Les départements français
d’Amérique : artefakty kolonialnej
przeszłości Francji
Kultura i Polityka : zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie nr 8, 176-197
LES D ÉPA R TEM EN TS FRAN ÇAIS D 'A M É R IQ U E
-A R T E F A K T Y KOLONIALNEJ PRZESZŁOŚCI
FRANCJI
Streszczenie
P o w stałe n a sk u tek u w a ru n k o w a ń h isto ry c z n y c h d e p a rta m e n ty za m o rsk ie F ran cji w A m eryce (les départem ents français d ’Am érique) - G w adelupa, M arty n ik a i G u ja n a F ra n c u sk a - g eo g raficzn ie n a le ż ą do n a jd alej p o ło żo n y ch i n a j m niej zn an y ch części U nii E u ropejskiej. P lan tacy jn e u p ra w y trz c in y cukrow ej, zap o czątk o w an e i ro zw inięte w okresie francuskiej kolonizacji, decydow ały o go spodarczej w ażn o ści ch arak tery zo w an y ch regionów , czyniąc z n ich p o żąd an e a r tefakty w m erk an ty listy czn y m w yścigu p ań stw euro p ejsk ich . C elem niniejszego o p ra c o w a n ia je st p rzed sta w ien ie zarysu h isto rii fran cu sk ich kolonii w Am eryce P ołudniow ej, a tak ż e p ró b a o d p o w ied zi n a pytanie: w ja k im sto p n iu k o lo n ialn a p rze sz ło ść d e te rm in u je w sp ó łc z e sn ą sy tu ację sp o łe c z n o -g o sp o d a rcz ą d e p a rta m en tó w am erykańskich. Pom im o faktu, że o m a w ia n e regiony od 1946 r. s ta n o w ią in te g ra ln ą część R epubliki Francuskiej, p o zio m dysproporcji, głów nie n a tu ry ek o n o m ic z n e j, p o m ię d z y m e tro p o lią a te ry to ria m i z a m o rs k im i p o z o sta je znaczny, godząc ty m sam y m w e fra n c u sk ą égalité - poczucie rów ności, sta ra n n ie p ielęgnow ane od czasów rew olucji. G ospodarki d e p a rtam en tó w zam o rsk ich zbyt silnie uzależnione od F ra n cji k o ntynentalnej p o g rążo n e zostały w fali k o n iu n k tu ra ln y c h z aw iro w ań , zw iększając lo k aln e b ezro b o cie, k tó re w ra z z p o stę p u ją c ą ag flacją n a G w adelupie i M artynice w yw ołało se rię społecznych nap ięć. In n y m asp e k te m o d m ien n o ści byłych kolonii od F ran cji k o n tynentalnej p ozostaje zró ż n ic o w a n ie etniczn o -lin g w isty czn e départem ents d ’A m érique, sta n o w ią c e isto tn ą
+ S ła w o m ir D o r o c k i - a b s o lw e n t A k a d e m ii P e d a g o g ic z n e j w K ra k o w ie , k ie r u n e k g e o g ra fia .
D o k to r a t z n a u k h u m a n is ty c z n y c h z z a k r e s u h is to r ii u z y s k a ł p o d c z a s m ię d z y w y d z ia ło w y c h s t u d ió w d o k to r a n c k i c h w I n s ty tu c ie E u r o p e is ty k i U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o p o d k i e r o w n i c t w e m p ro f. d r h a b . M a r ia n a Z g ó rn ia k a . O d 2 0 0 5 r o k u w y k ła d o w c a w m a ło p o ls k ic h u c z e ln ia c h , m .in . U n iw e rsy te c ie J a g ie llo ń s k im i W yższej S z k o le E u ro p e js k ie j im . ks. J ó z e fa T is c h n e r a w K r a k o w ie . A d iu n k t w Z a k ła d z ie P rz e d s ię b io r c z o ś c i i G o s p o d a rk i P rz e s tr z e n n e j I n s ty tu tu G e o g ra fii U n iw e r s y te tu P e d a g o g ic z n e g o w K ra k o w ie . Je g o z a in te r e s o w a n ia b a d a w c z e s k u p ia ją s ię w o k ó ł p r o b le m a ty k i r e g io n a liz a c ji, z e sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m z r ó ż n ic o w a n ia p r z e s t r z e n i e u r o p e js k ie j w w y n ik u u w a r u n k o w a ń h is to r y c z n y c h i k u ltu ro w y c h . S w ó j w o ln y c z a s d z ie li p o m ię d z y r o d z in ę , g ó iy i k a ja k .
P a w e ł B r z e g o w y - a b s o lw e n t s tu d ió w lic e n c ja c k ic h n a k i e r u n k u s to s u n k i m ię d z y n a r o d o w e
w W yższej S z k o le E u ro p e js k ie j im . ks. J ó z e fa T is c h n e r a w K ra k o w ie . O b e c n ie s t u d e n t s tu d ió w II s t o p n ia n a W y d z ia le N a u k M ię d z y n a ro d o w y c h i P o lity c z n y c h U n iw e r s y te tu Ja g ie llo ń s k ie g o . J e g o z a in te r e s o w a n ia n a u k o w e z w ią z a n e s ą z f r a n c u s k im i o b s z a r a m i z a m o r s k im i w u ję c iu h i s to ry c z n y m i sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z y m , t e o r i ą k o lo n ia liz m u o r a z z h i s t o r i ą i k u l t u r ą A m e ry k i Ł a c iń sk ie j.
p rz e sz k o d ę w b u d o w a n iu p ełnej in te g ra c ji z m e tro p o lią. B o g ata ró ż n o ro d n o ść sp o łe czn a w p rzew ażającej w iększości o p a rta n a kreolskiej k u ltu rze zro d ziła z u pełnie o d rę b n ą g rupę obywatel i V Republiki. W zw iązku z postępując)! i ii unijnym i p ro cesam i decentralizacji i regionalizacji kw estia politycznej przyszłości d e p a rta m en tó w am erykańskich pozostaje niepew na, zw ażyw szy n a odżyw ający n a now o s e p a ra ty z m tychże te ry to rió w stan o w iący ch istotny elem e n t F ran cji zam orskiej.
Słowa kluczowe
F ra n c ja zam orska, d e p a rta m e n ty zam orskie, kolonializm , G w adelupa, G uja n a F ran cu sk a, M artynika.
D e p a rta m e n ty z a m o rsk ie F ra n c ji z lo k a liz o w a n e w k a raib sk iej i północno-zachodniej części kon ty n en tu południow oam erykańskiego n ależą do najm niej znan y ch części Unii E uropejskiej. Ich polityczna p rzy n ależn o ść do E u ro p y je s t w y n ik iem zaró w n o k olo n ialn ej p rz e szłości, ja k i w spółczesnej je d n o śc i z R epubliką F ran cu sk ą. M artyni ka, G w a d elu p a i fra n c u sk a część G u ja n y p o m im o g eograficznego, k u ltu row eg o i społecznego o d d alen ia od m etropolii, w drugiej p o ło w ie lat czterdziestych ubiegłego w ieku n a m ocy konstytucji IV R ep u blik i u tra c iły swój k o lo n ialn y sta tu s, s ta ją c się in te g ra ln ą c z ę śc ią Francji. Poniższe o p raco w an ie m a n a celu p rzed staw ien ie kolonialnej histo rii d e p artam en tó w zam orsk ich F ran cji w Ameryce, d e te rm in u ją cej w dużej m ierze w sp ó łczesn ą sytuację sp o łeczno -g o sp o d arczą a n a lizow anych regionów .
Z am o rsk a ek sp ansja E u ro p y ro zp o częta w raz z w y p raw ą K rzysz tofa K olum ba w 1492 r. stan o w iła z a ra z e m p o czą tek m ocarstw ow ej ry w alizacji eu ro p ejsk ich m o n a rc h ii. F ran cja , p o d o b n ie ja k Anglia, H iszp an ia, P o rtu g a lia o raz H o lan d ia, sta ła się d o b ro w o ln ą u c z e st niczk ą w ielow iekow ego w yścigu kolonialnego. Począw szy od szesn a stego stulecia, F ran c ja zaczęła tw o rzyć k o lo n ialn ą w sp ó ln o tę, k tó ra w p rz e d d z ie ń w y b u ch u p ierw szej w ojny św iatow ej n ależała do n a j w iększych n a św iecie (zaraz po brytyjskiej). O bejm ow ała o b szar n ie m al 11 m in km2 i sk u p iała p rzeszło 55 m in pod d any ch . R ozpad kolo nialnego tw o ru p rzy padający n a lata 1943-1974 pozw olił uzyskać n ie p o d leg ło ść w ięk szo ści o b szaró w zależnych. W pierw szej k o lejności p ro ces dekolonizacji objął sw oim zasięgiem te ry to ria m an d ato w e Sy rii i Libanu, któ re jak o ostatnie, zgodnie z w o lą system u w ersalskiego, w eszły w sk ład kolo n ialn y ch nabytków F rancji. N astęp n ie p e łn ą s u
w e re n n o ś ć uzy skały In d o c h in y F ra n c u sk ie , M ad ag ask ar, p a ń s tw a w ch o d zące w sk ład F rancuskiej Afryki Z achodniej (Afrique occidentale
française), Francuskiej Afryki Rów nikow ej (Afrique Équatoriale Française),
A lgieria i jak o ostatnie, w 1974 r., poło żon e n a O ceanie Indyjskim Ko mory. Celem u trzy m an ia kolonialnego dziedzictw a, zgodnie z konsty tu c ją IV R epubliki z 1946 r. p o w o łan o d e p a rta m e n ty i te ry to ria z a m o rsk ie D O M -T O M (départements et territoires d ’outre-mer). W w yniku pow yższych zm ian G u jan a F rancuska, G w adelupa, M artynika i R eu nion stały się in te g ra ln ą częścią p a ń stw a francuskiego, n ato m iast zlo kalizow anym głów nie n a Pacyfiku T O M p rzy zn an o z n ac zn ą a u to n o m ię (A rdagh, Jones 1998: 222-223).
U w zględniając położenie geograficzne, G ujanę F rancuską, G w ade lu pę i M artynikę zwykło się klasyfikow ać jak o d ep a rta m e n ty F ran cji w A m eryce (les départements français d Amérique - DFA). S ta n o w ią one niew ielk ą p o zo stało ść fran cu sk ieg o im p e riu m kolonialnego istn ie ją cego n a k o n ty n en tach am erykańskich.
Jako p ie rw si do w sc h o d n ich w ybrzeży p ó łn o c n o am ery k ań sk ieg o ko n ty n e n tu d o ta rli n o rm an d zcy i b reto ń scy rybacy, dokonujący p o ło w ów d o rsza i po lu jący n a w ieloryby (Auger 1993: 29). Jed n ak że d o p ie ro od p o czą tk u XVI w iek u rozpo częły się k o n sek w en tn e, w ielkie w ypraw y zam orskie, realizo w an e głów nie p rzez Anglię i F rancję. Za odkryw ców ow ych te ry to rió w u zn aje się G iovanniego C abota, g e n u eńsk ieg o że g la rz a w słu żb ie Anglii, o d k ry w cę m .in. C ape B reton. F ran cję rep reze n to w ał n ato m iast W łoch G iovanni V errazano, eksplo ru jący w la tac h 1523-24 ujście rzeki H u d so n i zatokę P am plico oraz Jacq u es C artier, k tó ry p o d cza s w y p raw y w la ta c h 1534-36 d o k o n ał p e n e tra c ji rzeki św. W aw rzyńca, W yspy K sięcia E d w ard a, półw yspu G asp ć o ra z z a c h o d n ic h w y b rzeży N ow ej F u n d la n d ii (B aszkiew icz 2008: 187; L an cto t 1954: 215). Za n ajw ażniejszą z dokonanych ekspe dycji C artiera u zn ać należy fin an so w an ą p rzez F ranciszka I w ypraw ę, której w ynikiem było założenie w 1541 r. C harlesbourg Royal, p ie rw szej osady francuskiej w A m eryce Północnej (G ordon 2010: 29) oraz kolonii N ouvelle F ra n c e1 (Nowej F rancji) (Jah n 1967: 38). W ypraw y fran cu sk ie stanow iły odpow iedź n a b u llę p ap ieża A leksandra VI, k tó ra dzieliła nieodkryte jeszcze obszary N ow ego Ś w iata pom iędzy K ró lestw a H iszpanii i Portugalii, bu d ząc tym sam ym zrozum iały sprzeciw innych m o carstw ów czesnej E u ro p y (B lond 1966: 54). Innym i w ażny
1 W 1529 r. b r a t G io v a n n ie g o V e r ra z a n a , G iro la m o , w p r o w a d z ił n a m a p y A m e iy k i t e r m in N o w a G a lia (N o u v e lle - G aiile).
m i osiągn ięciam i w y p raw C a rtiera2 były b a d a n ia h y d rograficzne Z a toki św. W aw rzyńca, a ta k że odkrycie lek arstw a p rzeciw szkorbutow i - n iep o k o n anem u d o tąd w rogow i europejskich k o lo nizatorów (M arti ni 2002). D rugim fran cu sk im nab ytkiem w A m eryce Północnej p o zo s ta w a ły o b sz ary dzisiejszej k an ad yjsk iej p ro w in c ji N o w a Szkocja, o k reślan ej w ó w czas A kadia (Acadie) (C h arest 1993: 49). W p rz e c i w ieństw ie do N ouvelle F ran c e kolonię tę cechow ał niedorozw ój sp o łe czn o -g o sp o d arczy , a n ie sp rz y ja ją c e w a ru n k i b y to w e d o d atk o w o zn iech ęc a ły i ta k n ie lic z n ą g ru p ę fra n c u sk ic h osadników . P ra w n e zw ierzchnictw o F rancji n a d ow ym i tery to riam i p o tw ierd zo n e zostało przez tra k ta t z S t-G erm ain z 1632 r., p o w o du jąc ty m sam ym napływ n ow ych im ig ran tó w , g łó w n ie lu d n o śc i w iejskiej z P erc h e i P oitou (B retania).
Przez w ielu w spółczesnych badaczy C artier u zn aw an y je st rów nież za o d k ryw cę p o ło żo n eg o 25 k m n a p o łu d n ie od N ow ej F u n d la n d ii (N ow ej Ziem i) a rc h ip e la g u S a in t-P ie rre -e t-M iq u e lo n 3, co n a s tą p ić m iało p o d czas w y praw y z 1534 r.
Z godnie z tw ie rd z en iem G eorge’a B. Tindalla o raz D avida E. Shi, w 1492 r. n a półk uli zachodniej żyło ok. 40 m in ludzi, z czego ok. 2 m in stan o w iła lu d n o ść dzisiejszych S tan ó w Z jed no czo n y ch (Tindall i in. 2002: 21). P ierw otnie w yspy Saint-Pierre-et-M iquelon zam ieszki w an e były p rzez ind iańsk ie p lem ię B ćothuks o raz E skim osów Inuits (A uger 1993: 28). P rzybycie p ie rw sz y c h o sad n ik ó w w y w arło duży w pływ n a k u ltu ry rd z e n n y c h sp o łeczn o ści In d ian , w y p arty ch o s ta teczn ie w p iętn asty m stuleciu p rzez Europejczyków . Jed n ak że d o p ie ro w dw a w ieki później europejscy przybysze zaczęli tw orzyć w łaści w e osady nad m o rsk ie u trzy m u jące się w yłącznie z rybołów stw a.
C zw artym , najw iększym te ry to ria ln ie o b szarem sk o lonizow anym p rzez F ran cję w A m eryce Północnej była La L ouisiane (Luizjana). Po czątkow o p e n e tra c ja og ro m n eg o te ry to riu m , ro zciąg ają ceg o się od dzisiejszej K anady aż po Meksyk, p ro w ad zo n a była p rzez fran cu sk ie go b ad ac za i p o d ró żn ik a R oberta De La Salle. W 1682 roku, d o ciera ją c do ujścia M issisipi, zaan ek to w ał on n a rzecz Ludw ika XIV teren y
zn ajd u jąc e się w b e z p o śre d n im sąsied ztw ie rzek i (H a n g e r 1996: 2). W 1718 r. z inicjatyw y Jea n a-B a p tiste’a Le M oyne de B ienville’a zało
2 N a le ż y z a z n a c z y ć , iż ic h rz e c z y w is ty m c e le m b y ło o d k r y c ie p r z e j ś c i a p ó łn o c n o - z a c h o d - n ie g o , s ta n o w ią c e g o d r o g ę m o r s k ą d o C h in . C a r tie r d o p ły n ą ł je d n a k d o c ie ś n in y B e lle I s le m ię d z y A m e ry k ą P ó łn o c n ą a N o w ą F u n d ła n d ią .
3 K w e s tia t a p o z o s ta je n ie r o z s tr z y g n ię ta ; l i t e r a t u r a f a c h o w a n a jc z ę ś c ie j w y m ie n ia p o r t u g a ls k ie g o ż e g la r z a J. A lv a re s a F a g u n d e s a (1 5 2 0 ). W y d a je się t o o ty le p r a w d o p o d o b n e , iż p r o w a d z ił o n w ó w c z a s p e n e t r a c j ę p o b lis k ie j N o w e j S z k o c ji, a p i e r w s z a z n a n a e u r o p e js k a n a z w a a r c h ip e la g u z o s ta ła p o d a n a w ję z y k u p o r tu g a ls k im - I lh a s d o A rc e p e lle g u o d a s O n z e M il Y irg e n s.
18O
żono najw ażn iejszy o śro d ek fran cu sk iej L uizjany - La N ouvelle-O r- léans (Nowy O rlean) - stan o w iący ad m in istracy jn e c e n tru m kolonii4.
A ren ą fo rm o w a n ia się dzisiejszy ch fra n c u sk ic h d e p a rta m e n tó w w A m eryce były K araiby. K olonie lo k alizo w an e n a tam tejszy ch w y sp a c h stały się n ajw ażn iejszy m i zam o rsk im i n ab y tk am i m o n a rc h ii (P erroy i in. 1969: 522). Z ach o d n ia część S an D om ingo, G w adelupa i M a rty n ik a o p a n o w a n e z o sta ły w X VII w ie k u p rz e z p o w o ła n ą w 1635 r. C om pagnie des îles d ’A m érique (K om panię Wysp Ameryki). K olonie te, w zam iarze ów czesnej polityki zdom inow anej p rzez m er- kantylistyczny św iatopogląd, w niedalekiej przyszłości m iały się stać b a z ą kolonialnego h an dlu, zn aczn ie p rężn iejszą niż angielska Ja m a j ka czy hiszp ań sk a Kuba.
W szystkie dzisiejsze d e p a rta m e n ty F ran cji w A m eryce zostały o d kryte w w yniku w y p raw K olum ba (tab. 1). W pierw szej kolejności były to teren y G w adelupy i francuskiej Gujany, odkryte w 1493 r., a n astęp nie M artynika. S połeczności p ierw o tn e zam ieszkujące obszary N ow e go Ś w iata w p rzec iąg u stuleci p o p rzed zający ch przybycie pierw szych E uropejczyków w ytw orzyły stab iln e i zo rg an izo w an e k u ltu ry o p a rte n a rolnictw ie i handlu. O becność kolonizatorów spow odow ała niem al c a łk o w itą z a g ła d ę rd z e n n e j lu d n o ś c i K araib ó w . J e d n a k ż e n ależy zw rócić uw agę, iż In d ia n ie d la hiszp ań sk ich , a później fran cu sk ic h o sad n ik ó w stan o w ili n ie tylko siłę ro boczą, ale tak że p a rtn e ró w g o spodarczych, d o rad có w i w spółm ałżonków , tym sam y m należy u zn ać ich za w sp ółbudow niczych now ego o rg an izm u społecznego.
Tabela 1. Departam enty Francji w Ameryce w dobie kolonizacji
p o ł o ż e n i e g e o g r a f ic z n e d a t a o d k r y c i a s p o ł e c z n o ś ć p i e r w o t n a p i e r w o t n a n a z w a k o l o n i z a c j a f r a n c u s k a G u y a n e G u j a n a F r a n c u s k a w s c h o d n i a c z ę ś ć A m e r y k i P o łu d n io w e j 1 4 9 3 T u p i-G u a r a n i -1 6 0 4 ( D a n ie l d e l a R i v a r d i è r e ) G w a d e lo u p e G w a d e l u p a M a łe A n ty le 1 4 9 3 A r a w a k s K a r u k é r a 1 6 3 5 ( K o m p a n ia W y sp A m e ry k i) M a r t i n i q u e M a r t y n i k a M a łe A n ty le 1 5 0 2 A r a w a k s M a d i n in a 1 6 3 5 ( P i e r r e B e la in d 'E s n a m b u c )
Źródło: opracowanie własne.
4 I n n y m w a ż n y m o ś r o d k ie m z u r b a n iz o w a n y m p o z o s ta w a ł F o rt łe S e u r o r a z p o ło ż o n e n a d M is s o u ri: F o rt O r le a ń s k i i F o rt d e C h a rtre s .
D rugim elem en tem sp o łeczeń stw a N ow ego Ś w iata byli europejscy koloniści. Za p o d staw o w ą przyczynę przybycia tych osadników u zn ać należy poszu k iw an ie w iększych m ożliw ości ekonom icznych i szeroko rozum ianej p rzestrz en i życiowej. Była to społeczna m ozaika ludzi p o chodzących n iem al ze w szystkich klas i regionów Europy. Dopływ eu ropejskiej siły roboczej był zbyt sła b y by w p ełn i zaspokoić ro zw ijają ce się g o sp o d ark i kolonii, ro d ząc ty m sam y m konieczność u z u p e łn ia nia deficytu rd z e n n ą ludnością. Z czasem je d n a k i to ro zw iązan ie s ta ło się niew ystarczające, n a skutek czego rozp o częła się e ra niew olni czych k om panii, sp ro w ad zający ch afry kań sk ich M urzynów . Pow oła n ą p rz ez F ran cu zó w w 1673 r. C om pagnie d u S én égal u z n a ć należy za najw iększą tego typu „instytucję”, k tó ra w edle różnych w yliczeń od m o m en tu p o w stan ia do po czątk ó w w ielkiej rew olucji w 1789 r. p rz e tra n s p o rto w a ła ok. 700 tys. ludzi (M ichoń 2007: 18). W iększość n ie w olników tra fia ła w reg io n fran cu sk ic h Antyli, w ty m najczęściej n a H ispaniolę, ze w zględu n a istotne znaczenie g o sp o d arcze wyspy. Wy konyw ali oni głów nie p ra c e w rolnictw ie, a tak że zw iązane z zak ład a n iem p la n ta cji i k arczo w an iem obszaró w leśnych. Podstaw ow ym ak te m p raw n y m regu lu jącym sytuację ludności niew olniczej w e w szyst kich fran cu sk ich o b szarach zam o rsk ich p o zo staw ał w p ro w ad zan y od
1685 r. z in icjaty w y m in is tra J e a n a -B a p tis te ’a C o lb e rta Code noir (Winks 2006: 16). O skali niew olniczego p ro c e d e ru św iad czą zach o w a n e d a n e histo ry czne, k tó re p o d ają, że n a p o czą tk u XVIII w. lu d ność biała kolonii fran cu sk ich w reg io n ie K araib ów stan o w iła n ie ca łe 20% (Midy 2006). P rzepisy Code noir były obow iązującym p ra w e m aż do m o m e n tu o g ło s z e n ia a b o lic ji (L’a b o litio n d e l’escla v ag e) w 1848 ro k u 5. Z godnie z a rty k u łem d ru g im ak tu niew olnicy stali się pełn o p ra w n y m i o b yw atelam i p a ń stw a fran cusk ieg o (D écret rela tif à l’abolition... 1848). Za ojca abolicyjnego p ro jek tu przyjm uje się re p u b lik a n in a V ictora S ch o e lc h e ra , w y zn ająceg o ideę, zg od n ie z k tó rą u p ad ek n iew olnictw a pozytyw nie w płynie n a k o lo n ialn ą gospodarkę. P roces społecznej unifikacji p o zo staw ał je d n a k długo nierozw iązany. N a n ie ró w n o ści p o m ięd zy poszczeg ó ln y m i g ru p a m i etn iczn y m i d o datkow o w pływ ał funkcjonujący w la tach 1887-19466 Le Code de Vin-
digénat u w ażan y za u k ry tą form ę niew olnictw a. P raktyki d yskrym ina
cyjne c h ro n ią c e in teresy b iały ch obyw ateli spraw iły, że w rzeczyw i sto śc i g ru p a ta p rz e z k o lejn y ch p ię ć d z ie sią t la t z a c h o w a ła sw o ją uprzyw ilejow an ą pozycję (S an d o r 2010: 13).
5 K r ó tk o tr w a łe z n ie s ie n ie n i e w o l n i c t w a m i a ł o m ie js c e w 1 7 9 4 r., je d n a k ż e z o s ta ło o n o w p r o w a d z o n e z p o w r o te m p r z e z N a p o le o n a w 1802 r. (D u b o is 2 0 0 3 ; B e n o t, D o rig n y 2 0 0 3 ).
182
B rak siły roboczej w e francu sk ich koloniach od połow y XIX w. p r ó bow an o u zu p ełn iać p o p rzez sp ro w a d zan ie k o n trak to w y ch p ra c o w n i ków z Indii, Chin, Syrii i Libanu. W p ierw o tn y m założeniu zak o n trak to w an y okres w ynosił p ięć lat, je d n ak że w ielu z n ich zostało n a stałe, czego w ynikiem je st w sp ó łczesn a etn iczn a ró żn o ro d n o ść tych o b sza rów. In ny m czynnikiem m igracji były kataklizm y i k atastro fy n a tu ra l ne. P rzy k ład m oże sta n o w ić e ru p c ja w u lk a n u Pelée n a M arty n ice w 1902 r., czego w y n ikiem je s t zg ru p o w an ie m a rty n ik a ń sk ic h im i g ran tó w w G ujanie F rancuskiej, w S ain t-L au ren t-du -M aro n i i Rćmi- re-M ontjoly (Jolivet 2010: 16).
K olejnym spo sob em p o zyskania siły roboczej w e fran cu sk ich kolo n ia c h n a K araib ach i w A m eryce Południow ej było zak ład an ie o śro d ków w ięziennych. Takowe placów ki p ow staw ały w e francuskiej części G ujany od 1794 r., zyskując sobie niesław n e m iano „G reen H eli”. Do zlo kalizo w an eg o w ów czas w ięzien ia w S in n a m a ry tra fia li głó w nie w ięźniow ie polityczni. W XIX w. istniejący ośrodek p o d d an o ro zb u d o w ie, a G ujana p rzem ian o w a n a została n a k a rn ą kolonię. O praco w an e w ów czas ro zw iązan ie p raw n e, k tó re n ak ład ało n a recydyw istów o bo w iązek p o zo staw an ia n a te ry to riu m G ujany p rzez okres o d p o w iad ają cy czasow i zasądzonej kary, m iało się przy czy n ić do w z ro stu liczby lud ności i rozw oju gospo d arczeg o kolonii. Jed n ak że n iem al 90% by łych sk azań có w p ad ło o fiarą żółtej febry i epidem ii m alarii. Ś m iertel ność w G ujanie Francuskiej niem al przez cały XIX w. utrzym yw ała się n a b a rd zo w ysokim p o ziom ie sięgającym 40%. Z ach o w an e d o k u m en ty po zw alają wyliczyć, że w okresie 1854-1939 w G ujanie przebyw ało ok. 70 tys. w ięźniów . W 1945 r. ta m tejsza kolonia k a ra n a zo stała o sta te c z n ie zam k n ięta, a p ro c e s ew ak u acji p o zo stały ch o sad zo n y ch do F rancji trw ał jeszcze do początków lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku.
P rzed staw iając h isto rię dzisiejszych départements français d ’Amérique, należy zw rócić uw agę, że faktyczny początek politycznej p rzy n ależn o ści do F ran cji n ierzad k o był zn aczn ie późniejszy od o k resu k o lo n ial nego po d bo ju. W p rzy p a d k u Gujany, której te ry to riu m przejścio w o należało tak że do Portugalii, dop iero w la tach 1814-15 doszło do w y dzielenia części brytyjskiej, holenderskiej i francuskiej, k tó ra p o d rze czyw istą ju ry sdy k cją p a ń stw a francuskiego znalazła się w 1817 r. O d kryta p rzez H iszpanów G w adelupa b ard zo szybko zo stała p rzez nich p o rzu co n a n a rzecz w iększych i gosp o d arczo lepiej rokujących w ysp W ielkich Antyli (Kuby, S an to D om ingo i P u erto Rico). N a p o czą tk u osiem nastego w ieku n a skutek kolonialnej ryw alizacji fran cu sk a G w a d elu p a d o stała się p o d p a n o w a n ie brytyjskie, by n astęp n ie, zgodnie z tr a k ta te m p ary sk im , w ra z z M arty n ik ą p o n o w n ie n a stałe zo stać p rzy łączo n a do F rancji. M ożna zaryzykow ać stw ierdzenie, iż przy ję cie ow ego d o k u m e n tu kończącego w o jn ę sied m io le tn ią h istory czn ie
stanow iło najw ażniejszy m o m en t decydujący o politycznej przyszłości o b szaró w k o lo n ialn y ch w A m eryce (A ndraos 2007: 31). M o n arch ia fran cu sk a b ezp o w ro tn ie u tra c iła w szystkie półn o cn o am ery k ańsk ie te rytoria: La N ouvelle F rance i La L ouisiane - p o d zielo n ą pom iędzy An glię i H iszp an ię7, a tak że n iek tó re w yspy karaibskie: D om inikę, G re n a d ę i G renadyny, Tobago o raz S a in t V incent. Toteż p o n o w n e p rzy zn an ie G w adelupy w raz z M artyniką (u p rzednio u trac o n y ch n a m ocy p o sta n o w ień u tre c h c k ic h z 1713 r.) p rzy jąć n ależy za fo rm ę pew nej rekom pensaty, p o d o b n ie ja k po zo staw ien ie p rzy F ran cji niew ielkiego a rc h ip e la g u S a in t-P ierre-et-M iq u elo n . W o p in ii J a n a B aszk iew icza (2008: 282) s tra ta najw iększych kolonii nie była dla F rancji aż ta k n ie p o w e to w an a, gdyż zatrz y m a n ie o b szaro w o n iew ielk ich cu kro w y ch w ysp ekon o m iczn ie okazało się b ardziej o p ła caln e niż fin an so w an ie pow ierzchn io w y ch gigantów .
Polityczna h isto ria k ara ib sk ich i p o łu d n io w o am ery k ań sk ich fra n cusk ich o b szaró w zależnych ro zp o częła się n a now o w ra z z p rzy ję ciem konstytucji z 1946 r., k tó ra znosząc ad m in istracy jn ą izolację, d o k on ała ich w łączen ia do R epubliki w form ie d ep artam entów . Kolonie, stając się in te g ra ln ą częścią F rancji, otrzym ały ty m sam y m id entycz ne u p raw n ie n ia ja k d ep artam en ty m etropolitalne.
D o k o n u jąc c h a ra k te ry sty k i d e p a rta m e n tó w za m o rsk ic h F ra n c ji w Ameryce, należy rozp o cząć od najw iększej jed n o stk i ad m in istracy j nej - Gujany. G ujana F ran cu sk a zajm ująca p o w ierzch n ię 84 tys. km2
stan ow i te ry to rialn ie najw iększy d e p a rta m e n t F rancji, a długość g ra nicy z B razylią w ynosząca 673 k m sp raw ia, że n ajd łuższa g ran ic a Re publiki zlokalizow ana je st daleko od S tarego K ontynentu. T erytorium G ujany położone pom iędzy rzekam i M aroni i O yapock w A m eryce Po łudniow ej, w 85% po k ryte lasem tropikalnym , p rzez długi okres było u w ażan e za n iep rzy d atn e dla europejskiej kolonizacji.
Pierw szym i europejskim i osadnikam i, którzy przybyli n a gujańskie w ybrzeże byli H o lendrzy zakładający osady p rzy u jściu rzeki Essequ- ibo. E k o n o m iczn e zn a c zen ie fran cu sk iej G ujany w zro sło n a sk u tek odkrycia ta m złota w połow ie XIX w. (Hyles 2010: 79). Ponadto p rzez cały okres kolonizacji p o siad ło ść fra n cu sk a d o sta rc z a ła cen n ych od m ian drew n a: m ah o n iu , ced ru i b alaty (Jah n 1967: 228). Także o b ec nie d rew no stanow i istotny p rzed m io t eksportu, a stolica d e p a rta m e n tu u w a żan a je st za c e n tru m przem ysłu drzew nego. W 1946 r. w G u ja nie F rancu sk iej w ydzielono dw ie strefy: n a d b rz e ż n ą o p o w ierzc h n i 12,5 tys. km2 oraz 78,5 tys. km2 in te rio ru zw anego Inini (Jahn, 1967:
7 C z ę ść h is z p a ń s k a n a k r ó tk o p o w r ó c iła je s z c z e d o F r a n c ji w r o k u 1 8 0 0 n a m o c y t r a k t a t u z S a n I ld e fo n s o . T rzy l a t a p ó ź n ie j o b s z a r t e n o d s p r z e d a n o a d m i n i s t r a c j i p r e z y d e n t a T h o m a s a J e ffe rs o n a .
230). N iem al 80% ludności d e p a rta m e n tu zam ieszkuje 320-kilom etro- w y odcinek w ybrzeża O cean u Atlantyckiego, n ato m iast 55% skupione je s t w ag lo m eracji C ayenne. Od 1950 r. o d n o to w an o sied m io k ro tn y w zro st populacji, co stan o w i najw yższy tego ty p u w skaźnik zao b ser w o w an y w p rz y p a d k u fra n c u sk ic h d e p a rta m e n tó w w A m eryce. Za w ysoki u z n ać tak że należy w ynoszący n iem al 3% w skali ro k u p rzy ro st naturalny. D ane IN S E E z 2005 r. p o d ają, że 42% m ieszk ań có w m a poniżej 20 lat, n a to m ia st tylko 6% przek ro czy ło 60 la t8. Ś red n ia długość życia w ynosi ok. 75 lat.
T rw ające od XVI stu lecia m ig racje spow odow ały w ykształcenie się zróżnicow anego i etniczn ie ró żn o ro dn ego społeczeństw a. O becnie w G u jan ie w y ró żn ia się 27 g ru p etn iczn y c h 9, z k tó ry ch n ie m al k ażd a po sług uje się odm ien n y m językiem . D om inująca k u ltu ra - créole guy- an ais - stan o w iąca p o n a d 60% całej populacji, złożona je st z ludności k o lo row ej10 będącej p o to m k am i In d ian , M urzynów i biały ch o sa d n i ków. B iali p o ch o d zą cy od p ierw szy ch eu ro p ejsk ich przybyszów p o d zielen i s ą n a m é tro p o lita in s o raz b la n cs g u y an ais. M étro p o litain s (M etro) - m ieszkańcy F ran cji m etropolitalnej - w G ujanie p rzeb y w a j ą zazwyczaj n a trzy letnich k o n trak tach zaw odow ych, p ra c u ją c w p la c ó w k ach b ad aw czy ch . B la n cs g u y an ais (biali G ujańczycy) to stali m ieszkańcy d e p a rta m e n tu p rzy n ależący do m iejscow ej elity i zajm u ją cy głów nie stan o w isk a kierow nicze. S zacuje się, że ok. 5% dzisiej szej pop u lacji stan o w ią należący do p ierw o tn y ch m ieszkańców reg io n u In d ian ie p od zielen i n a cztery grupy: créole, caraïb e, ara w a k i tu- p i-g u aran i. C réole zam ieszkujący p as w ybrzeża oraz środkow y o d ci nek rzeki M aroni p rzy g ran icy z S u rin a m e m sk u p iają p lem io n a c ré o le guyanais i aukan. G ru p a cara ïb e łączy p lem io n a k alih n a i w ayana. W skład a raw a k w chodzi w sp ó ln o ta palikour, n ato m iast tup i-g u aran i, do któ ry ch n ależą ém erillon i w ay am p i zam ieszkują te re n y zlokalizo w a n e w b ezp o śred n im sąsiedztw ie g ranicy z B razylią, w południow o- w sch od n iej i p o łu d n io w ej części d e p a rta m e n tu . L icząca ok. 10 tys. osób spo łeczność M aro o n s11 zam ieszkująca lasy tro p ik aln e n ad rzek ą M aroni po cho d zi od su rin am sk ich niew olników , którzy po p o w stan iu w y brali życie w lesie (Hyles 2010: 61). O kolice A patou i P apaïchton, po ło żo ne n a p raw y m b rzeg u M aroni, to te ry to riu m p lem ien ia Aluku
8 W p r z y p a d k u F r a n c ji m e tr o p o lita ln e j o d s e te k t e n w y n o s ił 22% .
9 A n tilla is g u a d e lo u p é e n s , A ra b e s lib a n a is , A ra b e s s y rie n n s , A ra w a k s, B ré silie n s b la n c s, B ré silie n s B ra n c o , B u sh in e n g u é s, C a rib é e n s d e l ’In d e , Ca- r ib é e n s ja v a n a is , C a rib e s, C h in o is h a k k a , E m e rillo n s , F r a n ç a is , G u y a n a is b la n c s, G u y a n a is m u lâ tre s , G u y a n a is n o irs, H a ïtie n s, H m o n g s, Ju ifs fra n ç a is, P a lik o u rs, P é ru v ie n s, S a in t-L u c ie n s, S a r a m a c c a , S u r in a m ie n s c ré o le s, S u ri- n a m ie n s h in d ip h o n e s , W ay am p i, W a y a n a (J o s h u a P r o je c t 2005).
10 Tzw. M u la tto e s - p o to m k o w ie A fry k a ń c z y k ó w i f r a n c u s k ic h o sa d n ik ó w . 11 O k r e ś la n a r ó w n ie ż ja k o B u s h in e n g u é s .
liczącego ok. 5 tys. osób. Pozostałe g ru p y tw o rz ą S ara m a c c a zam iesz kujący S ain t-L au ren t-d u -M aro ni i nad b rzeże Tam poc i O yapock oraz N djuka z okolic A patou, G ran d -S an ti i K ourou. N a sw oiste u zu p ełn ie nie etnicznej „u k ład an k i” sk ład a ją się im ig ran ck ie m niejszości: B ra- zylijczyków, S urin am czy k ów i G ujańczyków, którzy w w iększości n a te ry to riu m G ujany p rz eb y w ają nielegalnie, a d o k ład n e o szaco w an ie ich liczby je st k w estią p ro blem atyczną. O statn ią g ru p ę tw o rz ą nielicz ni im ig ran ci z p o zostałych zam o rsk ich d ep artam en tó w : Gwadelupy, M artyniki i geograficznie położonej najdalej R eunion.
N a konflikty etn iczne w G ujanie F rancuskiej n a k ła d a ją się p ro b le m y eko n o m iczn e. N a ju b o ż sz ą g ru p ę s p o łe c z n ą sta n o w ią In d ian ie, którzy za sw ą złą sytuację życiow ą o b arcz ają w ład ze Republiki. Przy zn an e n a m ocy d ek retu z 1987 r. p raw o m ające ch ro n ić in teresy gu- ja ń sk ic h k u ltu r in d iań sk ich p rzez n ich sam y ch u w ażan e je st za ro z
w iązan ie niew y starczające i p ra w n ie nieskuteczne. D latego też w d ia logu pom iędzy in d iań sk ą m niejszością a w ład zam i isto tn ą rolę odgry w ają specjalnie p o w o łan e stow arzy szen ia12 p ełn iące rolę m ediatorów . R ów nież p o d w zg lędem lingw istycznym sk ład sp o łeczności G u ja ny F ran cusk iej p o z o sta je zn ac z n ie zróżnicow any. Pom im o faktu, iż fran cu sk i p o siad a status języka urzędow ego, to język kreolski, u w aża ny za p ierw otny język ludności afrykańskiej, i jego liczne o d m iany n a leżą do pow szech n ie używ anych. Pew ien w yjątek stan o w i g ru p a cré o le gu yan ais zam ieszk u jąca K ajennę, K ourou, M ara i S ain t-L au ren t- du-M aroni, w p rzy p ad k u której b azę kreolskiego stan o w i język fra n cuski. W śród kreolskiego używ anego w d ep artam en c ie w yróżnić m oż n a n a stę p u ją c e podziały: créo le sain t-lu cie n (ch arak tery sty czn y dla przybyszów z w yspy Sainte-Lucie), su rin am ien , au k an o raz b azu jące na p o rtu g alsk im créo le b résilien i créo le saram a ccan .
In n y m d e p a rta m e n te m z a m o rsk im F ra n cji w A m eryce (tym ra z e m Ś ro d k o w ej) je s t zło ż o n a z k ilk u d ziesięciu w ysp G w ad elu p a. Do najw ięk szy ch należą: B a s s e -T e rre (8 4 7 ,8 2 k m 2), G r a n d e -T e rre (5 8 6 ,6 8 k m 2), M a r ie - G a la n te (158,01 km 2), L a D ésirad e (21,42 k m 2), T erre-de-B as (7,58 k m 2), T erre-de-H aut (5,22 k m 2), Petite Terre (1,70 k m 2) o ra z w ysepki Les S aintes, pod zielo n e n a Ter- re-d e-B as i T erre-d e-H au t. W o b rę b ie Wysp P o d w ietrzn y ch w y ró ż n ia się dw ie grupy wysp. W ew nętrzne, górzyste, n a d M orzem K araibskim , obejm ujące sw oim za sięg ie m B asse-T erre i Les S ain tes i ze w n ę trz n e p o c h o d z e n ia w ulk an iczn eg o , sk u p iające G rande-T erre, L a D ésirad e i M arie-G alan te (Jah n 1967: 197).
Podobnie ja k pobliska M artynika G w adelupa o trzym ała au tonom ię w 1775 r., k tó ra je d n ak że nie u w zg lęd n iała in teresó w lu d n o ści kolo row ej, co skutkow ało n a p o czątk u XIX stulecia szeregiem w y stąp ień
12 P r z y k ła d a m i t a k i c h o r g a n i z a c j i m o ż e b y ć l'A s s o c ia tio n d e s A m é r in d ie n s d e G u y a n e f r a n ç a is e (AAGF) o r a z l'U n io n d e s P e u p le s A m é r in d ie n s d e l a G u y a n e (UPAG).
186
c z a rn e j lu d n o ści, b r u ta ln ie stłu m io n y c h p rz e z k o lo n ia ln e w ład ze. W m asak rze z 1802 r. zginęło ok. 10 tys. ludzi, czyli n iem al 10% m iej scow ej p o pu lacji (D ubois 2000: 104). Przybycie F ran cu zó w zap o c ząt kow ało okres u p raw y trzcin y cukrow ej, k tó ra stan o w iła p o d staw ę lo kalnej g o sp o d ark i i p rze z kolejne stu le cia w a ru n k o w a ła m iejscow y dobrobyt. F ran cu sk ie M ałe Antyle, n azyw ane w ów czas W yspam i Cu krow ym i, u w ażan e były za najw ażn iejsze ko lo n ialn e nabytki n a M o rzu K araibskim . N ajw iększe areały u p ra w trzcin y cukrow ej p o sia d a ła M arie-G alante, gdzie w k rajo b razie dom inow ały m łyny do otrzym y w an ia cukru, p ierw o tn ie n ap ęd zan e p rzez woły, a od lat osiem dziesią ty ch XIX w. przez w iatrak i. K olejne dekady przyniosły kryzys cu k ro w ego p rzem y słu , p ro w a d z ą c do sto p n io w eg o u p a d k u c u k ro w n i (na p o c z ą tk u lat trzy d ziesty ch ubiegłego w iek u p o zo stało ich n ie sp ełn a 20) i przyczyniając się ty m sam ym do depopulacji wyspy. Innym i w aż nym historycznie su ro w cem eksportow ym G w adelupy i M arie-G alan- te było indygo w yko rzy sty w an e jak o b a rw n ik tk a n in . N ależy w sp o m nieć, że w spółcześnie obok funkcji turystycznych d e p a rta m e n t dalej stan o w i w ażn e c e n tru m p ro d u k c ji cu k ru (z zau w aża ln y m jej w z ro stem ) oraz je st znaczącym ek sp o rtere m ru m u (M au ran y ap in 2008).
P o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u G u jan y F ra n c u sk ie j w G w a d e lu p ie w iększo ść m ieszk ań có w stan o w i lu d n o ść k o lo ro w a, sp o śró d której najliczniejsi s ą M ulaci, stan o w iąc ok. 65% p o p u la cji d e p a rta m e n tu . N astęp n i w kolejności s ą M urzyni (28%) i A zjaci (4%), p o d cza s gdy lu dność p o ch o d zen ia europejskiego sięga zaledw ie 2% m ieszkańców . W w iększości s ą to potom kow ie osadników z B retan ii i N o rm an d ii z a m ieszkujący głów nie Les Saintes, nazy w an e p rzez to B iałym i W yspa mi. N ajm niej liczn ą g ru p ę tw o rz ą im ig ran ci w yw odzący z bied n y ch reg io n ó w K araibów . O bok przyczyn ek o n o m iczn y ch za czynnik m i gracyjny u zn ać należy tak że p a n u ją c ą w reg io n ie n iestab iln o ść p o li ty c z n ą o raz p rzy ro d n icze k atastro fy ch arak tery sty czn e dla tej części A m eryki Łacińskiej (w szczególności h u rag an y ). W edług szacu n k ó w unijnej La C om m ission des Iles n a G w adelupie liczba osób p rzeby w a ją cy ch nielegalnie w ynosi ok. 50 tys. S ą to w w iększości i niezm iennie od w ielu lat obyw atele H aiti (ok. 50% im igrantów ) o raz Dominikany.
N a G w ad elu p ie obok u rzęd o w eg o fran cu sk ieg o w p o w szech n y m u ży ciu p o z o s ta je k re o lsk i i a n g ielsk i. Język k re o lsk i o b ecn y je s t w dw óch o d m ian ach : g u ad elo u p éen i haïtien. N iem al 97% m ieszk ań ców używ a o d m ian y gw adelupskiej, p o d w zg lęd em lingw istycznym zbliżonej do m artynikańskiej, n ato m iast tylko n iesp ełn a 3% p o słu g u je się haïtien. U w agę zw raca b ard zo słab a znajom ość języka u rz ę d o w ego, p o z o sta ją c a n a najn iższy m p o zio m ie jeżeli ch o d zi o d e p a r ta m enty am erykańskie.
P ow ażnym p ro b le m e m dzisiejszej G w ad elu p y p o z o sta ją k w estie ek sp lo atacji śro d o w isk a n a tu ra ln e g o w ysp. P roces niszczen ia p rzy rodniczego b o g actw a arch ip e lag u zainicjow any został w raz z p o czą t kiem francuskiej kolonizacji. Rybołówstwo, łow iectw o oraz in ten sy w n a w ycink a lasów zu b o ża ła sto p n io w o p ie rw o tn ą b io ró ż n o ro d n o ść teg o k a ra ib sk ie g o zak ą tk a . P ro w a d z o n a n a s z e ro k ą sk alę u p ra w a trzcin y cukrow ej i bananów , ich p rzetw ó rstw o oraz ścieki z lokalnych gorzelni p rzez kolejne dekady p ow odow ały w zro st zanieczyszczenia. P onadto co raz w iększe ilości su b stan cji ch em icznych w ykorzystyw a nych w ro ln ictw ie13 w dłuższej p erspektyw ie niekorzystnie w pływ ają n a gleby i w ody gruntow e. Pow ażnym zag ro żen iem pozostaje rów nież d eg rad a cja ra f koralo w y ch w okół G w adelupy stan o w iący ch obecnie je d n ą z głów nych turystycznych atrak cji d e p a rta m e n tu oraz rzadk ich lasów m a n g ro w y ch i n a m o rz y n ó w u w y brzeży M arie-G alan te i La D ésirade.
Zgodnie z p o stano w ien iam i konstytucji IV R epubliki w skład nowo utw orzonego d e p a rta m e n tu G w adelupy w eszły dw ie pobliskie wyspy: S aint-M artin (najm niejszy skraw ek francuskiego im p eriu m ko lon ial nego, zajm ujący p o w ierzch n ię 53,2 km 2) oraz p o ło żo n a w M ałych An ty lach S ain t-B arth élem y 14 (Wyspa św. B artłom ieja). W 1963 r. Saint- M artin i S ain t-B arth élem y p o łą czo n o w o k ręg a d m in istrac y jn y (a r ron dissem en t) p rzy u p rz ed n im w yszczególnieniu pojedynczych co m m u nes (gm in) i can to n s (kantonów ). G rud niow e referen d a, p rz e p ro w ad zo n e w 2003 r. w pow yższych jed no stk ach , zadecydow ały o p o li tycznej niezależności tychże obszarów , p o w o d u jąc ich o d łączenie od m acierzystego d e p a rta m e n tu oraz n ad an ie now ego statu su p raw n eg o - collectivité d ’outre-m er. Rzeczyw iste w yłączenie St. M artin 7 lutego 2007 r. i St. B arth élém y 22 lutego tego sam ego ro ku rozpoczęło now y polityczny rozd ział w h isto rii dw óch niew ielkich terytoriów , k tó re po raz pierw szy uzyskały szero k ą au to n o m ię w o b ręb ie fran cu sk ich ob szaró w zam orskich. G dy n a S ain t-M artin i S ain t-B arth élem y trw a ła żyw iołow a dyskusja d o ty cząca p rzy szło ści w ysp, a p ersp ek ty w a b li skiej n ie z ale ż n o śc i cieszyła się co ra z w ięk szą s p o łe c z n ą a p ro b a tą , m ie sz k ań cy G w a d elu p y ta k o w e ro z w ią z a n ie w sw o im p rz y p a d k u uzn ali za m ało korzystne. W głosow aniu z 7 g ru d n ia 2003 r. ok. 73% o b y w ateli o d rz u c iło p r o p o n o w a n e p rz e k s z ta łc e n ie d e p a rta m e n tu
13 B a d a n ia p r o w a d z o n e p r z e z G r o u p e R é g io n a l p o u r 1' É tu d e d e l a P o llu tio n p a r le s P r o d u its P h y to s a n ita ir e s w s k a z u ją n a w z r o s t s to s o w a n ia w p r z e c i ą g u o s ta tn ie j d e k a d y p e s ty c y d ó w i ś r o d k ó w o w a d o b ó jc z y c h .
14 W rz e c z y w is to ś c i a r c h ip e la g s k u p ia ją c y w y sp y : C oco, C h e v re a u , F ré g a te , L e B o u la n g e r, P a in -d e -S u c re , P e tit-J e a n , L a T ortue, F o u rc h u e , Toc V ers.
188
w collectivité u nique, obaw iając się zakłóceń m iejscow ej g o sp od ark i p o m im o słabości jej kondycji (B arro u x 2009: 18).
O sta tn im z trz e c h fra n c u s k ic h d e p a rta m e n tó w w A m eryce je s t M artynika. P ołożona je st o n a w sam y m c e n tru m M ałych Antyli, p o m iędzy H aiti, w enezuelskim w ybrzeżem , D om iniką i Saint Lucia. De p a rta m e n t M artyniki je st w y sp ą o długości 30 k m i szerokości 70 km. F ort-de-F rance - stolica w yspy - ulo ko w an a je st n a jej zach o d n im w y b rz e ż u i stan o w i najw iększy zu rb an izo w an y o śro d ek sk u p iający 94 tys. m ieszkańców .
G ospodarczy rozw ój M artyniki, p o d o b n ie ja k pozostałych d e p a rta m entów , w okresie kolonializm u u w aru n k o w an y był obecn o ścią c z a r ny ch niew o ln ikó w o raz u p ra w ą trz c in y cukrow ej. I ja k w p o p rz e d n ic h p rzy p ad k a ch m a to sw oje konsekw encje w stru k tu rz e etnicznej społeczności wyspy. D odatkow o n a etn iczn ą ró żn o ro d n o ść dzisiejszej M artyniki w płynęły rzesze im ig ran tó w z Chin, Syrii i Libanu, przyby łych po ogłoszeniu abolicji. W spółczesna m arty n ik ań sk a społeczność w przew ażającej w iększości tw o rzo n a je st p rzez M urzynów, M ulatów, n ieliczn ych In d ia n o raz b iały ch p o to m k ó w fra n c u sk ic h k o lo n izato ró w nazyw anych Békés (B lancs-Pays) (A uvergnon 2004: 104). Z n acz n a część lu d n o ści o k o rz e n ia c h a fry k ań sk ic h lub a fro -k a ra ib sk ic h w c h o d zi w sk ład n ajb ied n iejszy ch g ru p klasow ych, żyjąc n a sk raju ubó stw a. D odatkow o eru p c ja M o ntagn e Pelée, k tó ra 8 m aja 1902 r. p o g rz e b a ła n ie m a l 30 tys. osób (Ju n g -H iittl, E d m a ie r 1997: 157) i zniszczyła p o p rz e d n ią stolicę w yspy - S ain t-P ierre, sp o w o d o w ała falę em igracji głów nie do francuskiej Gujany. Ubogi m a teria ł w u lk a niczny zam ienił zasypany o b szar w ja ło w ą pustynię, u niem ożliw iając p ro w a d z e n ie efektyw nej d ziałaln o ści rolniczej. R ów nież p rzy zn a n ie sta tu su d e p a rta m e n tu zam orskiego, p om im o korzystnego w pływ u na sy tu ację g o s p o d a rc z ą M artyniki, stan o w iło p o c z ą te k se rii p o lity cz nych zaw iro w ań , k tó re w la ta c h 1948, 1954 i 1956 p rzy b rały form ę społecznych protestów . Szczyt sep aratystycznych w ystąpień, w dużej m ierze in sp iro w an y ch k u b a ń sk ą id eo lo g ią m ark sisto w sk ą, p rzy p ad ł n a lata sied em d ziesiąte ubiegłego stulecia. Trzydziestoletni okres n ie p o k o ju zako ń czy ł p a k ie t re fo rm w d ra ż a n y c h od 1982 r. (B a rro u x 2010: 20). M etro p o litaln e d otacje w ykorzystyw ano n a rozbu d o w ę in fra stru k tu ry i tw o rzen ie sek to ra turystycznego, który n a skutek s p a d ku znaczenia przem ysłu cukrow niczego w przyszłości m a stan o w ić j e d en z p o d staw o w y ch d ziałó w m iejscow ej g o sp o d ark i. S to sun k o w o n ied aw n o k w estia politycznej n iezależn o ści M artyniki p o w ró ciła n a now o. Z w olennicy d ąże ń au to n o m iczn y ch , p o w o łu jąc się n a art. 74 fran cu sk iej k onstytucji, z w ra c a ją u w ag ę n a zbyt siln e g o sp o d arcze uzależnien ie w yspy od m etrop olii i zw iązan ą z ty m znikom ość in w e
stycyjną, co niekorzystnie w pływ a n a m iejscow ą ekonom ię, skutkując n ie d o ro zw o jem b ra n ż lokalnych. P ro jek t u staw y ok reślającej sa m o dzielność M artyniki p ow in ien zostać złożony w p a rla m e n c ie do k o ń ca 2010 r. i p o d d an y p o d głosow anie w pierw szej połow ie 2011 roku (B arrou x 2010: 19).
P ro b le m y n a tu ry g o s p o d a rc z e j s ta n o w ią w sp ó ln y m ia n o w n ik w szystkich d e p a rta m e n tó w F ran cji w A m eryce. Pom im o n ie z a p rz e czalnej p e łn i in te g ra ln o ści d e p a rta m e n tó w zam o rsk ich z R ep u b liką w zesta w ien iu ek o n o m iczn y m z d e p a rta m e n ta m i m e tro p o litaln y m i p re z e n tu ją się one zn aczn ie gorzej. Przyczyny tego s ta n u rzeczy n ale ży u p atry w ać w ich kolonialnej przeszłości. Cukier, u w ażan y za b iałe złoto m erkantylistycznej epoki, czyniący z antylskich w ysp w ysoce p o żąd an y artefak t, p rzez stu le cia stan o w ił p o d staw ę rozw o ju m iejsco w ych gospodarek. P lan tacje trzcin y cukrow ej oraz przem ysł cu k ro w niczy sty m u lo w ały rozw ój kolonii, je d n a k ż e tylko w n ie z n a c z n y m sto p n iu w pływ ały n a do b ro b y t ich społeczności. W spółcześnie ro ln ic tw o p o z o staje je d n y m z głó w n ych sek to ró w g o sp o d ark i w szystkich
départements français d ’Amérique. Obok trzcin y cukrow ej, tak że banany,
b ataty i m aniok n ależ ą do najczęściej u p raw ian y c h roślin. N ad al n ie w ielkie zn ac ze n ie od gryw a h o d o w la zw ierząt, leśnictw o i ryb o łó w stw o. Od la t osiem d ziesiąty ch ubiegłego w iek u czynione s ą sta ra n ia m ające p o d n ie ść zn aczen ie sek to ra turystycznego. Wyspy k araib skie najczęściej o d w ied za n e s ą p rzez tu ry stó w fran cu sk ic h i a m e ry k a ń skich, co p od yktow ane je st głów nie b rak ie m p o łączeń lotniczych.
Także w p rzy p ad k u G ujany F rancuskiej rolnictw o o p a rte n a u p ra w ie ryżu, trzc in y cukrow ej, batatów , b a n a n ó w i kukurydzy u w ażan e je st za podstaw ow y filar d ep artam en taln ej gospodarki. N iem ożna je d
n ak że p o m in ą ć zn ac zen ia p o w stałeg o w la ta c h sześćd ziesiąty ch XX w iek u o śro d k a tech n o lo g ii kosm icznej (Le C en tre s p a tia l guyanais) w K o u ro u . P o m im o p o w o ln e g o s p a d k u z n a c z e n ie k o s m o d ro m u i o śro d k a d la g o sp o d a rk i G ujany w dalszy m ciąg u g e n e ru je on ok. 90% w arto ści ek sp o rtu d e p a rta m e n tu (Joeger 2007: 4). Ponadto oko ło po ło w a dzisiejszej p ro d u k cji gospodarczej francuskiej G ujany w ią że się z o b słu g ą k o sm o d ro m u . C e n tru m k o sm iczn e z a tru d n ia 15% m ieszkańców , tw o rząc ogółem 27% m iejsc pracy. O zn aczen iu o śro d ka dla lokalnej go sp o d ark i św iadczy tak że w ysoki u d ział w w arto ści PKB d ep artam en tu , który w ynosi 15% (CN SE 2009). Z inicjatyw y E u ropejskiej A gencji K osm icznej, k tó ra o b ecn ie p o k ry w a 2/3 b u d ż e tu K ourou, n astąp iła jego ro zb u d ow a i unow ocześnienie. W niew ielkim sto p n iu n a gosp od arczy rozw ój d e p a rta m e n tu w pływ a tak że w ydoby cie kaolinu, boksytów, ta n ta litu i złota, leśnictw o o raz p o łó w k rew e tek. N ajw ięcej m iejsc p ra c y d o sta rc z a se k to r usług, a ta k ż e h a n d e l i p rzem y sł zlo kalizow an e w stolicy i po m n iejszy ch o śro d k ach m iej
1Ç O
skich: Rém ire-M ontjoly, M atoury, R oura, M acouria, M o n tsin éry Ton- nég rand e, R egina. W śród firm w y ró żn iają się w ielkie m ięd zy n aro d o w e p rzed sięb io rstw a zw iązane z zaa w an so w an a tech n ik ą, tj. Cegale- c l (ro zw ią za n ia te c h n o lo g ic zn e d la p rz e d się b io rstw i in stytu cji p u blicznych), A lcatel (kom unikacja), R egulus (paliw a lotnicze) czy Air F ran ce. Za n ajp o w ażn iejszy p ro b le m g u jańskiej g o sp o d ark i n ależy u z n a ć u trz y m u ją c y się od k ilku la t w ysoki w sk a ź n ik b e z ro b o c ia . W 2008 r. skala zjaw iska o siągnęła n iem al 22% (Le chô m age de lo n gue d u rée s ’aggrave 2010).
Wysokie b ezrobocie (23,5 % w 2009 r.) to rów nież p ro b lem G w ade lupy. Jed n y m z pow odów takiej sytuacji m oże być fakt, iż 41% p o p u lacji nie p o siad a od p ow iednich kw alifikacji um ożliw iających podjęcie p ra c y (G uadeloupe - P rése n tatio n de la région2010). N ajw ięksi p r a codaw cy d e p a rta m e n tu zw iązani ze sferą usług i w ysokich te c h n o lo gii nie s ą w stan ie zapew nić z a tru d n ien ia dla ro snącej liczby ludności w chodzącej w w iek p ro d uk cy jn y 15. R ekordow o w ysoki p ozostaje ta k że w sk aźnik b ezro b o cia w śró d młodzieży, w ynoszący n iem al 56% w p rzy p ad k u osób w p rzed ziale w iekow ym 15-24 lata (Szym aniak 2009) i stan o w iący ty m sam y m najw yższy w ynik w U nii E uropejskiej. N ie d aw n y okres, gdy g w ad elu p sk a g o sp o d ark a n a p a w a ła optym izm em , należy ju ż do przeszłości. W la tach 1993-2001 w skaźnik PKB p e r ca- p ita rósł w skali ro k u o 2,6%, dając p o czu cie ekonom icznej stab iliza cji. D oprow adziło to do zm niejszenia dy spro po rcji w p o ziom ie życia m iędzy d e p a rta m e n te m a m etro p o lią. Pom im o to d o ch ó d realn y n a je d n eg o m ieszk ań c a G w ad elu py był o 27% niższy niż w p rzy p ad k u
F ran cji kontynentalnej.
Z kolei n a M artynice najlepiej ro zw in ął się sek to r usług re p re z e n to w a n y p rzez C réd it A gricole, A ntilles p ro te c tio n , F ra n c e Télécom , O net, B N P P arib as, S é c u rité C araïbes. W ytw arza on 83% rocznego PKB i sk u p ia n ie m a l 80% w szy stk ich p ra c u ją c y c h osób. P om iędzy 1999 a 2006 ro k iem z atru d n ien ie w u słu g ach w zrosło o 2,5%, zbliża ją c się ty m sam y m do w skaźnika o d notow anego w e F ran cji m e tro p o litalnej i w ynoszącego 2,8%. N iew ielki spad ek zatru d n ien ia (0,5%) n a stąp ił w h an d lu (C arrefour, H yper U, Cora), zaś najw iększy w ro ln ic tw ie i przem yśle. Z k o ń cem 2008 r. sto p a b ezro b o c ia w ynosiła 22%, o b ejm ując sw oim zasięgiem ok. 41 tys. m ieszkańców d e p artam en tu . P ro w a d zo n e statystyki z w ra c a ją u w ag ę n a sto su n k o w o d łu g i okres p o szu k iw an ia p ra c y śred n io w ynoszący 45 miesięcy, a tak że n a fakt, iż n iem al p o ło w a b ezro b o tn y ch (46%) bez za tru d n ie n ia p o zo staw ała p rzez trzy lata. Ze w zględu n a p łeć w iększość b ezro b o tn y ch stan o w i
15 O d 19 5 0 r. lic z b a lu d n o ś c i w z r o s ła p o n a d d w u k r o tn ie , o s ią g a ją c w 2 0 0 5 r. 4 5 3 tys. m ie sz - k a ń c ó w .
ły kobiety w sto su n k u 23,1% do 20,7% (L’ enq uête em ploi en M artin i q u e d eux ièm e trim e s tre 2009 2010), co ch arak tery sty czn e je st tak że dla p ozostałych fran cu sk ich d ep a rtam en tó w w Ameryce. Bez w ątp ie n ia najw ięk szy niepokój ro d z i fakt, iż zjaw isko b e z ro b o c ia dotyka głów nie ludzi do 30 ro k u życia. W 2008 r. stanow ili oni 40,1% ogółu b e z ro b o tn y ch (w p o ró w n a n iu do 16% w m etro p o lii), a z n ac zn a ich część (niem al 30%) nie p o siad ała w ym aganego w ykształcenia lub p o żądany ch kw alifikacji (A ugm entation du chô m ag e des je u n es 2010).
R olnictw o M artyniki, n a d a l u w a ż a n e za stra te g ic z n e d la lokalnej g o sp o d ark i, o p ie ra się g łó w n ie n a u p ra w ie b a n a n ó w zajm u jący ch 30% a re a łu w szystkich u p ra w i trzc in y cukrow ej (ok. 14% p o w ierzc h ni upraw ow ej). P ro d u k cja ru m u sięg ająca k o rzen iam i o siem nastego stulecia także w sp ó łcześnie stan o w i n ajbardziej dochodow y p ro d u k t d z ia ła ją c y c h n a w y sp ie g o rzeln i. N a z n a c z e n iu s tra c iła n a to m ia s t u p ra w a an an asa, obecnie w y stępująca w łaściw ie tylko w p ó łn ocnych g m in ach d e p a rtam e n tu , oraz m elonów.
C echą w sp ó ln ą d ep artam en tó w F ran cji w A m eryce p o zo stają p r o blem y gospo d arcze, głów nie n a tu ry m ak roekonom icznej, k tó re swój w yraz znalazły w styczniow ych i lutow ych strajk ach w 2009 ro k u na G w adelupie i M artynice. G łów ną przy czy n ą społecznego niezad ow o lenia była podw yżka cen pod staw o w y ch to w aró w i paliw a o raz niska p ła c a m in im aln a. Fala p ro testó w oprócz p ro b lem ó w ekonom icznych uk azała rów nież głębokie podziały społeczne. P ro testu jący zaw racali uw ag ę n a h eg em o n ię m niejszościow ej g ru p y biały ch p o siad ający ch w iększość udziałów w p rzem yśle żyw nościow ym o raz n iem al połow ę n ajlep szy ch ziem zlo k alizo w an y ch w d e p a rta m e n ta c h . P rzy k ład em m oże być działalność najw iększego m artynikańskiego in w esto ra G ro u p e B e rn a rd H ayot (G B H )16, w łaściciela sieci h ip e rm a rk e tó w od lat korzystającego z p o datkow ych zw olnień, o sk arżanego o p ro w ad zen ie nieuczciw ej polityki cenow ej.
O gólnie w e w szystkich départements français d ’Amérique śre d n ie w y n ag ro d zen ie po zo staje niższe niż w m etropolii, zaś sto p a b ezro bo cia i p ozio m u b ó stw a dw a razy wyższe. T rudności społeczne dodatkow o p o tęg o w an e s ą p rzez ro sn ące p o czu cie zag ro żen ia, czego w yraz sta now ić m o g ą p rz e p e łn io n e (o 300%) g u jańskie w ięzienia, czy c z te ro k ro tn ie wyższy od m etro po litaln eg o p o zio m zabójstw n a G w adelupie. K w estię s p o rn ą sta n o w iła p o n a d to w ysokość p o d a tk ó w p ła co n y ch p rzez zam o rsk ic h F ran cu zó w i ro sn ą c e koszty u trzy m an ia . O we z a gadn ienia znalazły się w p o stu latach kom itetu protestacyjnego
Collec-16 U tw o r z o n a w 1960 r. p o s i a d a ta k ż e z n a c z n e u d z ia ły w p r z e m y ś le s a m o c h o d o w y m i sp o - ż y w c z y m p r o w a d z ą c s w o ją d z ia ła ln o ś ć r ó w n ie ż n a in n y c h o b s z a r a c h F r a n c ji z a m o rs k ie j: G w a d e lu p ie , G u ja n ie F ra n c u s k ie j, R e u n io n , i N o w e j K a le d o n ii.
1Ç2
tif c o n tre l’exp lo itatio n. Pom im o u s ta n ia strajk ó w w m a rc u 2009 r. i p o d n ie sien ia p łacy m in im aln ej o 200 eu ro najw ażn iejsze p o stu laty p ro te stu ją c y c h p o zo stały n iezrealizo w an e. Rodzi to p o d ejrzen ie, że m ożliw y b ęd zie w ybuch p o d o b ny ch zam ieszek w przyszłości, a k w e stia g ospodarczego u zależn ien ia od F ran cji kontynentalnej p o zostaje n a d a l n iero zw iązana.
G eog raficzn e p o ło ż e n ie fra n c u s k ic h d e p a rta m e n tó w po d ru g iej stro n ie A tlantyku sp raw ia, że u z n a n e s ą p rzez U nię E u ro p ejsk ą jak o tzw. regiony peryferyjne, w w yniku czego p rzep isy p ra w a w sp ó ln o to w ego nie s ą ta m w p ełn i stosow ane. D okładne u reg u lo w an ie tej kw e stii n astąp iło w art. 299 tra k ta tó w rzym skich z 1957 r., gdzie p o d k re ślono, że regiony te, p om im o że sta n o w ią in te g ra ln ą część Wspólnoty, p o sia d a ją je d n o c ześn ie p ra w o do pew nej o d ręb n o ści ze w zg lędu na sw oje odizolow anie, o dd alen ie, o b szaro w ą niew ielkość, co w zn ac z nym sto p n iu decyduje o ich ekonom icznej odm ienności. G w adelupa, M artynika i G ujana F ran cu sk a p o zo stają zatem p o za stre fą S chengen i u n ią VAT. S ain t-M artin i S aint-B arthćlem y, do 2007 r. składow e czę ści Gwadelupy, chociaż nie stan o w ią integralnej jed n o ści z R epubliką F rancuską, b ęd ąc jed y n ie częścią F ran cji zam orskiej w form ie zb io ro w ości zam o rskich , w tra k ta c ie lizb o ń skim w y m ien io n e zostały jak o część Unii E uropejskiej.
Z am o rsk a część F ran cji w p o staci d ep artam en tó w am eryk ań sk ich p o d w zględem go sp o d arczym i sp o łeczno-kulturow ym pozo staje g łę boko o dm ien n a od swojej kontynentalnej m acierzy. D ysproporcje g o sp o d a rc z e s ta n o w ią w ynik k o lo n ialn ej p rz e sz ło śc i ty ch obszarów , zw iązanej z p ro w a d z e n ie m polityki przychylnej p la n tacy jn y m u p r a w o m trz c in y cukrow ej. R ozw iązan ia te m iały w a ru n k o w a ć stały d o b ro by t skolonizow anych o b szarów p rzy jed no czesny m b o g acen iu m e tropolii. Z ałożenie takie, z p o zo ru niepozbaw ione ekonom icznej p rz e nikliw ości, n ie uw zględniało je d n a k b ran żo w y ch kryzysów i now ych ten d en cji w św iatow ej gospodarce. Bez w ątp ien ia dynam icznie ro zw i ja jący się sek to r usług oraz p rzem ysł o p arty o w iedzę stanow i obecnie
n ajw ażn iejszy czynnik w a ru n k u ją c y m iejscow y d ob ro b yt. R ów nież o d ręb n a i złożona k u ltu ra DFA w dużej m ierze stan o w i w ynik h isto rycznej polityki w ładz fran cuskich. In d iań sk ie społeczności zam iesz ku jące pow yższe o b szary zastą p io n e zostały k u ltu ra m i afrykańskim i o ra z w m n iejszy m s to p n iu azjaty ck im i i eu ro p ejsk im i. O g łoszenie abolicji stanow iło p o czątek fo rm o w an ia now ego spo łeczeństw a afro- i azjatycko-karaibskiego, odrzucającego język m etro p o litalny n a rzecz rodzim ego kreolskiego, ulegającego z biegiem czasu lingw istycznem u ro zd ro b n ien iu , p o d k reślając ty m sam y m w ielo etn iczn o ść p o słu g u ją cych się n im grup.
P o d su m o w u jąc, n ależy stw ie rd z ić , że d e p a rta m e n ty za m o rsk ie F ran cji w A m eryce Łacińskiej i Południow ej p om im o swojej k o nstytu cyjnej in te g ra ln o ś c i z m e tro p o lią w y k a z u ją g łę b o k ą o d m ie n n o ść u k ształto w an ą n a d rod ze historycznych procesów . Problem y ko n iu n k tu raln e, podziały społeczne i k u ltu ro w a odręb n o ść analizow anych ob szaró w w przyszłości stać się m oże istotnym czynnikiem decydującym o ich sep aracji, stan o w iąc tru d n e w yzw anie dla niepodzielnej F ran cji oraz zjednoczonej Europy.
Bibliografia
A ndraos, P hilippe (2007), Intercolonial Trade within the French Atlantic World, 1708- 17 6 3 , M ontreal: M cGill University.
A rdagh, Jo h n , Jo n es, Colin (1998), Wielkie kultury świata - Francja, W arszaw a: Ś w iat Książki.
Auger, R éginald (1993), Late-18th- and Early-1 9th-Century Inuit and Europeans in Southern Labrador, „A rctic”, 46, no. 1, s. 27-34.
Augmentation du chômage des jeunes (2010), In stitu t n a tio n a l de la statistiq u e e t des études économ iques - IN S E E , h ttp ://w w w .in se e .fr [5 listo p a d a 2010]. A uvergnon, P hilippe (2004), Conflictualité et dialogue social à la Martinique, „Trava
il et E m p lo i”, 98, s. 109-123.
B arro u x , Yves (red.) (2009), Guadeloupe - Rapport annuel 2 0 0 8 , In stitu t D ’ém is sio n Des D é p a rte m e n ts D ’outre-M er, Paris: L o tissem en t V ernou - BOYER S andie.B arroux, Yves (red.) (2010), Martinique - Rapport annuel 2 0 0 9 , In stitu t D ém ission Des D ép artem en ts D’outre-M er, M artinique: B e rg er B ellepage. Baszkiew icz, J a n (2008), Historia Francji, W rocław : Z akład N arodow y im. O sso
lińskich.
B lond, G eorges (1966), Wielcy żeglarze, W arszaw a: N asza K sięgarnia.
C harest, P aul (1973), Ecologie culturelle de la Côte-Nord du golfe Saint-Laurent, [w:] M arc-A délard T rem blay e t G é rald Louis G old (red.), Communautés et culture. Eléments pour une ethnologie du Canada Francis, M ontréal: Les E d itio n s HRW, ltée, s. 33-82.
CN ES (2009), L’impact économique de l ’activité spatiale en G uyane,, http://w w w .arts- et-m etiers.asso.fr/uploads/im pact_econom ique_et_fiscal_du_spatial_en_guy- a n e .p d f [11 listo p a d a 2010].
Décret relatif à l ’abolition de l’esclavage dans les colonies et les possessions françaises du 2 7 avril 1 8 4 8 , h ttp ://re p u b lik a rt.fre e.fr/d o c s/a b o litio n -e sc la v a g e -1 8 4 8 .p d ffl li sto p a d a 2010]
Dubois, L a u re n t (2000), Citizenship through assimilation and citizenship through auto- nomy: Guadeloupe, 1 7 9 2 -1 8 0 2 , „R evista M exicana del C arib e”, 5, nu m . 10, s. 90-106.
D ubois, L a u re n t (2003), L a restauration de l ’esclavage en Guadeloupe, 1802-1803, „Cahiers du B résil C o n te m p o ra in ”, 53/54, s .149-161.
G ordon, Alan (2010), The Hero and the Historians,Historiography and the Uses o f Ja cques Cartier, Vancouver, Toronto: U B C Press.
Guadeloupe - Présentation de la region (2010), In s titu t n a tio n a l d e la s ta tis tiq u e et d es é tu d e s é c o n o m iq u e s - IN S E E , h ttp :// w w w .in se e .fr [5 lis to p a d a 2010].
1 9 4
H anger, K im berly S. (1996), A medley o f cultures Louisiana history a t the Cahildo, N ew O rleans: L o u isian a M u seu m F oundation.
H ü ttl-Ju n g , A ngelika, E dm aier, B e rn h a rd (1997), Wulkany, B ielsko-B iała: Wy daw n ictw o Debit.
H yles, Jo sh u a R. (2010), Guiana and the Shadows o f Empire: Colonial and Cultural Negotiations at the Edge o f the World, Waco: B aylor University.
Ja h n , A lfred (red.) (1967), Geografia Powszechna, t. 5: Arktyka, Ameryka, Australia i Oceania, Antarktyda, Ocean Światowy, W arszaw a: P aństw ow e W ydaw nictw o N aukow e.
Joeger, C laude (2007), Le poids du spatial diminue, l ’économie de la Guyane se diversi fie, Pages économiques et sociales des Antilles-Guyane, „AntianÉchos de Guadeloupe", n° 1, IN S E E , h ttp ://w w w .in se e .fr/fr/in se e _ re g io n s/g u y a n e /th e m e s/a n tia n e _ echos/aechosO l/aechos O l.pdf [5 listo p a d a 2010].
Jolivet, Anne, Cadot, E m m anuelle, C arde, E stelle, Florence, Sophie, Lesieur, S o ph ie, L ebas, Ja c q u e s, C hauvin, P ie rre (2009), Migrations et soins en Guyane. Rapport fin a l à l Agence française de développement (A F D ) dans le cadre du contrat AFD -Inserm , Paris: U nité de re c h e rc h e IN SE R M 707.
Jo sh u a P ro ject (2005), h ttp ://w w w .jo sh u ap ro ject.n et [2 listo p a d a 2010].
L anctot, G ustave (1954), Cartier en Nouvelle-France en 1524, „Revue d ’h isto ire de l’A m érique fra n ç a ise ”, 8, n° 2, s. 213-219.
L’ enquête emploi en Martinique deuxième trimestre 2 0 0 9 (2010), In stitu t n a tio n a l de la sta tistiq u e et des études é conom iques - IN S E E , h ttp :// w w w .insee.fr [5 li sto p a d a 2010].
Le chômage de longue durée s ’aggrave (2010), In stitu t n a tio n a l de la statistiq u e et des é tu d es économ iques - IN S E E , h ttp ://w w w .in se e .fr [5 listo p a d a 2010]. Lefebvre, G eorges, Pouthas, H. C harles, B aum ont, M au rice (1969), Historia Fran
cji, t. 2: O d 17 7 4 do czasów współczesnych, W arszaw a: K siążka i W iedza.
L oiseau, Jérô m e (2005), Les colonies françaises sous l’ancien régime, http://histoire-ge- o g ra p h ie .ac-dijon.fr/---/ColoniesAR-2.p d f [3 listo p a d a 2010].
M artin i, E ric (2002), Jacques Cartier witnesses a treatment fo r scurvy, „Vesalius”, 8, no. 1, s. 2-6.
M au ra n y ap in , Je a n -P ie rre (2008), Présentation de la filière canne, sucre, rhum de la Guadeloupe, C entre T echnique de la C anne à S u cre (CTCS) de la G uadeloupe, h ttp ://w w w .su c re -g p s.c o m /.../F ilie re C a n n eE n G u a d e lo u p e -M a u ra n y a p in .p d f [4 listo p a d a 2010].
M ichoń, B e rn a rd (2007), L a traite négrière nantaise au milieu du XVIIle siècle (1748- 1751 ), [w:] Les Ports et la traite négrière, Nantes, „Les C ahiers des A nneaux de la M ém o ire”, 10, s. 34-63.
Midy, F ran k lin (2006), Les Congos à Saint-Domingue : de l ’imaginaire au réel, „E th n o lo g ie s ”, 28, n° 1, s. 173-201.
Perroy, E d o u a rd , D oucet, Roger, Latreille, A ndré (1969), Historia Francji, t. 1: Od początku dziejów do roku 17 7 4 , W arszaw a: K siążka i W iedza.
S a n d o r, A d am J. (2010), O n Colonial Mimicry: France, Security and the Governance o f Postcolonial Suspect Communities, T he E u r o p e a n S ta n d in g G ro u p o n I n te r n a tio n a l R e la tio n s, h ttp ://s to c k h o lm .s g ir.e u /u p lo a d s /S G IR s a n d o r.p d f [3 li s to p a d a 2010].
S z y m a n ia k , M a rc in (2 0 0 9 ), B u n t zamorskich Francuzów, „ R z e c z p o s p o lita ” z 19.02.2009.
Tindall, B ro w n G eorge, Shi, E. D avid (2002), Historia Stanów Zjednoczonych, Po znań: Zysk i S-ka.
W inks, R obin (2006), The Blacks in Canada: A History, „ In te rn a tio n al J o u rn a l of C an ad ian S tudies / Revue in te rn a tio n a le d ’étu d es can a d ie n n es ”, 33/34, s. 13- 33
B enot, Yves, Dorigny, M arcel (2003), Rétablissement de l ’esclavage dans les colonies françaises 1802, Paris: M aisonneuve et L arose.
+
Sław om ir Dorocki A Krakow Pedagogical Academy graduate with a major in Geo graphy, Sławomir Dorocki was later awarded a Ph D in history at the Interdepartmental Do ctoral Studies of the European Studies Institute at Jagiellonian University under the guidan ce of Prof. Marian Zgórniak, PhD. Since 2005, a lecturer at various universities of the Ma łopolski Województwo such as the Jagiellonian University and Tischner European Univer sity in Krakow. Currently Stanisław Dorocki works as assistant professor at the Krakow Pe dagogical University’s Institute of Geography in the Business and Spatial Development Fa culty. His research interests focuses on regionalization issues and particularly on the diver sity of European expanse resulting from historical and cultural conditions. H e devotes his sp a re tim e w ith his family, m o u n tain s a n d canoeing.
Paweł Brzegowy A b a c h e lo r of In te rn a tio n a l R elation S tudies a t Jozef Tisch n e r College of E u ro p e a n S tu d ies in Krakow . C urrently a stu d e n t of su p p le m e n ta ry MA studies a t Jag iello n ian U niversity’s Faculty of In te rn a tio n a l a n d Political S tudies. H is re se a rc h in terests a re tie d w ith overseas te rrito rie s of F ran ce w ith re g a rd s to th e ir history, social an d econom ic outlooks, co lo n ia lism th eo rie s an d th e L atin A m erica h isto ry a n d culture.
Abstract
Les départements français d ’Am érique - artefacts o f F ra n ce’s colonial p a st
H aving b e e n sh a p e d by h isto ric a l co n d itio n s, les departm ents fra n ça is d ’A m érique (the F ra n c e ’s overseas d ep a rtm e n ts in A m erica) - G uadeloupe, M artin i que, F ren ch G uiana, geog rap h ically belong to th e fa rth e st an d least kno w n p a rts of th e E u ro p e a n U nion. S u g a rc a n e p la n tatio n -b ased cultivations, o rig in a te d and developed in th e p e rio d of F ren ch colonisation, d e term in ed th e eco n o m ic signi ficance of th e reg io n s c h a ra c terise d , m ak in g th e m d esired artefacts in th e m e r can tile race. The goal of th is study is to a p p ro a c h th e h isto rical ou tlin e of th e a d m in istrativ e u n its u n d e r analysis. It also atte m p ts to explore to w h a t d eg ree th e c o n te m p o ra ry social an d eco n o m ic p ro b lem s of th e A m erican d ep a rtm e n ts have b e e n co n d itio n ed by th e ir colonial past. D espite th e fact th a t th e regions p re se n te d c o n stitu te a n in teg ral p a rt of th e R epublic, th e level of d isp ro p o rtio n , m ainly of econom ic n atu re, continues to be significant, th ereb y co n tra ry to th e so F rench ‘égalité’ - sense of e q u a lity carefu lly n u rtu re d sin ce th e tim es of th e revolution.
