R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 1973
P IO T R G A C H
SIEC SZPITA LI W D IEC EZJI KRA K O W SK IEJ W POŁOW IE X V III W IEKU
Diecezja krakow ska w granicach przedrozbiorow ych je st już od daw na przedm iotem w ielostronnych bad ań w ielu historyków , dotych czas jed n ak problem ludzi ubogich n ie został w skali diecezji o praco w any, a zagadnienia opieki społecznej i szpitalnictw a ukazan e zostały tylko przeglądow o h
W ybrane przez nas tery to riu m dzieliło się ad m in istracy jn ie n a trz y wojew ództw a: krakow skie, sandom ierskie i lubelskie. Mimo istn ien ia podziału adm inistracyjnego, szereg przesłanek, n a k tó re o statnio zwrócił uwagę A. P o d ra ż a 2, pozw ala trak to w ać ten obszar jako jednolity region historyczny Małopolski. T ak rozum iane pojęcie M ałopolski utrzym ało się aż do ro zb io ró w 3.
W poniższych rozw ażaniach zajm iem y się n a jp ie rw ubogim i i żeb ra kami, m ieszczącymi się w k ategorii społecznej ludzi „luźnych”, n a stę p nie zaś szpitalnictw em . K w estie te rozw ażym y tylko w aspekcie ilościo wym i geograficznym . W dalszej części spróbujem y odpowiedzieć na p ytanie: w jakim stopniu i zakresie szpitale otaczały opieką ubogich, znajdujących się n a teren ie diecezji.
1. L IT E R A T U R A
We w stępnym etapie badań n ad ludźm i „luźnym i”, jako k ateg o rią społeczną, to znaczy w okresie la t trzy d ziesty ch bieżącego stulecia, m ożna
1 S. L i t a k. S truktura i funkcje parafii w Polsce. W : Kościół w Polsce.
W ieki X V l- X V lll. K ra k ó w 1970 s. 261-481; w p rz y p a d k u s z p ita li a u to r o p a rł się n a Tabelach Z ału sk ieg o (d alej T. Z ał.), co sta ło się p rz y c z y n ą je g o n ie ś c isły c h o b li czeń liczeb n o ści s z p ita li w k ilk u d e k a n a ta c h . P o n iż s z y a r t y k u ł s ta n o w i k o n ty n u a c ję b a d a ń S. L ita k a w z a k re s ie ro z m ie sz c z e n ia i lic z e b n o śc i s z p ita li o ra z p o d o p iecz n y ch s z p ita ln y c h . W ie lo k ro tn ie te ż o d w o łu je m y s ię d o jeg o u s ta le ń .
* O potrzebie opracowania d zie jó w M ałopolski (TJwagi dysku syjn e). „ S tu d ia Historyczne” R. 15:1972 z. 2 s. 167; por. też „Studia H istoryczne” R. 16:1973 z. 1 s. 109-120.
znaleźć głów nie publik acje o c h arak terze p rzy c z y n k a rsk im 4. Praca N. A ssorodobraj, podsum ow ująca w y n ik i tego etap u badań, a jednocześ nie w nosząca w iele now ych u staleń w oparciu o niew ykorzystyw ane do tąd źródła, u kazyw ała się już po w ojnie, w 1946 roku. W następnych latach tem aty k ą tą zainteresow ali się bliżej J. A. G ie ro w sk i5, B. B ara now ski 6, S. G rodziski 7, a w m niejszym stopniu S. S re n io w sk i8, W. Dwo- rz a c z e k 9, A. W y c za ń sk i10. W p racach ty ch zwrócono uw agę na przy czyny, genezę i podłoże pow staw ania w X V I-X V III w. ludzi ubogich, żebraków , włóczęgów, służby, w yrobników , słow em ludzi „luźnych”. P rzedstaw iono też ich pochodzenie społeczne, życie, pracę, szlaki m igra cyjne. Poddano analizie ustaw odaw stw o przeciw ko „luźnym ”, w ydoby w ając m. in. jego specyfikę regionalną. P rzyczyny pow stania biedoty u p atry w an o przew ażnie w w aru n k ach ekonom icznych, które w znacznej części determ ino w ane były przez ówczesną stru k tu rę społeczeństwa. Nie uchw ycono jed n a k zjaw iska p ow staw ania kategorii ludzi biednych w aspekcie ilościowym.
Znacznie w cześniej od w spom nianych opracow ań pojaw iły się m o nografie, pośw ięcone diecezjom , dekanatom , m iastom lub wsiom, które zaw ierały om ów ienie organizacji opieki społecznej, w ykazy fundatorów p rzy tu łk ó w i zestaw ienia p arafii ze szpitalam i w różnych okresach czasu. Tego ro d zaju p race pisali: J. Ł ukaszew icz n , K. B ą k o w sk i12, ks. J. A. W a dow ski 13, ks. J. K u rc z e w sk i14, ks. J. W iśn ie w sk i15, ks. P. C zapiew ski16 i inni.
4 Stan badań nad ludźmi „luźnym i” w okresie m iędzywojennym patrz: N. A s s o r o d o b r a j . Początki klasy robotniczej. Warszawa 1946 s. 17-42.
5 L uźni lu dzie na M azow szu w św ietle uchw ał sejm ikow ych. „Przegląd Histo ryczny” T. 49:1950 (za r. 1949) s. 164-202; K a rtk i z rodow odu biedoty w iejskiej. Warszawa 1951.
6 Ludzie luźni w połu dn iow o-w sch odn iej W ielkopolsce w XVII i XVIII wieku. „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych” T. 3:1953 s. 252-269; K ultura ludowa
X V II i X V III w ieku na ziem iach Polski Ś rodkow ej. Ł ódź 1971 s. 55-57.
7 L udzie luźni. S tudium z historii pań stw a i praw a polskiego. „Zeszyty Nau kowe U niw ersytetu Jagiellońskiego. Rozprawy i Studia” T. 30:1961.
8 Z biegostw o chłopów w d aw n ej Polsce jako zagadnienie ustroju społecznego. Warszawa 1948 s. 91-103.
9 „D obrow olne” poddań stw o chłopów. Warszawa 1952 s. 93 n„ 125 nn. 10 W ieś polskiego O drodzenia. Warszawa 1969 s. 165-181.
11 K ró tk i opis h istoryczn y kościołów parochialnych. T. 1-3. Poznań 1858-1863 s. LVIII-LXVIII.
K ościół św . K rzy ża w K rakow ie. Kraków 1904 s. 43-45. Biblioteka Krakow
ska nr 25.
43 K ościoły lubelskie. Kraków 1907 s. 90, 154-158. 14 B isku pstw o w ileń skie. W ilno 1912 s. 352-378.
15 Autor ten napisał w iele prac, tzw. opisów historycznych, poświęconych diecezjom, dekanatom, miastom i miasteczkom, w których uwzględniał szpitale
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O L . X V I I I W . 233
Sporo prac, niekiedy dość obszernych, ogłoszonych przez lekarzy, do tyczyło fundacji przytułków i p rep o zy tu r szpitalnych, sposobu ich za rządzania, uposażenia, stosunku w ładz m iejskich do szpitali itd. W szyst kie te prace, szczególnie zaś W. M ęczkow skiego17, F. G ie d ro y c ia 18, t . W ach ho lza19, w nosiły także szereg szczegółów na te m a t egzystencji ludności ubogiej.
In teresu jące u stalenia przyniosła analiza praw odaw stw a kościelnego 20 dotyczącego szpitalnictw a i ch ary taty w n ej działalności Kościoła p o try - denokiego na przykładzie biskupów 21 i z a k o n ó w 22.
Podejm ow ano też próby zarysow ania dziejów opieki społecznej 23 i rozw oju jej z a s a d 24. Badacze regionalni pisali różnego rodzaju p rzy czynki, bardziej lub m niej obszerne, do historii poszczególnych szpitali. W ym ieńm y tu ta j dla przyk ład u tak ie nazw iska, jak S. T o m k o w icz23 i J. T. G łęb ock i26, którzy zajm ow ali się K rakow em , czy też W. Z
achor-parafiałne. Wymieniamy tu przykładowo niektóre z nich: D iecezja częstochow ska.
Opis historyczny kościołów i zab ytk ó w . Marjówka 1936 s. 46, 63, 77, 126, 180, 225,
274, 351, 392; H istoryczny opis kościołów, m iast, za b y tk ó w i p am iątek w P iń czow -
skiem, Skalbm ierskiem i W iślickiem . Marjówka 1927 s. 42, 59, 65, 144, 160, 216,
258-299, 354-357, 414, 462; H istoryczn y opis m iasta P ilicy. Marjówka 1933 s. 47-49;
Monografie kościołów w Dekanacie O patow skim . Radom 1907.
10 D iecezja chełm ińska. Zarys h istoryczn o-statystyczn y. Pod red. P. Czapiew skiego. Pelplin 1928 s. 85-87 i in.
17 Monografie historyczne szpitali w K ró lestw ie Polskim . Warszawa 1907; Stan i potrzeby szpitali K rólestw a Polskiego. W arszawa 1905.
18 U staw y cechów cyrulickich w daw n ej Polsce. Warszawa 1897; R ys histo
ryczn y szpitala św . ł.azarza w W arszaw ie. Warszawa 1897; Z apiski do d zie jó w szpitaln ictw a w daw n ej Polsce. Warszawa 1908.
19 Szpitale krakow skie 1220-1920. Kraków 1921-1924. Biblioteka Krakowska nr 59 i 60; O szpitalach innow ierców w K rakow ie (szkic h istoryczny). „Archiwum Historii i Filozofii M edycyny” 1925 nr 2.
20 W. M ę c z k o w s k i . P row izorow ie szp ita li w d a w n ej Polsce. „Przegląd Historyczny” 1907 nr 5 s. 81-93, 229-242, 384-394.
21 J. A t a m a n. W. H. Sierakow ski i jego rzą d y w d ie ce zji przem ysk iej. War szawa 1936 s. 198-200.
22 S. R o s i a k . B on ifratrzy w W ilnie (1635-1843-1924). Szkic d zie jó w opieki
społecznej w W ilnie. Wilno 1928; T. K l i m a . Historia szpitala i klasztoru bonifra trów w Zebrzydow icach. Na 300-letni jubileusz. W adowice 1911.
23 F. S m i d o d a. S zpitaln ictw o Polski przedrozbiorow ej w opiece kościoła.
„Caritas” R. 4:1948 nr 28-29; J. P. P e l c z a r . Zarys d zie jó w m iłosierdzia w koś ciele katolickim . Kraków 1916.
24 J. Z a w a d z k i . Zasady opieki społecznej. Warszawa 1935 s. 16-32 i in.; K. K r z e c z k o w s k i . P olityka społeczna. W ybór pism . Łódź 1947 s. 140-159.
25 Ulice i place K rakow a w ciągu d ziejó w . Kraków 1926 s. 107, 110, 112, 113, 168, 180, 189, 198, 209, 211; K lasztor szp ita ln y św. Jadwigi. „Rocznik Krakowski” T. 22:1929 s. 59-79.
s k i 27 pośw ięcający sw oją uw agę W ilnu. W skazać w ypada n a notki o szpitalach zam ieszczane w S ło u m iku geograficznym , ukazującym się pod red a k c ją B. C hlebow skiego w lata ch 1880-1895, i na a rty k u ły w y d ru k o w an e n a te n te m a t w encyklopediach kościelnych w początkach bieżącego stulecia 28.
N ow sze b ad an ia rozszerzyły chronologiczny zakres obserw acji, się gając od X IV poprzez X V II do X IX w ieku. N iektóre z nich, dzięki za w ężeniu te ry to rialn e m u tem atu, m ogły w sposób w ielostronny prześle dzić zjaw isko pow staw an ia szpitali, ich podstaw y praw ne i gospodarcze oraz funkcjonow anie. W form ie system atycznych opracow ań, z uwzględ nieniem w ielu ty pó w źródeł, ukazało się dotychczas kilka tego rodzaju
p ublikacji. Ich au to ram i są: ks. A. Schletz 2fl, Z. G ó ra ls k i30, s. K. A nto- sie w ic z 31, ks. K. Dola 32, ks. B. K um or 33. Poza w ym ienionym i rozm iesz czenie szpitali oraz w a ru n k i życia ich m ieszkańców przedstaw ili: w oko licach Tom aszow a Lubelskiego — J. P e t e r 34, w archidiakonacie sando m ierskim ks. W. W ójcik 35, w daw nym w ojew ództw ie lubelskim pod ko niec X V III w. T. Opas 36. N a podstaw ie tych w ycinkow ych badań skupio n y ch n a n iek tó ry ch rejo n ach M ałopolski, n ie w iadom o dokładnie, jak przedstaw iało się zagęszczenie i stan szpitalnictw a w diecezji krakow skiej w X V II i X V III w ie k u 37.
dobroczynne. „Pamiętnik Towarzystwa Dobroczynności Krakowskiego” Kraków
1868 s. 17-32.
27 P ierw sze szp ita le w ileń skie. „Pamiętnik W ileńskiego Towarzystwa Lekar skiego” T. 1:1925 z. 2.
28 Ł. J f a n c z a k ] , A. Z [ a r e m b a ]. S zpitale w Polsce. W: Encyklopedia K oś
cielna. Pod red. M. Nowodworskiego. T. 28. Warszawa 1905 s. 5-68; ks. F. A [u g u-
s t a j t y s ] . S zpitale w Polsce. W: Podręczna E ncyklopedia Kościelna. Pod red. Z. Chełmickiego. T. 39-40. Warszawa 1914 s. 1-10.
29 Z arys h istoryczn y Zgrom adzenia Sióstr M iłosierdzia w Polsce. „Nasza Prze szłość” T. 12:1960 s. 59-172.
39 O pieka społeczna i szpitaln ictw o w daw n ej Polsce (na p rzykładzie L ubelsz
czyzn y). „Zeszyty H istoryczne U niwersytetu W arszawskiego” 1963 nr 3 s. 82-101.
31 Zakon Ducha Ś w iętego de Saxia w Polsce średniow ieczn ej. „Nasza Prze szłość” T. 23:1966 s. 167-198.
32 S zpitale średniow ieczn e Śląska. R ozw ój historyczny. „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1968 nr 1 s. 239-292.
33 S zp italn ictw o w Sądecczyźnie w okresie przedrozbiorow ym . „Rocznik Sądec k i” 1969-1970 nr 10-11 s. 221-263.
34 Z d zie jó w słu żby zdro w ia w Tom aszow ie Lubelskim . Zamość 1946.
85 Z d zie jó w kościelnego szpitaln ictw a. A rchidiakonat Sandom ierski. „Ateneum K apłańskie” T. 41:1949 z. 51 s. 265-274.
31 D awne szpitale w o jew ó d ztw a lubelskiego w św ietle m ateriałów lu stracyj
nych z lat 1790-1791. „K wartalnik Historii Kultury M aterialnej” T. 20:1972 z. 2
s. 267-282; autor w ykorzystuje nowe źródła, dotąd n ie opracowane przez history ków, ale n ie sięga do podstawowej literatury przedmiotu.
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O Ł . X V I I I W . 235
Ponadto ukazały się a rty k u ły na tem a t szpitalnictw a w w. X I X 38. Pirzed kilku laty pojaw ił się now y ty p pracy. U jm ow ał on m ianow icie szpitale na zasadzie reje strac ji i zwięzłego opisu in sty tu cji o ch arak terze społeczno-kościelnym. T ak np. ukazano szpitale istniejące w ram ach ustrojow ych p arafii n a tere n ie archid iako natu są d eck ieg o 39 i prepozy- tu ry tarnow skiej 40. W podobny sposób, ale m niej p rze jrz y sty i dokład ny, zanotow ano je w diecezji poznańskiej 41 i archidiakonacie lu b el skim 42.
Nieco m iejsca poświęcono szpitalom w m onografiach in sty tu cji, m iast i osad daw nej diecezji krakow skiej. N ależałoby tu w ym ienić prace Z. P ęokow skiego43 (Miechów), H. S ta m irsk ie g o 44 (Piw niczna, Łącko), J. Szy m ańskiego 45 (Wojnicz), W. B azielich a46 (Stary Sącz).
Rozwój szpitalnictw a natom iast, jako ch ary taty w n eg o system u opieki nad upośledzonym i i kalekam i oraz jako system u opieki zaw odow ej, był przedm iotem studiów K. K ire jc z y k a 47, M. S k ulim o w skiego48, J. W yro- zumskiego 49.
Nie sposób pom inąć publikacji o in ny m zupełnie charakterze, a m ia nowicie uw ypuklających rolę Kościoła, szczególnie zasługi duehow
ień-bez dekanatów: Jędrzejów, Książ Wielki, Mielec, Pilzno i dwóch dekanatów kra kowskich.
38 J. S k a r b e k . S zpitaln ictw o w arszaw skie podczas pow stania listopadowego. „Rocznik Warszawski” 1970 nr 8 s. 175-200.
39 K u m o r . Archidiakonat sądecki. O pracow anie m ateriałów źródłow ych do
atlasu historycznego Kościoła w Polsce. „Archiwa, Biblioteki i Muzea K ościelne”
(dalej ABMK) T. 8-9:1964.
40 T e n ż e . P repozytu ra tarnowska. ABMK T. 12, 14:1966-1967.
41 J. N o w a c k i . A rchidiecezja poznańska w granicach historyczn ych i je j
ustrój. Poznań 1964 s. 650-665.
42 M. M r o c z e k . Stan szp ita li w A rchidiakonacie L ubelskim na p o dstaw ie
w izyta c ji Bernarda M aciejowskiego biskupa krakow skiego w 1603-1604 r. „Wiado
mości Diecezjalne Lubelskie” 1949 nr 6 s. 325-328.
43 Miechów. Studia z dziejó w m iasta i Z iem i M iechow skiej do r. 1914. Kra ków 1967 s. 348, 406.
44 Zarys rozw oju m iasta P iw n iczn ej (lata 1348-1807). N ow y Sącz 1961 s. 33;
Przeszłość Łącka (lata 1251-1782). N ow y Sącz 1966 s. 86-89.
43 K apituła kolegiacka w W ojniczu 1465-1786. Lublin 1962 s. 104, 105, 109. 48 M ateriały do historii szpitala, kościoła i p rep o zytu ry św . K rzyża w S tarym
Sączu. „Nasza Przeszłość” T. 14:1961 s. 203-248.
47 Ewolucja system ów kształcenia d zieci głuchych. Warszawa 1967 s. 44-66. 48 Z dziejó w opieki lekarskiej i społeczn ej w żupach w ielickich od X III do
X IX wieku. Warszawa 1958 s. 249-268. Studia i m ateriały z dziejów nauki p o lsk ie j.
Seria D: Historia techniki i nauk technicznych z. 1.
49 P oczątki opieki społecznej w górn ictw ie polskim . W : Prace z d zie jó w Polski
feudalnej ofiarowane Rom anow i G ródeckiem u w 70 rocznicę urodzin. W arszawa
stw a, zwłaszcza biskupów , w organizow aniu akcji charytatyw n ej. Pisali na te n te m a t m. in. ks. J. G lem m a 50, B. P a n e k S1, Z. G ajda 52. S tudia nad działalnością szpitali n a tle s tru k tu ry parafii oraz jej funkcjonow ania w diecezji krakow skiej zostały p odjęte niedaw no przez S. L ita k a 5:!. Po dobnie in te re su ją c ą nas problem atykę, ale w skali jednego d ek anatu
(Nowa Góra) p rzed staw ił o statnio ks. J. K racik 54.
2. ŹRÓDŁA
Z b adań L ita k a w ynika m. in., że organizow anie opieki nad biednym i w okresie p otry denck im stało się jed n ą z doniosłych fu n k cji parafii. S kądinąd zaś wiadomo, że rów nież n iek tó re zakony przejaw iały a k ty w ność w tej dziedzinie.
Szpitale jako in sty tu cje kościelne, a głów nie jako agendy parafii, p rze trw a ły do 2. poł. X V III w., kied y to w ładze państw ow e zaczęły bli żej interesow ać się spraw am i szpitalnictw a i przejm ow ać organizację opieki społecznej w sw oje ręce. Dlatego też głów na podstaw a źródłowa do b adan ia szpitali, ludności ubogiej, a także innych zagadnień związa n y ch z opieką społeczną, p rzechow yw ana je s t w archiw ach kościelnych.
Są to źródła stosunkow o dobrze zachow ane. N ajw ażniejsze z n ich to a k ta w izy tacji kościołów i p a ra fii oraz a k ta im pokrew ne. W artość tego ty p u źródeł dla badań nad szpitalnictw em była w lite ra tu rz e k ilk a k ro t nie podk reślan a 55.
R am y czasowe niniejszego a rty k u łu obejm ują zasadniczo lata 1747-1749, kiedy to z polecenia b p a A. S. Załuskiego została przeprow adzona w izy tacja p astersk a n a tere n ie diecezji krakow skiej. A kta tej w izytacji, znaj d u jące się w A rchiw um K u rii M etropolitalnej w K rakow ie (dalej AKM), ja k i pow stałe w zw iązku z n ią tzw. Tabele oraz relacje biskupów o sta nie diecezji w ysyłane do Rzym u, z la t zbliżonych do czasu pow stania Tabel i a k t w izytacji, stanow ią zasadniczą podstaw ę naszych badań. W spom niane rela cje biskupów krakow skich o stanie diecezji są
przecho-50 Z d zie jó w m iłosierdzia chrześcijańskiego w Polsce. Kraków 1947.
51 B iskupi krakow scy w trosce o akcję ch arytatyw n ą na terenie K rakow a
w okresie potrydenckim. „Roczniki Teologiczno-R anoniczne” T. 16:1969 z. 4 s. 45-74. 52 Jacek A u gustyn Łopacki. Studium z d zie jó w ku ltu ry m edycznej w K rako
w ie w X V III w. W rocław 1969 (dalej G a j d a . Studium ).
22 Jw. s. 420-434.
54 D u szpasterstw o parafialne w dekanacie N owa Góra w p ierw szej połow ie
X V III w ieku. Lublin 1972. Maszynopis Bibl. Wydz. Teol. KUL. Ponadto w podręcz
niku B. S e y d a. D zieje m ed ycyn y w zarysie. Cz. 2: Od połow y X V II do połow y
X X stulecia. Warszawa 1965 s. 433-436 są ogólne wiadomości o szpitalach parafial
nych i zakonnych.
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O L . X V III W . 237
wywarte w A rchiw um K ongregacji Soboru w W aty kan ie (dalej AKS). Jeśli chodzi o ubogich, to a k ta w izy tacji Załuskiego, podobnie jak i Tabele, podają o nich info rm acje p rzy opisie parafii. Są to w zm ianki um ieszczone najczęściej w końcow ej części c h a ra k te ry sty k i p a ra fii obok inform acji o bractw ie i szkole. W izytatorzy interesow ali się przew ażnie podopiecznym i w szpitalach i biednym i skupionym i w okół kościoła pa rafialnego. Byli oni łatw iejsi do policzenia i dlatego w zm ianki o nich są szczegółowe. Na pozostałych ubogich i żebraków zw racano m niejszą uwagę, jako że stanow ili elem ent ruchliw y, luźno zw iązany z kościołem p arafialny m i tru d n y do reje strac ji. W zm ianki o tej g ru pie są ogólni kow e i krótkie. Nie zaw ierają też z reg u ły danych liczbowych. Do w y jątków należy inform acja podająca liczbę ubogich w całej parafii. Tabele są m niej dokładne co do liczebności ubogich, zaw ierają m niej szczegó łów na tem a t ich try b u życia itp. S tąd w y n ik ała konieczność sięgania w w ielu w ypadkach do a k t w izytacji Załuskiego, k tó re pod tym wzglę dem dostarczają danych dokładniejszych.
W w ypadku szpitali info rm acje Tabel p o k ry w ają się n iem al całko wicie z inform acjam i ak t w izytacji, jeśli chodzi o budynki, sta n ich za chowania, stw ierdzenie istn ien ia uposażenia oraz kościoła (kaplicy p rzy szpitalnej) i prepozyta. W ystępujące w ty m zakresie d rob ne różnice do tyczą głów nie sposobu red ak cji tej sam ej treści, n a to m ia st w opisie w y posażenia kaplicy, m ają tk u szpitalnego i dochodów prepozyta oraz w ch arak terystyce fundatorów i dobrodziejów p rzy tu łk u ak ta w izy tacji są o w iele bardziej szczegółowe.
Z aletą Tabel jest to, że podobnie jak a k ta w izytacji stano w ią one źródło jednorodne, porów nyw alne w skali dekanatów i pozw alające na stosunkow o łatw e i szybkie stw ierd zen ie istn ien ia szpitali w poszcze gólnych p arafiach oraz p rzebyw anie w nich ludzi. Tabele Załuskiego obejm ują 47 dekanatów diecezji krakow skiej, n a ogólną ich liczbę 53. B rak Tabel dla dekanatów : Jędrzejów , K siąż W ielki, Pilzno, M ielec i dwóch dekanatów krakow skich. W celu uzupełnien ia ty ch luk, ja k też innych braków w ystępujących w Tabelach, sięgnięto do ak t w izytacji z lat najbliższych. Dla d ek an atu Mielec w ykorzystano w izytację z r. 172 1 66, natom iast dla dekan atów Jęd rzejó w i K siąż W ielki — w izy tacje z 1731 57 i 1747 r. Dla K rakow a, rozp atryw anego łącznie z K azim ierzem i K lepa- rzem , oparto się na pracy Z. G ajdy, k tó ry uw zględnił m ate ria ł w iz y ta
66 AKM rkps nr 6. V isitatio Decanatus M ielecensis stan te episcopatu [...] Con-
stantini S zaniaw ski episcopi Cracoviensis [...] anno 1721 s. 92-143 (dalej Wiz. 1721
nr 6>).
57 AKM rkps nr 23. V isitatio Archidiaconatus Cracovien [sis] per [...] K u nicki
Episcopum [...] Annis In jrascriptis Peracta (1727-1732) s. 918-989 (dekanat Książ),
cy jn y z la t 1738-1748 odnośnie do żebraków i szpitali k rak o w sk ic h 58. N ie udało się n ato m ia st zrekonstruow ać sieci parafii i szpitali dla deka n a tu Pilzno oraz podm iejskich okolic K rakow a z powodu b rak u źródeł z la t 1711-1783. W p rzy padk u pojedynczych luk i niejasności w ystęp u ją cych w Tabelach sięgano bądź do w spom nianych ak t w izytacji Załuskie go, bądź do w izy tacji z la t 1721-1742. Jeżeli tak i zabieg okazyw ał się niesk u teczn y albo gdy brakow ało w izy tacji wcześniejszych, wówczas sięgano do a k t w izytacji po r. 1749, co zdarzało się zresztą wyjątkow o.
Tabele oraz a k ta w izytacji Załuskiego, skonfrontow ane i uzupełnione danym i z in ny ch w izytacji, są podstaw ą źródłową, któ ra pozwala nam zorientow ać się, jak a była liczebność ubogich w parafiach i podopiecz nych w szpitalach oraz odpowiedzieć n a pytanie, jak wyglądało roz m ieszczenie szpitali w diecezji.
3. LICZEBNOŚĆ LUDNOŚCI UBOGIEJ I JEJ ROZMIESZCZENIE
Info rm acje o liczebności ludzi biednych, zaw arte w e w spom nianych źródłach, nie są w jednakow ym sto p n iu dokładne. Można je podzielić na szczegółowe, tzn. podające liczbę ubogich i ogólne, stw ierdzające tylko, że ubodzy są w danej parafii. Jeśli chodzi o ten pierw szy typ wzm ianek, to ich dokładność dotyczyła albo liczby ubogich przebyw ających w całej parafii, albo liczby podopiecznych w szpitalu, bądź jedn ych i drugich.
D okładniejszych inform acji o liczbie ubogich przebyw ających w całej p arafii (w k tó rej nie było szpitala) m am y stosunkow o niew iele (par. J a sień w dekanacie w ojnickim , par. K idów w dekanacie wolbrom skim , par. Podole w dekanacie bobowskim). Znacznie częściej są spotykane w zm ianki odnośnie do liczby podopiecznych w szpitalach. Tak np. dla 270 p arafii leżących w d ek an atach : Biecz, Bytom , Dobczyce, Jędrzejów , Książ W ielki, K unów , Lelów, Lipnica, M ichocin, Nowy Sącz, Nowy Targ, Opatów, Oświęcim, Pszczyna, Ropczyce, Skaw ina, Spisz, Strzyżów, Urzędów, Zator, Żm igród i Żyw iec posiadam y dane liczbowe odnoszące się do ubogich przebyw ających w szpitalach. Należy podkreślić, że dla p arafii w ty ch 22 d ekanatach źródła p odają tylko liczebność „szpitalni- k ó w ”, nie w yszczególniają n ato m iast ubogich znajdujących się poza szpitalam i. Tego rod zaju w zm ianki spotykam y rów nież w odniesieniu do p arafii leżących w innych dek an atach (Bodzentyn, Jasło, K oprzyw nica, Łuków, Mielec, Nowa Góra, Pacanów , Parczew , Proszowice, Radom,
Skała, Solec, Tarnów , W itów, W olbrom , Zawichost), ale w żadnym z nich
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O L . X V I I I W . 239
nie w y stęp ują one w takich ilościach, jak dla 22 w ym ienionych p oprzed nio. Do rzadkości należy fa k t odnotow ania przez źródło dw u liczb jed nocześnie, tzn. liczby podopiecznych w szpitalu i liczby ubogich poza nim (jak np. w przyp ad ku par. K azanów w dekanacie Zw oleń czy par. w Wieliczce). Zw ykle podana jest liczba podopiecznych w szpitalu p a ra fialnym , a o pozostałych źródła w y ra ż ają się, że są bądź że są liczni, np.: „tres in hospitali, in parochia vero p lu re s ” (par. Żem bocin, d e k a n at P ro szowice — T. Zał. 7).
Drugi ty p w zm ianek o ubogich, k tó re zaliczyliśm y do ogólnych, tzn. nie podających danych liczbowych, spotykam y w 120 parafiach. D la tych parafii m am y tylko inform ację, że ulbodzy w nich w ystępow ali. Stw ierdzenie przebyw ania żebraków n a obszarze tych p a ra fii w yrażone jest w różnych form ach. N ieraz jest to określenie ilościow e ty p u : liczni w parafii, dość liczni, dużo rozsianych w parafii, je s t kilku, jest mało, nieliczni itp. Czasem zaznaczony jest tylko ich try b życia, np.: p rz y bysze, są spoza parafii, n a stałe nie zatrzy m u ją się itd. N iekiedy zaś je s t to ogólne w skazanie m iejsca ich przebyw ania, ja k n p .: są w dom ach na wsi i w mieście, m ieszkają w chałupach chłopskich, są w dom ach u p arafian itd. Ilościowe i jakościow e zestaw ienie w zm ian ek ogólnych tego ty p u podaje tabela n r 1.
Podsum ow ując powyższe rozw ażania m ożem y powiedzieć, że n a ogólną liczbę 856 rozpatryw an ych p arafii d la 704, tj. 82%, m am y po tw ierdzenie w ystępow ania ubogich. W tej liczbie m ieszczą się 543 p a rafie, dla których posiadam y dane liczbowe.
P rzedstaw iona tabela n r 2 o b razu je rozm ieszczenie ludzi biednych w 50 dekanatach diecezji. N ajliczniej w ystępow ali oni w d ekan atach : chodelskim —• 141, łukow skim — 136, lelow skim i parczew skim — 132, które pod w zględem zajm owanego obszaru należały do najbardziej roz ległych.
W sum ie w 50 d ek an atach diec. krakow skiej, dla k tó ry c h d y sp on u jem y inform acjam i (dla 2 dekanatów krakow skich i d e k a n atu Pilzno brak inform acji), źródła z poł. XV III w. w yliczają 3525 ubogich. Do tej liczby należałoby dodać 280 podopiecznych, k tórzy przebyw ali w szpi talach K rakow a w tym czasie (patrz tabela n r 8). W iadomo przy tym , że rzeczyw ista liczba ludności ubogiej żebrzącej w stolicy diecezji była daleko większa. M iasto, w którym było tak w iele kościołów, klasztorów i cudow nych obrazów, gdzie odbyw ały się różnego rodzaju cerem onie i odpusty, przyciągało w ielkie rzesze ubogich, żebraków i kalek 59. B yli oni naw et stow arzyszeni przy poszczególnych kościołach w bractw ach
69 W spom nienia A m brożego G rabowskiego. Wyd. S. Estreicher. T. 1 Kraków 1909 s. 318 n. Biblioteka Krakowska nr 40.
Tab. 1. Parafie diecezji krakowskiej bez szpitala, w których w ystępow anie ubogich jest potwierdzone źródłowo
(brak danych liczbowych)
Dekanat Liczba
p arafii00 W zmianki o ubogich
Źródła AKM
1 2 3 4
Biecz 2 in villa reperiuntur T. Zat.
Bobowa 4 extranei pauci in parochia; extranei i,
Bodzentyn 2 dantur in parochia aliquot
Bytom 1 in parochia aliqui reperiuntur it
Dobczyce 15 varii inveniuntur (llx ), triviales pelegrini; varii
praeter qui sunt ad ecclesiam »
Jasło 1 apud villanos mansitant
Lipnica 11 varii inveniuntur
Michocin 2 sunt aliqui; in villa manentes ,,
Nowa Góra 15 aliqui intra parochiam reperiuntur (12x); aliqui
in domibus parochianorum degentes (3x) ”
N ow y Sącz 9 per villam habitantes (manentes) (6x); per villam
m endicantes (3x) ”
N ow y Targ 5 extranei (2x); adventantes (2x); transeúntes »
Oświęcim 1 tantum modo vagi
Parczew 1 dispersi ••
Proszo w ice
8 plures per parochiam dispersi (4x); sunt dispersi
per villam et a conventu aluntur (Mogila); repe riuntur in parochia (2x)
Rudnik 3 sunt apud incolas villam ; sunt m anentes in op-
pido et villis (m. R ozw adów); aliquot sunt
11
Skała 12 in villa nonnuli reperiuntur (8x); pauci repe
riuntur ( l x ) ; manent in villis parochiae (lx)
it
Skawina 9 eleem osinarii per parochiam dispersi; sunt aliqui
in domibus parochianorum habitantes; in villa nonnuli divagantur quaestantes
it
Spisz 2 in villa aliquot seu m endicantes inveniuntur; ali
quot
”
Stężyca 2 dispersi per villas; in villis et oppido manent 11
Tarnów 3 pauci; in villis apud villanos manent ”
W itów 1 aviae aliquot ił
Wojnicz 7 in casis colonorum sunt; multi sub parochia de
gentes; sunt in villis; in villis commorantur; dis persi manent per domos
Wolbrom 1 stabiles non reperiuntur it
Zawichost 1 (pauperes) ubique iacent „
Żywiec 2 advenae; m endicantes solent esse ii
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O Ł . X V I I I W . 241
żebraczych, których w K rakow ie istniało kilka już od X V I w i e k u 6ł. Nie tra k tu je m y zatem powyższych zestaw ień jako oddających fakty czny stan rzeczy w diecezji i w sam ym K rakow ie. N ajw iększą śred n ią ubogich w parafii w y kazu ją następ u jące d ek an aty : Żyw iec — 14, Pszczyna — 12,6, Mielec — 10,2, Ł uków i R udnik — 9,7, W ieliczka — 9; n ato m iast najniższą: Skaw ina — 3,4, K unów — 4,2, Ż m igród — 4,6, Proszow ice i Nowa Góra — 4,8, K ije — 4,9. Ś red n ia ubogich dla p a ra fii razem w zię ty ch w diecezji w ynosi 6,5. D ysponując ta k ą śred n ią m ożna b y podjąć próbę obliczenia liczby ubogich pozostających w parafiach, dla k tó ry c h posiadam y tylko w zm ianki ogólne. T akich p a ra fii jest 120 (patrz tab. 1). S tąd po dokonaniu zabiegu m nożenia (6,5 X 120) i dodaniu 3525 o trz y m alibyśm y liczbę około 4300 ubogich w 704 parafiach, tzn. tam , gdzie w ystępow anie ich zostało potw ierdzone źródłowo.
Z pewnością w całej diecezji, łącznie z K rakow em , ludności ubogiej i żębraczej było jeszcze więcej, ze w zględu jed n ak na luki w źródłach trudno ustalić dokładnie ich liczbę na ta k dużym obszarze. D odajm y, że ta ogólnikowość i niekom pletność info rm acji lub zupełny ich b ra k m ogły w ynikać także z pow odu dużej ruchliw ości tej kategorii ludzi.
Rozmieszczenie ubogich w 50 d ek an atach diecezji obrazuje załączony
60 Nazwy parafii bez szpitala z potwierdzonym w ystępow aniem ubogich: d e kanat Biecz — Turza, Zagórzany; dekanat Bobowa — Korzenna, Mogilno, Polna, Szalowa; dekanat Bodzentyn — Cmińsk, Zagnańsk; dekanat Bytom — Golonóg; dekanat Dobczyce — Dziekanowice, Gruszów, Lubień, Łososina Górna, Pcim, Ra ciechowice, Rybie Nowe, Siepraw, Stopnice, Szczyrzyc, Szyk. Trzemieśnia, Tymbark. Wilkowisko, Zakliczyn; dekanat Jasio — Szebnie; dekanat Lipnica — Gnojnik, Gosprzydowa, Iwkowa, Krzyżanowice, Łapczyca, Poręba Spytkowska, Rajbrot, Ty- mowa, Złota, Wojakowa, Żegocina; dekanat Michocin — Dzikowiec, Przewrotne; dekanat Nowa Góra •— Czernichów, Gorenice, Jaworzno, Kościelec, Krzeszowice, Libiąż Wielki, Liszki, Paczółtowice, Płaza, Racławice, Regulice, Rybna, Sanka, Ten- czynek, Zalas; dekanat Now y Sącz — Biegonice, Jazowsko, Kamionka, Kanina, Męcina, Mystków, Pisarzowa, Przyszowa, Żeleźnikowa; dekanat N ow y Targ — Harklowa, Krościenko, Ludzimierz, M aniowy, Tylmanowa; dekanat Oświęcim — Kozy; dekanat Parczew — Łęczna; dekanat Proszowice — Biórków Wielki, Czulice, Igołomia, Koniusza, Mogiła, Pleszów, Pobiednik, W ięcławice Stare; dekanat Rud nik — Gorzyce, Rozwadów, W ielowieś; dekanat Skała — Biały Kościół, Chodów, Czaple Wielkie, Giebułtów, Imbramowice, Modlnica, Prandocin, Sąspów, Ulina, Uniejów, Zadroże, Zielonki; dekanat Skawina — Gaj, Głogoczów, Jawornik, K rzę cin, Mogilany, Pobiedr, Przytkowice, Sułkowice, Wola Radziszewska; dekanat Spisz — Drużbaki Dolne, Gniazda; dekanat Stężyca —■ K łoczew, Ryki; dekanat W i tów — Rachwałowice; dekanat Wojnicz — Brzozowa, Gwoździec, Jadowniki, M el- sztyn, Porąbka Uszewska, Rzezawa, Siem iechów; dekanat Wolbrom — Giebło; d e kanat Zawichost — Czyżów; dekanat Żyw iec — M ilówka, Radziechowy.
61 P. G a c h . B ractw a kościelne w K rakow ie pod koniec X V I w. „ S p ra w o z d a nia Towarzystwa Naukowego KUL” 1969 nr 18 s. 132 n.
Tab. 2. Ubodzy diecezji krakowskiej w poł. XVIII w. (bez Krakowa) Lp. Dekanat L ic zb a p a r a fi i P a r a fi e , w k tó r y c h w y st . u b o g ic h je st p o tw . P ar af ie z p o d a n ą li cz b ą u b o g ic h Ubodzy L ic z b a ■ Ś r e d n ia w p a r a fi i % w d ie c e z ji 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Biecz 21 17 14 102 7,3 2,9 2 Bobowa 17 12 8 59 7,3 1,7 3 Bodzentyn 21 16 15 85 5,6 2,4 4 Bytom 33 15 12 63 5,2 1,8 5 Chodel 21 20 20 141 7,0 4,0 6 Dobczyce 25 24 2 15 7,5 0,4 7 Jasło 17 11 10 73 7,3 2,1 8 Jędrzejów 22 12 6 39 6,5 1,1 9 Kazimierz 14 13 13 90 6,9 2,6 10 K ije 21 21 21 104 4,9 2,9 11 Koprzywnica 13 12 11 55 5,0 1,6 12 Książ W ielki 16 9 5 25 5,0 0,7 13 Kunów 16 12 12 51 4,2 1,4 14 Lelów 32 24 21 132 6,2 3,7 15 Lipnica 23 21 9 56 6,2 1,6 16 Łuków 14 14 14 136 9,7 3,9 17 Michocin 11 11 9 77 8,5 2,2 18 M ielec 13 13 11 113 10,2 3,2 19 N owa Góra 27 27 12 58 4,8 1,6 20 N ow y Sącz 27 24 15 111 7,4 3,2 21 N ow y Targ 11 11 6 31 5,1 0,9 22 Opatowiec 21 21 20 112 5,6 3,2 23 Opatów 11 11 9 45 5,0 1,3 24 O święcim 15 5 4 29 7,2 0,8 25 Pacanów 14 14 14 91 6,5 2,6 26 Parczew 21 20 19 132 6,9 3,7 27 Połaniec 13 13 13 73 5,6 2,1 28 Proszowice 18 18 10 48 4,8 1,4 29 Pszczyna 16 5 5 63 12,6 1,8 30 Radom 14 12 12 57 5,0 1,6 31 Ropczyce 13 7 7 51 7,2 1,4 32 Rudnik 12 12 9 88 9,7 2,5 33 Skała 29 28 11 77 7,0 2,2 34 Skawina 15 14 5 17 3,4 0,5 35 Sokolina 16 16 16 91 5,6 2,6 36 Solec 10 10 9 57 6,3 1,6 37 Spisz 6 6 3 19 6,3 0,5 38 Stężyca 17 17 15 90 6,0 2,6 39 Strzyżów 10 8 8 49 6,1 1,4
S Z P IT A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K IE J W P O L . X V III W . 243 1 2 3 4 5 6 7 8 40 Tarnów 20 20 14 93 6,6 2,6 41 Urzędów 21 20 19 117 6,1 3,3 42 Wieliczka 11 11 11 99 9,0 2,8 43 Witów 15 13 12 67 5,5 1,9 44 Wojnicz 17 16 9 72 8,0 2,0 45 Wolbrom 11 7 6 41 6,8 1,2 46 Zator 26 6 6 36 6,0 1,0 47 Zawichost 13 10 8 48 8,0 1,4 48 Zwoleń 17 17 17 91 5,4 2,5 49 Żmigród 9 3 3 14 4,6 0,4 50 Żywiec 10 5 3 42 14,0 1,2 R a z e m 856 704 543 3 525 6,5 100,0
kartogram . W dalszych badaniach należałoby rozm ieszczenie ubogich próbować w yjaśnić dokładniej, np. w pow iązaniu z sy tu a c ją gospodarczą, społeczną i ukształtow aniem geograficznym teren u .
4. PROBLEM UBOGICH W XVII I POLOWIE XVIII WIEKU
S praw a ludzi luźnych, w śród k tó ry ch znajdow ali się często ubodzy, nab rała szczególnego znaczenia w X V II w ie k u 62. W tedy też, ja k i na początku następnego stulecia, w w y n ik u w ojen prow adzonych przez Polskę oraz w n astęp stw ie klęsk elem en tarn ych i kry zy su gospodar czego, pojaw iły się w w iększych ilościach g ru p y ludności nie zatru d n io n ej nigdzie n a stałe, w ędrow nej, „lu źn ej”. R ekrutow ali się oni ze w szystkich stanów i gru p sp o łeczn y ch 63. Z astępy snujących się drogam i nęd zarzy powiększali m ieszkańcy zniszczonych przez w ojsko w si i m iast, starcy pozbaw ieni opieki, sieroty, żołnierze inw alidzi, dezerterzy, im igranci.
Przyczyny w ędrow ania b yły rozm aite: ubóstw o, nam ow y, ucieczka przed poborem do w ojska i dezercja, zbiegostwo z poddaństw a, pow ody n a tu ry rodzinnej lu b osobistej 64. W śród „luźnych” b y li i tacy, k tó rzy w ędrow ali sezonowo w poszukiw aniu pracy. D la nich żebranie było n ie kiedy sposobem przeżycia okresu bezrobocia, częściej zaś niezbędnym uzupełnieniem zarobków 65. U niek tó ry ch włóczęgostwo i żeb ran ie przy-: bierało c h arak ter zawodowy, w y b ra n y dobrow olnie, przy ty m b y li to
62 S r e n i o w s k i , jw. s. 91; G r o d z i s k i , jw. s. 45.
63 A s s o r o d o b r a j . P oczątki k lasy robotnicze). W arszawa 1966* s. 49 n. 64 Tamże s. 50-71 (szczegółowa analiza przyczyn odrywania się od grupy). 85 Tamże s. 96, 97, 121; J. R u t k o w s k i . Studia z d zie jó w w si polskie) X V I-
nie ty lk o Indzie w podeszłym w ieku. To oni — krążąc od wsi do wsi, od m iasta do m iasta, w sp ieran i jałm użną, darow anym jadłem , przyjm o w an i n a nocleg, ugaszczani w karczm ach — roznosili wieści, przekazy w ali polecenia. Znali w iele pieśni i m odlitw przyd atny ch w rozm aitych
okazjach, w iedzieli dużo o k u lta c h św iętych, po trafili opowiadać, nauczać, m oralizow ać, um ieli w reszcie pocieszać, niekiedy zaś le c z y ć 66. Byli oni zaliczani do ludzi m ądrych, przebiegłych, uzdolnionych artystycznie, dla tego cieszyli się znacznym pow ażaniem w ówczesnej społeczności.
Pozostała część żebraków nie odgryw ała takiej doniosłej roli społecz nej. S tanow ili ją ludzie bez środków do życia, niezaradni i niezdolni do pracy. Zw racali n a siebie uw agę n a odpustach, jarm arkach, w m iejscach pielgrzym kow ych, gdzie obnosili sw oje kalectw o i starość. Modlili się i prosili o jałm użn ę u b ram c m en tarn y ch i przy w ejściach do kościołów. To oni tra fia li najczęściej do szpitali parafialnych.
Rozw iązaniem pro blem u ubogich zajm ow ali się publicyści i pisarze polityczni tacy, ja k K allim ach, F rycz M odrzewski, ideologowie refor m acji, a także w ielu in n y c h 67. W ysuw ali oni różne postulaty zm ierza jące do rozstrzygnięcia sp raw y drogą przym usow ego zatru d n ian ia m ło d ych i zdrow ych żebraków , a objęcia opieką, przez gm iny i parafie, ty ch niezdolnych do pracy.
W edług ów czesnych poglądów ludzi w ierzących biedni istnieli po to, aby okazyw ać im m iłosierdzie, spełniać dobre uczynki, dzielić się z nim i tym , co się p o sia d a ło 68. P o stępując w edług tej zasady w ielu duchow nych, a zwłaszcza biskupów , w spierało ubogich ze znaczną szczodrobli w ością 69. D rogą m iłosierdzia problem u nędzy i żebractw a n ie udało się rozw iązać, próbow ano zatem nieść pomoc ubogim także w inny sposób.
5. LICZEBNOŚĆ SZPITALI I ICH ROZMIESZCZENIE
Sobór T ry d en ck i uczynił zw ierzchników diecezji, tj. biskupów , odpo w iedzialny ch za spraw ę opieki społecznej. S tąd też biskupi krakow scy już od końca XVI w. poprzez fundow anie przytułków , położenie nacisku n a popraw ność adm inistrow ania, kontrolę u trzym ania i funkcjonow ania szpitali zm ierzali do uporządkow ania i dostosow ania form opieki spo łecznej do zaistniałych potrzeb. N a początku X V II w. został opracowany, przez b p a B ern arda M aciejow skiego i w spółpracow ników , szczegółowy
06 J. S. B y s t r o ń. D zieje obyczajów w daw n ej Polsce. W iek XV I-XVIII. T. 1. Warszawa 1960 s. 250 n.
67 G ó r a l s k i , jw. s. 85; G r o d z i s k i , jw. s. 107. 68 G ó r a l s k i , jw. s. 85.
S Z P I T A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K I E J W P O Ł . X V I I I W . 245
i usystem atyzow any p rogram działalności p a ra fia ln y ch „zakładów opie kuńczych” w diecezji, szeroko uw zględniający teo retyczne sform ułow a nia i postu laty Soboru T rydenckiego 70.
N astępni biskupi krakow scy XV II i X V III w. kon tyn uo w ali dzieło zaprogram ow ane przez M aciejowskiego. Obok osobistej działalności cha rytaty w nej, w yrażającej się w form ie erygow ania now ych in sty tu cji dla ubogich, w ydaw ali szereg listów p asterskich i zarządzeń ad m inistracyjn o- -gospodarczych. W zywali w n ich do zakładania przytułków , upom inali i karali w innych zaniedbań w gospodarow aniu m ajątk iem szpitalnym . N akazywali podnosić poziom higieny, w ychow ania i w aru nk ów życia podopiecznych 71. Sporo inform acji na ten tem at przekazu ją także Tabele i ak ta w izytacji Załuskiego.
W połowie XV III w. istniały zasadniczo dw a rodzaje ośrodków zaj m ujących się opieką społeczną i lecznictw em : 1. w y stęp u jące najczęściej tzw. szpitale parafialne, czyli p rzytu łk i, o kreślane też jako dom y ubogich lub szpitale ubogich. W śród n ich m ożna w yróżnić zw ykłe p rzy tu łk i oraz prepozy tury szpitalne, przeznaczone także dla ubogich, n a ogół lepiej uposażone i prow adzące czasem leczenie chorych; 2. szpitale będące pod bezpośrednim zw ierzchnictw em zakonów; posiadały one często personel szpitalny, jak np. chirurga, cyrulika, a czasem n aw et w łasną aptekę. Były to na wpół lecznice, na wpół p rzy tu łk i, przew ażnie lepiej zorgani zowane od w ym ienionych wyżej szpitali.
Aby ustalić, jak w yglądało rozm ieszczenie ty ch w szystkich szpitali, należało w pierw odtworzyć sieć p arafii i kościołów filialnych w die cezji. Przedstaw iono je w tabelach n r 3 i 4.
W 50 badanych przez nas d ek an atach było 856 parafii, w ty m 214, tj. 25%, z siedzibą w mieście i 642, tj. 75%, z siedzibą n a w si. Rozm iesz czenie parafii na obszarze diecezji nie było rów nom ierne. W idać to n a załączonej m apie. Z arysow uje się dość w y raźna g ranica m iędzy d eka n atam i w ysuniętym i najb ard ziej na północ (w ojew ództw o lubelskie) a położonym i na południu (województwo krakow skie).
Na jed n ą parafię w w ojew ództw ie lubelskim przypadało średnio 134,3 km 2, w w ojew ództw ie sandom ierskim 68,8 km 2, a w krakow skim 40,7 km 2. Różnice m iędzy średnim i obszaram i p arafii ty ch trzech w oje w ództw m ałapolskich są w yraźne. Na południu w ystępow ały p a ra fie znacznie m niej rozległe niż n a północy. N atom iast wielkość p arafii w die cezji krakow skiej w ynosiła średnio 54 k m 2 w X V III w .72
Jeśli chodzi o kościoły n iep arafialn e (filie), to było ich w e w spom nianych 50 dekanatach 88, p rzy czym 9 w m iastach, a 79 na wsi. U w zględ
70 P a n e k , jw. s. 59-61. 71 Tamże s. 62-73. 72 L i t a k, jw. s. 283-287.
n iliśm y w ty m w ykazie tylko w ażniejsze kościoły filialne, tzn. takie, w k tó ry c h spraw ow ano duszpasterstw o publicznie, i to z dużą system a tycznością. T akie kościoły lu b kaplice posiadały niekiedy w łasne uposa żenie i oddzielnego kapłana. Nie braliśm y n ato m iast pod uw agę kościo łów i kaplic odpustow ych, p ry w atn y ch i innych, w któ ry ch opieka dusz p a ste rsk a spraw o w an a b y ła okresow o, sporadycznie lub dla w ąskiej g ru p y ludzi.
Ile spośród ustalonych p arafii i filii posiadało w łasne szpitale? Odpo w iedź n a to p y tan ie nie je s t łatw a. W zm ianki źródłow e o szpitalach nie zaw sze p od ają w szystkie elem enty, k tó re decydow ały o jego funkcjono w aniu. Szereg w zm ianek je st niekom pletnych. Trudność ta spraw iła, że p rzy jęto i stosow ano n a stęp u jące k ry te riu m kw alifikujące: czy szpital istn iał i spełniał sw oją rolę, czy też nie. Uznaliśm y, że aby szpital mógł być zaliczony do funkcjonującego, niezbędne było znalezienie w źród łach potw ierdzen ia istnienia co n ajm n iej dwóch elem entów, tzn. bu dynku i przeb y w an ia w n im ludzi.
Poniższe dw ie tabele: n r 3 i 4 u kazu ją w edług dekanatów : ogólną liczbę p a ra fii oraz p arafie ze szpitalem w liczbach i procentach zarów no w mieście, ja k i n a wsi. W obliczeniach uw zględniono szpitale p arafialn e i klasztorne.
Zarów no w załączonych zestaw ieniach, jak i n a m apie zaznaczono p a ra fie i filie bez szpitali, jeśli: 1. źródła podaw ały, że szpitala nie ma; 2. Tabele Z ałuskiego i w cześniejsze a k ta w izy tacji nie w spom inały nic o szpitalu; 3. szp ital uległ zniszczeniu, spaleniu lub nie b ył zam ieszkany, np. ze w zględu na zły sta n zachow ania budynków lub b rak uposażenia.
M ożna zauw ażyć różnice w rozm ieszczeniu szpitali parafialnych w M ałopolsce. N ajw iększe skupisko szpitali w ystępow ało w dekanatach: M ielec, Opatów, Pacanów , Solec i U rzędów (90-95%). W śród pozostałych 45 dekanatów , dla k tó ry ch posiadam y dane źródłowe, najw iększą liczbą szp itali w y różn iały się: Chodel, Ł uków , Michocin, O patow iec (81-85% p a ra fii ze szpitalem ), a tak że 17 inn y ch: Biecz, K ije, K oprzyw nica, K u nów, Lelów, Parczew , Połaniec, Sokolina, Strzyżów, Tarnów , W itów
(71-80%) oraz K azim ierz, Radom , R udnik, Spisz, Zaw ichost, Zwoleń (61-70%). D ek anaty te, w yjąw szy Biecz, Lelów, Spisz i Tarnów, tw orzyły szeroki pas rozciągający się w zdłuż Wisły, głów nie n a północny-wschód od K rakow a, n a teren ach w ojew ództw : sandom ierskiego i lubelskiego. Cały ten teren , z w y ją tk ie m dekanatów n ajbardziej w y suniętych na pół noc, posiadał stosunkow o gęste osadnictw o i rozw iniętą sieć p a r a f ii7:i. W ystępow anie n a tere n ac h w ojew ództw a lubelskiego i sandom ierskiego dużej ilości p a ra fii ze szpitalem należy kojarzyć, jak się w ydaje, z
S Z P IT A L E D I E C E Z J I K R A K O W S K IE J W P O L . X V I II W . 247
Tab. 3. Parafie m iejskie i w iejsk ie ze szpitalami w diecezji krakowskiej w połow ie XVIII w.
Lp. Dekanat
Liczba parafii Liczba parafii
ze szpitalem % parafii ze szpitalem Ogó łem m iej skie w iej skie Ogó łem m iej skie w iej skie Ogó łem m iej skie w iej skie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 Biecz 21 3 18 15 3 12 71,4 100 66,6 2 Bobowa 17 2 15 4 1 3 23,5 50 20,0 3 Bodzentyn 21 6 15 11 6 5 52,4 100 33,3 4 Bytom 33 9 24 14 8 6 42,4 88,8 25,0 5 Chodel 21 6 15 17 6 11 81,0 100 — 6 Dobczyce 25 3 22 9 2 7 36,0 66, 6 31,8 7 Jasło 17 2 15 9 2 7 52,9 100 46,6 8 Jędrzejów 22 4 18 12 3 9 54,5 75,0 50,0 9 Kazimierz 14 5 9 9 5 4 64,2 100 44,4 10 Kije 21 6 15 15 4 11 71,4 66,6 73,3 11 Koprzywnica 13 4 9 10 4 6 76,9 100 66,6 12 Książ Wielki 16 2 14 9 2 7 56,2 100 50,0 13 Kunów 16 6 10 12 5 7 75,0 83,3 70,0 14 Lelów 32 13 19 23 12 11 71,8 92,3 57,9 15 Lipnica 23 5 18 11 5 6 47,8 100 33,3 16 Łuków 14 7 7 12 5 7 85,7 71,4 100 17 Michocin 11 2 9 9 2 7 81,8 100 77,7 18 Mielec 13 5 8 12 5 7 92,3 100 87,5 19 Nowa Góra 27 4 23 11 4 7 40,7 100 30,4 20 Nowy Sącz 27 6 21 15 6 9 55,5 100 42,8 21 Nowy Targ 11 2 9 6 1 5 54,5 50 55,5 22 Opatowiec 21 3 18 17 3 14 80,9 100 77,7 23 Opatów 11 4 7 10 4 6 90,9 100 85,7 24 Oświęcim 15 2 13 4 2 2 26,6 100 15,3 25 Pacanów 14 6 8 13 6 7 92,8 100 87,5 26 Parczew 21 13 8 16 11 5 76,1 84,6 62,5 27 Połaniec 13 4 9 10 4 6 76,9 100 66,6 28 Proszowice 18 2 16 8 2 6 44,4 100 37,5 29 Pszczyna 16 3 13 5 3 2 31,2 100 15,3 30 Radom 14 3 11 9 3 6 64,2 100 54,5 31 Ropczyce 13 3 10 7 3 4 53,8 100 40,0 32 Rudnik 12 3 9 7 2 5 66,6 66,6 55,5 33 Skała 29 2 27 16 2 14 55,1 100 51,8 34 Skawina 15 1 14 5 1 4 33,3 100 28,5 35 Sokolina 16 2 14 12 2 10 75,0 100 71,4 36 Solec 10 6 4 9 5 4 90,0 83,3 100 37 Spisz 6 3 3 4 2 2 66,6 66,6 66,6 38 Stężyca 17 8 9 7 4 3 41,1 50 33,3 39 Strzyżów 10 5 5 8 5 3 80,0 100 60,0 40 Tarnów 20 3 17 16 3 13 80,0 100 76,4 41 Urzędów 21 8 13 20 7 13 95,2 87,5 100
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 42 W ieliczka 11 2 9 5 2 3 45,4 100 33,3 43 W itów 15 2 13 11 2 9 73.3 100 69,2 44 Wojnicz 17 3 14 9 3 8 52,9 100 42,8 45 Wolbrom 11 2 9 5 2 3 45,4 100 33,3 46 Zator 26 1 25 6 1 5 23,0 100 20,0 47 Zawichost 13 7 6 8 4 4 61,5 57,1 66,6 48 Zwoleń 17 7 10 12 5 7 70,5 71,4 70,0 49 Żmigród 9 3 6 3 3 — 33,3 100 50 50 Żywiec 10 1 9 3 1 2 30,0 100 22,2 o g ó ł e m 856 214 642 510 188 322 59,5 87,8 50,0
tem istnien ia znacznie w iększych okręgów p a ra fia ln y c h 74. P arafie były tam bard ziej rozległe.
D ekanaty, w k tó ry ch szpitale parafialn e w ystępow ały w 41 do 60% parafii, n ie tw orzyły jednego skupiska. K ilka z nich znajdow ało się na pe ry fe ria ch diecezji (Stężyca, Ropczyce, Jasło, Bodzentyn, Bytom), dwa w rejo n ach podgórskich (Nowy Sącz, Now y Targ), a pozostałe tw orzyły n iere g u la rn y klin, ciągnący się szerzej od północnej granicy diecezji ku K rako w u i zw ężony n a południow ym -w schodzie (Jędrzejów, Książ W iel ki, Skała, Proszow ice, W ieliczka, Lipnica).
K olejn ą g ru p ę stanow iły dekanaty, w któ ry ch szpital posiadało 31-40% parafii. Z w y ją tk ie m Ż m igrodu leżały one obok siebie, na wschód i po łu dnie od K rakow a (Pszczyna, Now a Góra, Skaw ina, Dobczyce).
N ajniższy odsetek p arafii ze szpitalem , m ianow icie 23% do 30%, był w czterech dekanatach, z których trz y znajdow ały się obok siebie w po łudniow o-zachodniej części diecezji (Oświęcim, Zator, Żywiec), a jeden w południow o-w schodniej (B obow a)7S. W szystkie te dekan aty były u sy tu o w an e w okolicach podgórskich.
N a ogólną liczbę 856 p arafii przez nas ustalonych, bez K rakow a (m iasto K raków om aw iam y poniżej oddzielnie), stw ierdzam y, że 510, tj. 60%, posiadało szpitale. W liczbie tej było 19 parafii, k tó re m iały po 2 szpitale (Bodzentyn, Łagów, Raków, Jasło, K azim ierz, Łętownia, Pszczyna, Głogów, Zebrzydow ice, D ąbrow a Tarnow ska, Swieciechów, W itów, Łany, Tarłów , Zwoleń, Lubzina, Mielec, L ublin św. Michała, L ublin św. M ikołaja) oraz 2 parafie, w któ ry ch było po 3 szpitale (Boch nia, Now y Sącz); M ożna powiedzieć, że ponad połowa parafii posiadała po jed n y m szpitalu, a 21 p a ra fii w ięcej niż jeden. W powyższych
obli-74 Tam że s. 283-285.
76 D la samego m iasta Bobowa brakuje nam danych potwierdzających istnienie szpitala w połow ie XVIII w.
S Z P IT A L E D IE C E Z J I K R A K O W S K IE J W P O L . X V III W . 249
Tab. 4. Kościoły filialne ze szpitalami, w m ieście i na wsi, w diecezji krakowskiej w połowie XVIII w.
Lp. D e k a n a t
-Liczba filii Liczba filii
ze szpitalem ze % filii szpitalem Ogó łem m iej sk ie w ie j skie Ogó łem m iej skie w ie j sk ie Ogó łem m iej skie w ie j skie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 B iecz 1 _ 1 2 B obow a 3 — 3 3 B o d z e n ty n 3 — 3 2 — 2 66,6 — 66,6 4 B ytom — — — — — — — — — 5 C hodel 5 — 5 1 — 1 20 — 20 6 D obczyce 1 1 7 Ja s ło — _ _ — — — — — — 8 J ę d rz e jó w — — _ — — — — — 9 K a z im ie rz 1 — 1 1 — 1 100 — 100 10 K ije 1 — 1 — — — — — — 11 K o p rz y w n ic a 12 K siąż 13 K u n ó w 1 — 1 14 L eló w 2 1 1 — — — — — — 15 Lipnica 1 — 1 — — — — — — 16 Ł u k ó w — — — .— — — —■ — 17 M ichocin — - -- — — — — — — 18 M ielec 3 — 3 2 — 2 66,6 — 66,6 19 N ow a G ó ra — — — — — — — — — 20 N ow y S ącz — — - — — — — — — 21 N ow y T a rg 14 1 13 2 1 1 14,3 100 77 22 O p ato w iec — — _ — — — — — — 23 O p ató w — — — — — — — — — 24 O św ięcim 2 — 2 — — — — — — 25 P a c a n ó w 1 — 1 — _ — — — — 26 P a rc z e w 2 1 1 — _ — — —• — 27 P o ła n ie c 1 — 1 — — — — — — 28 P ro szo w ice 1 — 1 — _ - — — — 29 P szczy n a 4 — 4 — _ — — — — 30 R ad o m — — _ — — — — — — 31 R opczyce — — — — — — — — — 32 R u d n ik 2 — 2 — — — — — — 33 Skała 1 — 1 — — — — — — 34 Skawina 5 1 4 2 1 1 40 100 25 35 Sokolina — — — — — — — — — 36 Solec 2 — 2 — — — — — — 37 Spisz 1 — 1 — 38 Stężyca 1 — 1 — — — — — — 39 Strzyżów 2 — 2 — — — — — — 40 Tarnów 1 — 1 1 — 1 100 — 100 41 Urzędów 3 1 2 1 1 — 33,3 100 —
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 42 W ieliczka 43 W itów 1 1 — 1 1 — 100 100 — 44 Wojnicz 1 — 1 45 Wolbrom 2 1 1 1 1 — 50 100 — 46 Zator 6 1 5 1 1 — 16,6 100 — 47 Zawichost 2 — 2 1 — 1 50 — 50 48 Zwoleń 1 1 49 Żmigród 2 — 2 50 Żyw iec 8 — 8 88 9 79 16 6 10 18,1 66,6 12,6
czeniach uw zględniliśm y ta k ie szpitale prow adzone przez zakony i pre- p o zy tu ry szpitalne, zaliczając je do parafii, n a teren ie których leżały.
Obecnie w y p ad a rozpatrzyć zagadnienie rozm ieszczenia szpitali w pa rafiac h z siedzibą w m ieście i n a wsi. Na b adanych terenach, jak już w yżej w spom niano, było 25% p arafii z siedzibą w mieście, a 75% z sie dzibą n a wsi. N atom iast z ogólnej liczy p arafii (510) m ających szpitale 188, tj. 37%, przypadało na m iasta, a 322, tj. 63%, na p arafie w iejskie. P rzy g ląd ając się tej k w estiti od innej nieco strony, m ożna stw ierdzić, że 88% p a ra fii z siedzibą w m ieście posiadało swój szpital, natom iast spośród p a ra fii w iejskich tylko 50%. Bez szpitala było zatem 12% parafii z siedzibą w m ieście i 50% z siedzibą n a wsi.
Dodać należy, że niek ied y szpitale m iały w obrębie p arafii w łasne kościoły lu b kap lice i oddzielne uposażenie dla obsługującego ducho w ieństw a. Zdarzało się też, że szpital był zbudow any przy kościele filial nym , a nie p arafialn y m . Spośród 88 w ażniejszych kościołów niep arafial- ny ch (filii) 16, tj. 18%, posiadało szp itale (6 w mieście, 10 n a wsi). K w estii tej należałoby się jeszcze przyjrzeć dokładniej i ustalić, ile szpi tali m iało w łasne kaplice czy kościoły, a ile ich n ie posiadało.
Na te re n ie diecezji znalazło się 12 szpitali pod zw ierzchnictw em i n a d zorem zakonnym . B o n ifratrzy posiadali 3 szpitale, bożogrobcy rów nież 3 (w B ytom iu b ył szpital na przedm ieściu, k tó re należało do p arafii Cho rzów), kanonicy Sw. D ucha zw ani duchakam i 2, n o rb ertan ie (prem on- stratensi) 1, n o rb ertan k i 1 oraz szary tk i 2 (patrz zestaw ienie poniżej).
W dalszej p erspek tyw ie badaw czej należałoby głębiej zanalizować rozm ieszczenie szpitali biorąc pod uw agę cały k o n tek st s tru k tu ry pa rafii, jej zaludnienie, p a tro n a t itd.
O ddzielne m iejsce w naszej problem atyce zajm uje K raków — stolica diecezji i jedno z głów nych m iast R zeczypospolitej. Istn iały tu przy tu łk i i lecznice. N ie zaw sze jed n a k ta k i podział d a się przeprow adzić
