ich dygresji i m niejszych elem entów kom pozycyjnych, k tó re spotyk am y w księdze M esseniaka l3.
W b adan ej p a rtii literack iej przew ażnie w y stę p u ją logosy niew ielkie, k ilk u n asto w ierszow e, np. o T yndareosie, A rystodem ie, Agisie, Teleklosie czy A rystonie. S potykam y jed n a k rów nież i dość obszerne, np. o A naksan dry desie (43 ww.), Agisie I (47 ww.), K leom enesie (54 ww.), a n aw et jeden bardzo duży, o A gezylaosie (145 ww.).
Logosy o Agisie, Labotasie, Agezylaosie, Teleklosie, A naksandrze m a ją c h a ra k te r w yłącznie historyczny. Poza w zm ianką genealogiczną nie zn ajd u jem y w n ich żadnych bliższych in form acji biograficznych. Logosy te u k a z u ją dzieje Lacedem onu za panow ania w ym ienionych władców. Dwa logosy, tj. o Agidzie — Leonidasie II i E u ry p o n ty d z ie — A rystonie, m ają c h a ra k te r w yłącznie biograficzny. Pozostałych szesnaście logosów nie p re zen tu je jednolitego oblicza, lecz m a c h a ra k te r historyczno-biograficzny. Nie znaczy to jednak, że w sposób w yczerpujący i w pełni udokum ento w any uk azu ją one dzieje Lacedem onu, ani też że zaw ierają pełne biogra fie postaci, k tó ry m są poświęcone. Logos bow iem ze swej n a tu ry ma raczej c h a ra k te r eseistyczny, okolicznościowy, a jego rozciągłość nie jest ograniczona, stą d m oże się bardzo kurczyć albo rozszerzać, ograniczać tylk o do jednego epizodu lu b podania w yłącznie m om entów najw aż
13 Por. H. Os t r o iw s k i. S tru k tu ra partii literackiej księgi IV „Przewodnika
po Helladzie” Pauzaniasza. W: Z zagadnień literatury greckiej. Pod red. J. Plisz-
niejszych z życia jakiejś postaci albo też podaw ać duże, pełne biografie, jak to m a m iejsce w księdze pierw szej P rzew o dn ika 14.
Logosy w łączone w genealogię Agidów do Polidorosa (2,1-3,3) zaw iera ją tylko drobne epizody historyczno-biograficzne, n a to m ia st poczynając od Polidorosa, a w pełni od K leom enesa I (4,1-6), a u to r k o n c e n tru je uw agę czytelnika tylko n a jednym , charak tery sty czny m , ry sie etosu prezen to wanego władcy. Jed n e logosy, np. o K ieom enesie I (4,1-6), K leonim osie (6,2-3), kom ponuje a u to r w te n sposób, że u w y d a tn ia jak iś ry s c h a ra k te ru króla ilu stru jąc go inform acjam i historycznym i, a więc dane histo ryczn e stanow ią tylko jakb y tło dla biografii, k tó ra jest tu elem entem n ajw aż niejszym , n a którego usługach niejako pozostaje historia. N atom iast in ne logosy, np. o Leonidasie I (4,7-8), Agezypolisie I (5,8-9), A reusie I (6,4-6), zaw ierają przede w szystkim inform acje historyczne, ale ta k ułożone, że pozw alają n a poznanie jednej cechy ch a ra k te ru prezentow anego w ładcy, np. niezw ykłego m ęstw a Leonidasa I, racjo n alizm u religijnego A gezypo- lisa I, czy zbytniej przezorności politycznej A reusa I. Zw ykle w om aw ia nych logosach zn ajduje się in form acja o dojściu do w ładzy, jed en lub k ilka epizodów z czasów panow ania, i niek ied y bardzo k ró tk a w zm ianka o śmierci. Nie znajdu jem y w n ich a n i opisu bliższych szczegółów rodzin nych, ani czasów dzieciństw a, czy w ieku m łodzieńczego. Ż aden z n ich nie przedstaw ia dokładnie w szystkich cech c h a ra k te ru prezentow anego w ład cy, ani też jego całego życia, począw szy od chw ili narodzin aż do śm ierci. N ajbardziej w yczerpująca pod w zględem historycznym jest b iografia E urypontydy A gezylaosa (8,8-10,2)15, ob ejm ująca jego życie od chw ili dojścia do tro n u aż do śm ierci (442-361 przed C h .)16. U w y d atn ia o n a n ie zw ykłą religijność króla A gezylaosa i tw o rzy ścisły k o n tra st w stosu nku do logosu o arelig ijny m Agidzie, K ieom enesie (4,1-6)17. T rzy p rzejaw y religijności Agezylaosa, tj. złożenie o fiary A rtem idzie przed w y p ra w ą do Azji, uszanow anie błagalników beockich chroniących się w p rzy b y tk u A teny Itonia, oraz odesłanie A m yklejczyków spod obleganego K o ry n tu w celu złożenia o fiar z okazji św ięta H yakintiów , m ają sw ą ścisłą, choć zabarw ioną ko n trastem paralelę w trzech zm azach relig ijn y ch króla Kleomenesa, a m ianow icie: w sp alen iu g aju Argosa, do którego schronili się hiketydzi a rg iw s c y 18, spustoszeniu O rgas poświęconego bóstw om
14 Por. H. O s t r o w s k i . Analiza struktu raln a I księgi „Periegesis tes Hella-
dos” Pauzaniasza pt. Attika, czyli Ziemia A ttyc k a . RH 20:1972 z. 3 s. 96-97.
15 W y stęp u je tu analogia do biografii Pyrrosa (Paus. I 11-13).
16 Por. J. W o 1 s k i. Historia powszechna. Starożytność. W arszawa 1965 s. 181-182.
11 W redakcji opowiadania PauzamiasE idzie zasadniczo za Herodotem. Por. H é r o d o t e . Histoires. T exte établi eit trad. par. Ph. E. Legrand. T. 1-2. Paris
1932-1936; V 76 nn., VI 8, 7 nn., IX 116-120.
84 Ks. H e n ry k O strow ski
eleuzyńskim i p rzek u p ien iu k ap łan k i delfickiej. N ależy powiedzieć, że operow anie k o n tra ste m należy do ty ch zabiegów artystycznych, o które P auzaniasz troszczy się szczególnie. A uto r w om aw ianej p a rtii literackiej aż trz y razy eksponuje religijność jako cechę etosu: K leom enesa, Agezy- polisa I i Agezylaosa, oraz rozw agę ch arak teryzującą k ró la A rystona, A rchidam osa III i A gisa I. U kazując te cechy charakterologiczne robi to an ty tety czn ie, tzn. p rzed staw ia dw óch w ładców arelig ijn y ch (Kleomenes, A gezypolis I) i nierozw ażnych (A ryston, A g a I) oraz jednego w ybitnie religijnego (Agyzelaosa) i roztropnego {Archidam osa III). U m iarkow anej przezorności politycznej P au zaniasza II przeciw staw ia zbytnią przezorność k ró la A reu sa I. J a k pow iedziano w yżej, w spom niany kontrast, w połącze n iu ze ścisłym paralelizm em , n ajw yraźniej w y stęp uje w logosach 0 K leom enesie i Agezylaosie. O perując w te n sposób kontrastem , uzyskuje
w iększą ek sp resję postaci, a także pew ien stopień artyzm u budow anej p a rtii literack iej. Poza ty m w tego ro d zaju układzie żyw otów m ożna b y doszukać się pew nych cech retorycznych. W praw dzie nie m ożem y tak dalece przypisyw ać Pauzaniaszow i reto ryzo w an ia historii, że z dziejów królew skich rodów sp artań sk ich tw o rzy jakąś całość krasom ówczą, to je d n a k pew ne ten d en cje reto ry zu jące w yraźn ie d a ją się zauw ażyć w ana lizow anym m ateriale. W każdym z om aw ianych logosów aprobata autora tow arzyszy osobom odznaczającym się pozytyw ną cechą, a nie odnośną w adą. Logosy o K leom enesie i Agezylaosie zaw ierają w yraźną supozycję auto ra, że zniew aga re lig ijn a pow oduje gniew bogów w stosunku do tego, kto się jej dopuszcza, n ato m iast uszanow anie bóstw i ich praw uzn aje P auzaniasz za źródło błogosław ieństw a i pom yślności w życiu oraz dobrej sław y po śm ierci. A u to r p o tra fi więc być do pewnego stopnia w sw ym dziele w ychow aw cą czytelnika i to rów nież św iadczy o retorycz n y m ch arak terze zaw artego w dziele m ate ria łu historiograficznego. Poza om ów ionym i w yżej cecham i etosu w zajem nie ze sobą kontrastującym i pozostałe eksponow ane ry sy c h a ra k te ru m ają w większości w ypadków c h a ra k te r pozy tyw ny: Polidorosa cechuje praw ość, Leonidasa I m ęstwo, P au zan iasza I rycerskość a L eonidasa II opanow anie. W etosie dwóch w ładców a u to r akcentuje cechy negatyw ne, tj. gniew liw ość u K leonim osa 1 chciw ość u A rchidam osa IV.
N a w stęp ie pow yższych rozw ażań powiedziano, że trz y w ypow iedzi o dautorskie, tj. 1,9; 6,9-7,1; 10,5, pełnią rolę cezur oddzielających po szczególne części analizow anej p a rtii literackiej. Pozostałych piętnaście w ypow iedzi odautorskich, w k tó ry ch a u to r u jaw n ia się w pierw szej osobie i łam ie fikcję literacką, u k azuje jego założenia m etodyczne, np. 1,9; tru d badaw czy, np. 7,1; zaw ierają sądy i oceny, np. 2,4; 3,8; 4,7; 4,9; 8,2; 8,10; albo o d sy łają do in n ych m iejsc w P rzew o dniku, np. 1,1; 2,4; 2,5; 3,2; 3,5; 5,5; 7,5; 9,11. Obecność ty ch w ypow iedzi w skazuje n a ak ty w n y udział
Pauzaniasza w budow ie swego dzieła oraz n a pew ną skłonność do u ja w niania swoich sądów, opinii i poglądów, niezw ykłą u historyka.
W badanej p a rtii literackiej w y stę p u ją ty lko dw a cy taty poetyckie. Jeden dw uw ierszow y z H om era (Od. X IX, 178-179) i d ru gi w postaci czterow iersza w yroczni delfickiej danej Leotychidesow i (8,9). Inne księgi dzieła Pauzaniasza, np. I, II, IV, m ają znacznie w ięcej tego ro d zaju ele m entów poetyckich 19. P a rtia literack a ksiięgi L akonika nie p rzejaw ia w ięc kolorytu poetyckiego ani siln e g o . zretoryzo w ania czy dram atyzacji. N ie zaw iera też sform ułow ań o charak terze ogólnym, tj. gnom. J e s t p ro sta w swej budow ie i do pew nego stopnia literacko surow a, ja k proste i suro w e było życie lu d u w niej prezentow anego. Je d y n ie legenda o Lichasie (3,5-6) 20, zarysow any z pew ną dozą hu m oru fa k t bigam ii A n ak sand ry desa (3,9) oraz lekko rom ansow e zabarw ienie rycerskiej postaw y P auzan iasza I (4,9-10) jak b y zm iękczają jej su ro w y k lim a t21. M imo zaakcen tow an ych odrębności om aw iana część dzieła Pauzaniasza p rzejaw ia jed n a k rów nież pew ne tendencje znane n am z innych k siąg P rzew od nika po H elladzie. Przede w szystkim au to r zapatrzony jest w w ielką przeszłość daw nej H ellady, zm agającej się bohatersko z in w azją perską. D aje tem u w y raz w logosie podkreślającym niezw ykłe m ęstw o k ró la L eonidasa I o raz w sze rokim potraktow an iu postaci Agezylaosa, walczącego z synem D ariusza, A rtakserksesem . Chociaż bow iem P auzaniasz zw ykle pom ija fak ty ogólnie znane n a rzecz rzadkich i regionalnych, to jed n a k pow odow any zapew ne podziwem dla sukcesów G reków w w ojnach z P ersam i n ie tylko nie tra k tu je ich w ielkich osiągnięć m arginalnie, lecz w pro st przeciw nie: u w y pu k la je.
O pisując ogólnie znany czyn k ró la L eonidasa I w T em opilach, porów n u je jego osobę z Milej adesem i Achillesem , a więc tw orzy w łaściw ie enkom ion n a jego cześć. Co więcej, g dyby Leonidas b ył tylk o po ró w n an y z Milej adesem, należałoby go uznać za b o h a te ra narodow ego, ale przez porów nanie go z A chillesem zostaje n iejako ubóstw iony, gdyż A chilles był przecież synem bogini. Tego rod zaju porów nanie nie resp e k tu je g ra nicy m iędzy histo rią a m itologią. W ybiega poza ścisłą h isto rię i w kracza na te re n lite ra tu ry pięknej. P onadto należy zwrócić uw agę także n a fakt, że chociaż Pauzaniasz w całej genealogii zajm u je się w yłącznie potom stw em m ęskim rodów królew skich w Lacedem onie, to jed n a k w jedn ym w ypadku robi w y jątek i pośw ięca k ró tk ą (7 ww.) w zm iankę K ynisce,
19 Por. I 12,5; 13,3; 37,2; II 3,4; 6,4; 7,1; 12,6; 14,3; 20,10; 21,10; 24,4; 26,7; 26,10; 33,2; IV 1,3; 1,4; 1,6; 1,8; 6,5; 9,2; 9,4; 12,1; 12,4; 12,7; 13,4; 14,5; 15,2; 16,6; 17,11; 20,1; 22,7; 26,4; 27,4; 30,4; 32,5; 33,2.
20 Por. H e r o d ot, jw. I 67 nn. “ Tamże V 39 oraz IX 76-78.
86 Ks. H en ry k O strow ski
córce k ró la A rehidam osa II z rodu E urypontydów (8,1) ze w zględu na odniesione przez n ią zw ycięstw o w igrzyskach olim pijskich 22.
U kazując agresyw ność Laeedem ończyków w sto su n k u do ludów sąsiednich, a u to r w ielokrotnie w y raża sw oją dezaprobatę dla tego rodzaju postaw y. S y m p atia P auzaniasza w y raźn ie pozostaje po stronie królów 0 ten d en cjach pacyfistycznych oraz po stronie ludów pokrzyw dzonych przez zaborczy Lacedem on. Sw oje poglądy u jaw n ia a u to r zarów no bezpo średnio, tj. w w ypow iedziach odautorskich, np. 4,10; 5,5, jak też 1 pośrednio, przez odpow iednią organizację fabuły swego opow iadania. Na p rzy k ład w logosie o A gezylaosie daje się wyczuć w y raźn a sym p atia P auzan iasza do prezentow anego władcy, płynąca być m oże z tego, że był o n n iezw y kłą osobowością, a jego posunięcia wojskow e były nietypow e d la Lacedem onu, realizującego z żelazną konsekw encją sw e ekspansyw ne d ą ż e n ia 2S. Pauzaniasz stw ierd za w prost, że zm ilitaryzow any Lacedem on n a jm n ie j ze w szystkich pań stw greckich cenił poezję i sław ę z niej pły n ącą: „dokusi de hoi S partiatai m oi poiesin kai epainon ton ap’ autes
h ekista anthropon thaum asai” (8,2).
M ateriał in fo rm acy jn y do w prow adzonych przez siebie poszczególnych logosów w y d a je się czerpać P auzaniasz przew ażnie z H erodota, np. 2,3; 3,5-6; 4,1-6; 4,9-10; i K senofonta, np. 5,1-6; 6,1; 8,3-7; 8,8-10,2; rzadziej z P lu ta rc h a, np. 2,4; 6,1-8 i T ukidydesa (3,5-6). Nie w każdym jednak w yp ad k u idzie bez zastrzeżeń za swoim i źródłam i. I ta k np. w logosie o Labotasie (2,3) p ró b u je polem izow ać z H erodotem odnośnie do im ienia p rezentow anego w ładcy. W logosie o L ikurgu (2,4) przytacza dwie w ersje n a tem a t pochodzenia p raw L ikurga, jed n ą opierając się n a P lu tarch u oraz d ru g ą nieznanego a u to rstw a , za k tórej praw dziw ością opow iada się, cy tu jąc n a po tw ierdzenie H om era. Rów nież w relacji o zniew ażeniu przez K leom enesa błagalndków argiw skich (4,1), Pauzaniasz nie idzie w pełni za H erodotem , ale uk azu je te n fa k t w nieco zm ienionej w ersji. P rzyto czone w yżej p rzyk łady zdają się św iadczyć o dość dużej samodzielności a u to ra nie tylko w zakresie kom pozycji swego dzieła, lecz także w ope row aniu m ateriałem inform acyjnym . Przechodząc do zakończenia n in ie j szych rozw ażań n a tem at s tru k tu ry p a rtii literackiej księgi trzeciej P rze w od nika po Helladzie, trz e b a by postaw ić jeszcze pytanie, dlaczego w pro w adził Pauzaniasz do księgi Lakonika tę dużą, bo w ypełniającą więcej niż trzecią część jej tek stu , n a rra c ję o ch arakterze n a w skroś literackim . Czy w p ły n ął n a to b ra k m ate ria łu periegetycznego? A może jakaś inn a przyczyna, a jeśli inna, to przypuszczalnie jaka?
22 Poza K yniską wspom ina w części periege'tycznej k sięgi trzeciej Euryleonis, która odniosła zw ycięstw o w Olimpii na zaprzęgu dwukonnym (Paus. III 17, 6).
23 Por. T. W a ł e k - C i z a r n e c k i , S. W i t k o w s k i . D zieje greckie. Warszawa 1934 s. 376 nn.
M ateriału periegetycznego, jak n a to w skazuje dalsza część księgi trzeciej (10,6-26,11), autorow i chyba nie brakow ało. P rz y odpow iednim jego rozłożeniu i p o trak tow aniu z pew nością om aw iana księga pod w zglę dem swych rozm iarów nie u stępow ałaby in n y m księgom P rzew odnika. Księga ósma, chociaż pośw ięcona jest pozbaw ionej praw ie zupełnie zab y t ków A rkadii i stąd posiada skąpy m ate ria ł periegatyczny, nie m oże ró w nież poszczycić się podobnie obszerną, zw artą p a rtią literacką. A więc nie ubóstw o inform acji periegetycznyeh stanow i przyczynę w prow adzenia do księgi o Lakonii analizow anej n a rra c ji literack iej. W ydaje się, że analiza p a rtii literackiej, a także le k tu ra całej księgi w skazuje n a to, iż Pauzaniasza lubującego się w osobliw ościach zainteresow ał m onarchiczny ustrój S party, nie m ający swego ścisłego odpow iednika w żadnym innym z p aństw greckich. Także dwoistość rządzących tu rodów królew skich nie m a odpow iednika w greckiej polis, jest sam a przez się niezrozum iała i do chwili obecnej nie w yjaśniona przez n a u k ę ostatecznie. H erodot w sw ym dziele sugeruje, że Agidzi byli królam i achajskim i, a członkow ie drugiego rodu królewskiego, Eurypontydzi, d o ry c k im i24. J. Pliszczyńska zakłada, że pow stanie dwóch domów królew skich w Lacedem onie mogło być w y nikiem połączenia dw u różnych w spólnot bez w zględu n a to, czy jed n ą z nich byli D orowie 25. E. Zwolski inform uje, że achajscy A m yklejczycy przez dw a w ieki staw ili opór inw azji doryckiej, a kiedy w eszli n a p ra w ach obyw ateli w skład doryokiego p a ń stw a S p artan, praw dopodobnie uzyskali praw o w y bierania jednego króla. W ty m fakcie d o p a tru je się a u to r genezy dualizm u m onarchicznego w Sparcie 26. T rzeba jednak, m im o tych prób w yjaśnienia powiedzieć, iż problem d efin ity w n ie dotychczas nie został rozstrzygnięty.
A utor P rzew odnika zapew ne zdaw ał sobie spraw ę z tego, że przed staw iając histo rię rodów królew skich zarysow uje jednocześnie dzieje tego specyficznego ludu, k tó ry może poszczycić się o d ręb n ą k a rtą w dziejach H ellady, a n aw et całej ludzikości. W realizacji swego zam iaru posłużył się techniką logosów, k tó re w pierw szej chw ili w y d ają się m ieć c h a ra k te r m niejszych lub w iększych biografii. P rzy bliższej jed n a k analizie, n a skutek połączenia w nich n a jednej płaszczyźnie inform acji genealogicz- no-biograficznych w jedno z historycznym i, p rzy b ie ra ją postać tru d n ą do jednoznacznego określenia. W efekcie nie wiadomo, czy Pauzaniasz po sługując się form ą literackich biografii prag nie przedstaw ić h isto rię Lace- dem onu, czy też okoliczności historyczne stanow ią tylko tło dla doku m en tacji etosów poszczególnych w ładców lacedem ońskich. Pom im o całej
24 Por. jw. V 72.
25 N i e m i r s k a- P l i s z c z y ń s k a , jw. s. 271 p. 10.
26 E. Z w o 1 s k i. Ruchy wolnościowe na Peloponezie w I poło w ie V w. przed
88 Ks. H e n ry k O strow ski
złożoności zagadnienia zarów no w iodąca w analizow anej n a rra c ji rola genealogii, ja k i w y stępu jące raz po raz m om enty biograficzne zdają się w skazyw ać n a to, że praw dopodobnie Pauzaniasz zaintrygow any oryginal nością Lacedem onu w śród państew ek greckich usiłuje przede w szystkim podać bardzo dokładną genealogię rodów królew skich nim rządzących, w skazując n a bezw zględnie tam przestrzegane praw a dynastyczne. Z kolei poprzez bardziej lu b m niej âok lad n e ukazanie sylw etek poszczególnych władców , począw szy od czasów n ajdaw niejszych aż po okres hellenistycz n y, szkicuje n a m pośrednio jego h istorię akcentując przy ty m zwłaszcza to, co było zw iązane z daw ną, w olną i niepodległą Helladą.
é l é m e n t s b i o g r a p h i q u e s d a n s l a p a r t i e l i t t é r a i r e d u
m eme
l i v r eDE L ’ITINERAIRE DE LA GRÈCE DE PAUSANIAS R é s u m é
Dans le IIIeme livre de son Itinéraire de la Grèce, Pausanias s’occupe de Lacêdém one. La partie littéraire, bien serrée, d ’un caractère histoirieo-généalo- gique constitue le début de ce livre (1,1-10,5) et elle est su ivie par la partie „périégétique (concernant les voyages de l’auteur) ,10,6-26,11). La partie littéraire est d ivisée en trois m orceaux distincts: 1) généalogie des plus anciens souverains de Lacêdém one (1,1-9) — 81 vers; 2) généalogie de la fam ille des Agides (2,1-7,1) — 406 vers; 3) généalogie de la fam ille des Eurypontides (7,1-10,5) — 317 vers. La d ivision m entionnée ci-dessus n e résulte pas des principes particuliers de la com position ou de la structure, m ais elle dépend de l’ordre de la généalogie présentée. L’auteur la com m ence par le roi L élex (1,1) et il la continue très précisém ent et systém atiquem ent jusqu’à Cléotmène, dernier de la fam ille des Agides (6,9), et jusqu’à Agis, dernier de la fam ille des Eurypontides (10,5). Malgré les d ifficultés provoquées par le m anque de textes originaux, Pausanias s ’efforce de présenter u n e généalogie com plète des rois lacédém oniens, en commençant par les tem ps les plus éloignés, jusqu’à l ’époque hellénistique. La généalogie p résentée ici a un caractère hsitorico-biographique. Elle n ’apporte ni les donées historiques détailliés et docum entées concernant Lacédémone, ni les biographies com plètes de ses souverains. Dans des épisodes historico-biographiques insérés dans cette généalogie, on parle de la m anière de parvenir au pouvoir, *on présente certains événem ents de la dom ination d’un roi, et parfois on donne l’information sur sa mort. La biographie d’A gésilas de la fam ille des Eurypontides (8,8-10,2) est la plus com plète en ce qui concerne l ’histoire. La réunion des inform ations généalogiques et biographiques en un tout avec des inform ations historiques ne perm et pas de constater d éfinitivem ent si la biographie comme forme littéraire sert à l ’historien, .ou, inversem ent, si les circonstances historiques ne constituent que le fond pour la biographie. Probablem ent, Pausanias eut pour but la présen tation du régim e originel de Lacêdém one et des lois dynastiques qui y furent absolum ent respectées.
