Historia lutni oraz zabytki muzyki lutniowej na Słowacji w XVI i na początku XVII wieku

Michaá HOTTMAR

Žilinská univerzita v Žiline (Sáowacja)

Historia lutni oraz zabytki muzyki lutniowej

na Sáowacji w XVI i na początku XVII wieku

Problematyka muzyki lutniowej rozwijającej siĊ na Sáowacji w XVI i XVII wieku byáa sporadycznie podejmowana w badaniach sáowackich muzykologów. Dlatego teĪ z przyjemnoĞcią podjąáem tĊ tematykĊ i prezentujĊ wyniki moich badaĔ1. Pojawienie siĊ lutni w chrzeĞcijaĔskiej Europie miaáo swój początek w Hiszpanii. Na Póáwysep Iberyjski lutnia zostaáa sprowadzona przez Maurów w czasie ich inwazji i okupacji (711–1492). NajwiĊkszą popularnoĞü zdobyáa podczas wypraw krzyĪackich. Na początku byá to instrument typu mandolino-wego2, bardzo lubiany i czĊsto uĪywany. Pierwsze egzemplarze lutni nie miaáy jednolitego sposobu ostrunienia. Na początku XIV wieku zacząá siĊ stabilizowaü mniejszy typ lutni, z owalnym korpusem i czterema strunami. Graáo siĊ na niej, podobnie jak na dawniejszym instrumencie – arabskim barbacie, plektronem lub ptasim piórem. W poáowie XIV wieku w lutni zaczĊto stosowaü podwójne ostrunienie. Przyczyniáo siĊ to do wzmocnienia siáy brzmienia instrumentu3

. Chóry lutni strojone byáy w nastĊpujących interwaáach: kwarta – tercja wielka – kwarta (c/c – f/f – a/a – d1). Michael Praetorius w traktacie teoretycznym Syn-tagma musicum (Wolfenbüttel, 1619)4 pisze, Īe okoáo roku 1400 dodano nastĊp-ny chór melodycznastĊp-ny strojonastĊp-ny kwartĊ wyĪej (C/c – f/f – a/a – d1/d1 – g1)5. Z

1

Temat zostaá opracowany dziĊki dotacji Vega 1/0599/12 – Muzyka polifoniczna w Sáowacji i jej drogi rozprzestrzeniania w 16. i 17 wieku.

2

W atlasie muzycznym przeczytamy, Īe mandora lub mandola albo kwinterna, poprzedniczka mandoliny, jest instrumentem pochodzenia arabskiego, który zostaá sprowadzony do Europy w Ğredniowieczu przez Maurów. Zob. U. Michels, Encyklopedický atlas hudby, Praha 2000, s. 42.

3

Podwójne ostrunienie instrumentu nazwano chórem dla oznaczenia zdwojenia.

4

M. Praetorius, Syntagma Musicum II. De Organographia, (Wolfenbuttel, 1619), [reprint], red. D. Crookes, Oxford, Oxford 1986, s. 56.

5

M. Morrow, M. Graubart, Lutes and Theorboes: Their Use as Continuo Instruments, described

strumentów tych Īaden nie zachowaá siĊ6. W XV wieku zwrócono uwagĊ na konstrukcjĊ lutni. W rĊkopisie Henriho Arnauda z Zwolle7, z okoáo 1440 roku, na folii nr 132, znajduje siĊ precyzyjny rysunek lutni z dokáadnym opisem in-strumentu8, który niestety nie przedstawia Īadnych informacji o jego rozmia-rach, ani nie zawiera detali dotyczących strun. W drugiej poá. XV wieku obser-wujemy trzy bardzo interesujące tendencje:

1. Granie plektronem zamiennie z graniem palcami; 2. Początki zapisu tabulatorowego;

3. NastĊpuje duĪy rozwój techniki, co miaáo swoje odzwierciedlenie w dalszym rozwoju konstrukcji lutni.

W koĔcu XVI wieku dodano szósty chór basowy (G – c – f – a – d1 – g1). Strojony byá w odlegáoĞci dwóch oktaw od najwyĪszego chóru melodycznego, w interwaáach kwarty oraz tercji wielkiej, miĊdzy trzecim a czwartym chórem. Od 1600 roku cechą wspólną dla wszystkich lutni byáo dodanie jednego lub wiĊcej chórów poza podstrunnicą, której uĪywano sporadycznie. Okoáo 1610 roku byáy znane dziesiĊciochórowe lutnie. Zmiany te okazaáy siĊ wystarczające, aby nie byáa konieczna czĊsta scordatura (przestrajanie) chórów basowych, tak jak to byáo w lutni szeĞciochórowej. W lutni oĞmiochórowej, szeĞü chórów strojonych jest w g9, a dwa niĪsze – na dĨwiĊki F i D. Od 1630 roku spotykamy lutnie jede-nasto- i wiĊcej chórowe. ZaczĊto wytwarzaü instrumenty z szerszymi gryfami, w których chórów niĪszych moĪna byáo uĪywaü w ten sam sposób jak w pier-wotnych lutniach szeĞciochórowych. W 1580 roku pojawiają siĊ pierwsze

zob. takĪe M. Praetorius, Syntagma Musicum II…, s. 56; pierwszy chór jest indywidualny, od drugiego do piątego byáy strojone unisono, a od piątego do dziewiątego (w baroku aĪ po trzynasty) byáy strojone w oktawach. Oto uproszczony zapis G – c– f – a – d1 – g1.

6

D. Poulton, V.D. Edwards, [hasáo] Lute, History, [w:] The New Grove Dictionary of Music, Ĩródáo: http://www.grovemhusic.com [data dostĊpu: 14.05.2009]; zob. takĪe, J. ýepelák,

LoutnaĜ, 2008, Ĩródáo: http://lute.cepelak.cz/historie.html, s. 1.

7

J. Koster, [hasáo] Arnaut de Zwolle, Henri, [w:] The New Grove Dictionary of Music, Ĩródáo: http://www.grovemusic.com [data dostĊpu: 14.05.2009].

8

I. Harwood, A fifteenth – century lute design, „The Lute Society Journal” 1960, nr 11, s. 7; zob. takĪe D.A. Smith, A History of the Lute from Antiquity to the Renaissance, s. l, „The Lute Soci-ety of America” 2002, s. 61.

9

Jak pisze Julia Craig MC Feely, zachowaáy siĊ lutnie w róĪnych wielkoĞciach. Niektóre dawne publikacje duetów lutniowych byáy pomyĞlane jako tzw. konsorty, w odróĪnieniu od lutni z strojem identycznym (konsorty, czyli zespoáy záoĪone z instrumentów gáównie viol o róĪnej wielkoĞci – przyp. táum.). Taki zbór lutni tworzyáy: lutnia dyscantowa z Chanterelle: strojona na d''z menzurą w przybliĪeniu 44 cm, lutnia altowa strojoną na a', z menzurą w przybliĪeniu 58–60 cm, lutnia tenorowa strojoną na g', z menzurą w przybliĪeniu 66–68 i lutnia basową stro-joną na d', z menzurą 80 cm i wiĊcej. W Anglii najpopularniejszym instrumentem byáa odmiana altowa lutni, na której wykonywano muzykĊ wraz z towarzyszeniem innych instrumentów. MoĪna to stwierdziü na podstawie notacji przedstawiającej basowy szósty chór lutni strojony na dĨwiĊk G. Strój G nazywany teĪ staryym strojem lub viel ton. Te stroje byáy charaktery-styczne dla lutni renesansowej z dĨwiĊkami G – C – f – a – d1 – g1, spotykamy siĊ równieĪ ze strojeniem in A w instrumentach z mniejszymi menzurami A – d – g – b – e1 – a 1.

latury drukowane dla instrumentów oĞmiochórowych, a od 1600 roku dla in-strumentów dziewiĊciochórowych. Wiek XVI i początek XVII to záoty okres muzyki lutniowej. Okoáo 1600 roku ma miejsce szczyt rozwoju, po którym lutni nie uĪywano juĪ tak czĊsto jako instrumentu solowego. NieduĪe róĪnice w stro-jeniu lutni obserwujemy we Francji, Anglii oraz we Wáoszech. Strojenie chórów w G lub A byáo popularne póĨniej i funkcjonowaáo jako strój staroangielski, natomiast we Francji jako vieil accord lub dĨwiĊk vieux10. Znamienne dla XVII wieku są dwa fakty:

— wzrost iloĞci chórów z dodanymi chórami basowymi, — upowszechnienie nowych sposobów strojenia.

Tabulatury lutniowe

Tabulatury lutniowe11 przedstawiają bardzo specyficzną i osobliwą notacjĊ, która nie reprezentuje ani dĨwiĊków, ani wspóábrzmieĔ, lecz chwyty na instru-mencie, czyli poáoĪenie palców na gryfie. W XVI-wiecznych zbiorach utworów lutniowych badamy trzy róĪne jakoĞci tabulatur, czyli trzy odrĊbne systemy notacyjne muzyki lutniowej, tj. tabulaturĊ wáoską, która upowszechniáa siĊ z modyfikacjami równieĪ w Hiszpanii oraz tabulaturĊ niemiecką i francuską. Do koĔca XVIII wieku przetrwaáa tylko jedna – tabulatura francuska, która staáa siĊ najpopularniejszą notacją muzyki lutniowej. RóĪnice jakoĞci tabulatur lutnio-wych dotyczą jedynie sposobu oznaczenia miejsca zapisu12. Tabulatury lutniowe nie przekazują dokáadnego przebiegu rytmicznego. Zapis metrum znajduje siĊ nad kaĪdym chwytem albo w przypadku takiego samego metrum dla kolejnych chwytów wystĊpujących bezpoĞrednio po sobie – tylko nad pierwszym z nich. Rytm notowany jest powyĪej linii za pomocą nastĊpujących symboli Ó – semi-brevis; Ô – minima; Õ – semiminima; Ö – fusa; × – semifusa.

Tabulatury lutniowe drukowane

Kultura muzyczna rozwijająca siĊ w XVI i XVII wieku na terytorium dzi-siejszej Sáowacji wyraĨnie byáa uzaleĪniona od rozwoju ekonomii i handlu. Mia-sta utrzymywaáy kontakty gospodarcze i kulturalne z europejskimi centrami, takimi jak: Praga, WiedeĔ, Wittenberga, Kraków, ParyĪ, Padwa, Rzym i inne. Wraz z rozwojem handlu rozwinĊáa siĊ równieĪ wymiana muzyczna z innymi

10

L. Sayce, [hasáo] Lute. Tunning, [w:] The New Grove Dictionary of Music, [data dostĊpu: 18.05.2009].

11

T. Dart, J. Morehen, R. Rastal, [hasáo] Tablature, [w:] The New Grove Dictionary of Music, Ĩródáo: http://www.grovemusic.com [data dostĊpu: 22.05.2009].

12

paĔstwami. NajwyraĨniej tendencje te przejawiáy siĊ w trzech miejscach: na zachodzie – w Bratysáawie i w Trnawie, w Ğrodkowej czĊĞci Sáowacji – w BaĔ-skiej Bystrzycy, BaĔskiej Szczawnicy i w Kremnicy oraz na wschodzie w regio-nach Spisz i Bardejów. NajwiĊkszy rozwój kultury muzycznej miaá miejsce we wschodniej Sáowacji oraz w Bratysáawie. Fakt ten dokumentuje lewocki13 i bar-dejowski14 zbiór zabytków z XVI i XVII wieku.

Oba zbiory áącznie zawierają 87 druków i 78 manuskryptów naleĪących do muzykaliów15. Ich czĊĞcią są muzyczne druki zawierające repertuar na lutniĊ. MiĊdzy nimi znajdujemy trzy drukowane lutniowe ksiĊgi tabulaturowe. Dwa z tych zabytków, Tabulatura continens insignes et selectissimae (Frankfurt an der Oder 1573) i Thesaurus harmonicus (Köln, 1603), zachowaáy siĊ do dziĞ. O trzeciej drukowanej ksiĊdze Luculentum theatrum musicum (Lovain, 1568), wiemy tylko z literatury16. ħródáem wiedzy o zabytkach muzycznych dzisiejszej Ğrodkowej Sáowacji jest literacka spuĞcizna Johanna Dernschwama, czáonka Thurzovsko-Fuggerowskiej spóáki kopalnianej w BaĔskiej Bystrzycy17, w áaĞci-ciela biblioteki. Wedáug jego katalogu z 1552 roku i uzupeánionego w 1575 ro-ku, kiedy zbiory odkupiáa wiedeĔska biblioteka dworska, znajdowaáo siĊ w tam ponad 2000 tytuáów prac muzycznych i muzyczno-teoretycznych z XVI wieku oraz druki proweniencji niemieckiej ze Ğwiecką muzyką wokalną i

13

Levoþa (Lewocza) – miasto powiatowe we wschodniej Sáowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz. W ciągu XV wieku miasto staáo siĊ bogatym oĞrodkiem han-dlowym i utrzymaáo prosperitĊ do wieku XVI. W epoce powstaĔ antyhabsburskich w XVII wieku rozpocząá siĊ zmierzch miasta (przyp. táum.); zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Lewocza [data dostĊpu: 14.04.2013].

14

Bardejov (Bardejów) – obecnie miasto powiatowe w póánocno-wschodniej Sáowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Szarysz. Szczyt rozwoju Bardejowa przypadá na prze-áom XVI i XVII w. W mieĞcie dziaáaáa publiczna biblioteka, istniaáy dwie drukarnie, gimna-zjum i teatr. Pod koniec XVII wieku miasto zaczĊáo podupadaü (przyp. táum.); zob. http://pl.wikipedia.org/wiki/Bardej%C3%B3w [data dostĊpu: 14.04.2013].

15

M. Hulková, Zhody a odlišnosti Bardejovskej a Levoþskej zbierky hudobnín, „Slovenská Hudba” 1999, roþ. XXV, þ. 2–3, s. 151.

16

A. HoĜejš, Levoþské tabulatúrne zborníky, [w:] Hudba na Slovensku v XVII. Storoþí, SAV, Bratislava 1954, s. 146; zob. R. Rybariþ, Dejiny hudobnej kultúry na Slovensku I, Opus, Bratis-lava 1984, s. 88; zob. P. Király, 1995, s. 61, 63, 65, 67, 157, 166.

17

Jak pisze J. Kuzmík, w katalogu Johanna Dernschwama z roku 1552 – humanistycznie zorien-towanego kierownika przedsiĊbiorstw i majątków Fuggerowskich w BaĔskiej Bystrzycy – znajdujemy 651 rejestrów, które w przybliĪeniu przedstawiają 2100 ksiąĪek; zob. I. Kotvan,

Knižnice na Slovensku v 15. a 16. Storoþí, [w:] Renesancia a humanizmus na Slovensku v 15. a 16. storoþí, red. A. Vantuch, SAV, Bratislava 1967, s. 431; wedáug katalogu opracowanego

przez Berlásza, który obecnie znajduje siĊ w Österreichische Nationalbibliothek (ÖNB) w Wiedniu, z sygnaturą Cod 12652; zob. J. Berlász, A Dernschwam – könyvtár, Szeged 1984, s. 301; zob. takĪe: ibidem, s. 6.

ną. Obecnie w zbiorach muzycznych Dernschwama znajdują siĊ nastĊpujące zabytki druków muzycznych18.

1. Sebastian Virdung, Musica getutscht (Basel, 1511).

2. Othmar Luscinius, Musurgia seu praxis musicae (Strassburg, 1536). 3. Hans Gerle, Musica Teutsch (Nürnberg, 1537).

4. Hans Gerle, Musica und Tabulatur (Nürnberg, 1546).

Caáa kolekcja biblioteki wskazuje na charakter humanistyczno-renesansowy wáaĞciciela, który na pewno wpáywaá w XVI wieku na Ğrodowisko BaĔskiej Bystrzycy. W jego bibliotece wĞród zabytków drukowanych znajdują siĊ rów-nieĪ te poĞwiĊcone tematyce muzycznej. Jest to 20 prac muzyczno-teoretycz- nych, które byáy publikowane w latach 1511–1551. Jak pisze Marta Hulková, „chodzi jednoznacznie o najbogatsze znalezisko literatury muzycznej do poáowy XVI wieku z terytorium caáej Sáowacji i WĊgier”19. Te druki muzyczne zapisane są w katalogu, tzw. Inventarium20, w oprawie skórzanej, format 18×35 cm. Katalog ma podwójny systemy numeracji stron, prawdopodobnie pochodzący z Österreichische Nationalbibliothek. Starszy system paginacji jest wykonany oáówkiem w górnym prawym rogu kaĪdej folii i przekreĞlony, nowszy – wyko-nany jest równieĪ oáówkiem, zastĊpuje wczeĞniejszą numeracjĊ. Relikty muzyki lutniowej i wszystkie muzyczne zabytki z nimi związane znajdują siĊ w drugiej grupie ksiąg, in quarto, na stronie 95 (195 wedáug starego oznaczenia) pod sy-gnaturą 32/7139. Przy studiowaniu inwentarza Dernschwamovej biblioteki oka-zuje siĊ, Īe na liĞcie imiennej figurującej na koĔcu katalogu, folio 151 (307), widnieje oĞwiadczenie, które choü wskazuje na nazwisko Hans Gerle, to ujawnia jedynie druk muzyki lutniowej Musica und Tabulatur (Nürnberg, 1546). Inny zabytek muzyki lutniowej Musica Teutch aus die Instrument (Nürnberg, 1537), który odpowiadaáby sygnaturze 32/7139, równieĪ nic o tym nie wspomina21. Owe druki tabulatur lutniowych oraz teoretyczno-muzyczne dzieáa dają podsta-wĊ do przypuszczeĔ, Īe sam Dernschwam mógá graü na lutni. Jak pisze Király, co potwierdzają równieĪ doĞwiadczenia przy studiowaniu tych zabytków, Dernschwamowe ksiĊgi tabulatorowe nie zawierają Īadnych wyraĨnych infor-macji dodatkowych. W ksiĊdze lutniowej Gerlecha z roku 1546, gdzie autor pisze o strunach lutni, widzimy na marginesie strony (fol. L2r) jedną maáą liniĊ, która prawdopodobnie oznacza waĪnoĞü miejsca. Bardziej znaczące informacje znajdują siĊ tylko na foliach 26v, 28v i 31. W dwóch miejscach nad zapisem

18

M. Hulková, Hudobniny v knižnici Johanna Dernschwama, „Historicko-Etnologické Štúdie” 2001, Zv. II, red. A. Bitušþíková, s. 98.

19

Ibidem, s. 95.

20

E. Holanová, Dernschwamova renesanþná knižnica v Banskej Bystrici, [w:] Knižný zborník, Banská Bystrica 1966, zv. II, 1966, s. 98.

21

Péter Király w swojej publikacji dotyczącej muzyki lutniowej równieĪ konstatuje, Īe ten zaby-tek aktualnie nie znajduje siĊ w Dernschwamovej bibliotece. Zob. P. Király, A lantjáték

nutowym widnieją odrĊcznie napisane numery, które ukazują wzajemne propor-cje relacji nut. Na podstawie charakteru pisma moĪna przypuszczaü, Īe dopisy te pochodzą od Dernschwama. Obecnie zbiory ksiąĪek biblioteki znajdują siĊ w Österreichische Nationalbibliothek pod sygnaturami biblioteki, wedáug kata-logu Cod. 12652 – dostĊpne w czytelni starych druków i rĊkopisów.

Sebastian Virdung, Musica getutscht (Basel, 1511)

Sebastian Virdung jest autorem najstarszego podrĊcznika instrumentów mu-zycznych pt. Musica getutscht (Basel, 1511). Wydawcą byá Michael Furter w Bazylei, a ilustracje wykonaá Urs Graf. KsiĊga Virdunga jest pierwszym po-pularnym podrĊcznikiem, który zawiera szczegóáowe informacje o instrumen-tach muzycznych, przedstawia ich klasyfikacje, konstrukcje, ikonografie oraz system zapisu tabulatorowego. Musica getutscht jest najstarszym dzieáem drukowa-nym o tematyce muzyczno-teoretycznej. Liczy 56 folii o rozmiarach 38 × 20 cm i porusza równieĪ zagadnienia dotyczące instrumentów muzycznych oraz aspek-ty związane z interpretacją i pedagogiką22. W ramach tej publikacji znajdują siĊ instrukcje dotyczące transkrypcji utworów wokalnych na lutnie. Przykáady mu-zyczne zapisane są w tabulaturze lutniowej i organowej w notacji menzuralnej. Virdungowe druki są interesujące ze wzglĊdu na znajdujące siĊ w nich waĪnie informacje:

— przybliĪenie postaci Konrada Paumanna23 – wynalazcy niemieckiej tabulatu-ry lutniowej,

— wiadomoĞci o tym, Īe od czwartego do szóstego chóru lutnia jest strojona w oktawach, przy czym autor wyjaĞnia, Īe lepszym rozwiązaniem jest, jeĞli dwie struny tej samej gruboĞci są strojone na ten sam dĨwiĊk,

— autor przekazuje, Īe wewnĊtrzna struna wspomnianych chórów jest strojona o oktawĊ wyĪej niĪ struna zewnĊtrzna,

— dalej informuje, Īe lutnia piĊciochórowa byáa uĪywana zazwyczaj, a juĪ w tym czasie funkcjoniwaáa lutnia siedmiochórowa24.

Rozprawa o lutni (fol. J2v – M3r) zajmuje blisko 1Ú4 publikacji, poprzedza ją

czĊĞü o instrumentach klawiszowych, a caáoĞü koĔczy rozdziaá o fletach prostych.

22

B. Bullard, [hasáo] Virdung Sebastian, [w:] The New Grove Dictionary of Music, Ĩródáo: http://www.grovemusic.com [data dostĊpu: 25.08 2009].

23

Ibidem, s. 50.

24

Smith wskazuje w notacji nr 5, zob., U. Henning, The lute Made Easy: A chapter from Vir-

Luscinius Othmar, Musurgia Seu Praxis Musicae

(Strassburg, 1536)

W 1536 roku, kiedy umará Virdung, wyszáa oryginalna rozprawa na podsta-wie Musica getutscht w táumaczeniu áaciĔskim, która w odróĪnieniu od pierwo-wzoru ma swoją wáasną formĊ. Autorem jej jest Othmar Luscinius25. Dzieáo zatytuáowane jest Musurgia Seu Praxis Musicae26. Publikacja powstaáa z inicja-tywy Andreasa Calva, mediolaĔskiego wydawcy i ksiĊgarza27. Praca zostaáa ukoĔczona w 1518 roku, a wydrukowana dopiero w 1536 roku w Strasburgu. Dzieáo liczy 56 stron o rozmiarach 26×36,5 cm. Pierwsza czĊĞü jest wolnym táumaczeniem ksiĊgi Virdunga Musica getutscht. Przedstawia taką samą jak w pierwowzorze klasyfikacjĊ instrumentów, w notacji menzuralnej niemieckiej tabulatury organowej. Drugą czĊĞü stanowi rozprawa o starszych technikach kompozytorskich28.

Elementy Musica getutscht, które Luscinius skompilowaá w swojej rozpra-wie, są nastĊpujące:

— nawiązanie do konwersacji, wymiana myĞli miĊdzy Sebastianem a Andre-asem na temat pierwszych metod dydaktycznych29,

— wykorzystanie tych samych ilustracji, które wystĊpują w publikacji z 1511 roku, oprócz tych, które nie pasowaáy do koncepcji30,

— przedstawienie tego samego systemu klasyfikacyjnego, jaki zaproponowaá Virdung. Liscinius byá przeĞwiadczony o wartoĞciach poznawczych infor-macji prezentowanych w formie ilustracji, co umoĪliwiaáo, jego zdaniem, zrozumienie problematyki dotyczącej nowoczesnych, w tym czasie, instru-mentów muzycznych oraz ich klasyfikacji.

25

K.W. Niemöller, [hasáo] Luscinius [Nachtgall], Othmar, [w:]: The New Grove Dictionary of

Music, Ĩródáo: http://www.grovemusic.com [data dostĊpu: 12.08 2009].

26

Sygnatura zabytku – ÖNB je SA. 71. F. 50. (Mus.–S).

27

B. Bullard, Musica getutscht: a Treatise on Musical Instruments (1511) by Virdung, Sebastian.

Cambridge Musical Texts and Monographs, táumacz. B. Bullard, Cambridge University Press,

New York 1993, s. 61.

28

J. Brown, Instrumental Music Printed before 1600, Harward University Press, Cambridge 1965, s. 47.

29

Bullard pisze, Īe Luscinius rozwaĪaá o dialogu miĊdzy nim a jego dobrym przyjacielem Barto-lomewom Stofflerom; zob. B. Bullard, Musica getutscht…, s. 62.

30

Ilustracje, których Luscinius nie wykorzystaá to: herb biskupa strasburskiego (fol. Av); obrazek lutni (fol. B2); portret lutnisty (fol. I2v); diagramy instrumentów klawiszowych bez symboli tabulaturowych (fol. E3v a E4v); Przykáady w notacji menzuralnej (fol. G4 – Hv); ilustracje rąk, które sprawdzają struny (fol. H4v); diagram lutniowych chórów (fol. Kv) i ilustracje zapisu z jego symbolami (fol. Nv – N2v); zob. O. Luscinius, Strassburg, 1536.

Hans Gerle, Musica und Tabulatur (Nürnberg, 1546)

Musica und Tabulatu z 1546 roku jest dzieáem niemieckiego lutnisty i lutni-ka Hansa Gerleho. Zabytek o rozmiarach 36×20 cm skáada siĊ ze 102 folii. Ten druk jest pisany systemem niemieckiej tabulatury i notacją menzuralną. Nazwa dzieáa informuje nas, Īe chodzi o zbiór utworów na lutnie i violĊ da gamba. Jest to rozszerzona wersja wczeĞniejszej edycji – z roku 1532.

Druk przedstawia zbiór 9 niemieckich piosenek, 36 pasamezzo, 36 francu-skich chansons i 2 motety. Zabytek wydaá drukarz Hieronim Vorschneider w Norymberdze w maju 1546 roku31. Gerle podzieliá zbiór na cztery czĊĞci, z oddzielnymi kapitaákami. W pierwszej czĊĞci znajdują siĊ instrukcje, jak graü na violi da gamba32, z objaĞnieniem niemieckiej notacji tabulatorowej na lutnie. Dalej mamy utwory na skáad czterech viol da gamba kompozytorów niemiec-kich Thomasa Stoltzera, Georga Forstera, Ludwiga Senfla, a nastĊpnie kompo-zytorów francuskich chansons: Claudina de Sermisy, Rogera Pathie i innych. Utwór Elsslein liebes Elsslein Ludwiga Senfla zostaá zapoĪyczony ze zbioru Gerleho z roku 153233. To dzieáo znajduje siĊ równieĪ w transkrypcji na lutniĊ w zbiorze Hansa Newsidlera z roku 153634. Drugi akapit poĞwiĊcony jest wyja-Ğnieniu notacji menzuralnej dla violi da gamba. W tej czĊĞci znajdują siĊ rów-nieĪ utwory na cztery instrumenty, m.in. Ludwiga Senfla, Mag ich hertzlieb erwerben, który figuruje takĪe w zbiorze Gerleho z 1532 roku35.

NastĊpna czĊĞü, podobnie jak poprzednia, nie jest zbyt obszerna. Zawiera dwa utwory Oswalta Reyttera i Caspara Bohema na czworo skrzypiec36. Najob-szerniejszą czĊĞcią jest akapit poĞwiĊcony lutni. Tak jak w poprzednich akapi-tach zawiera instrukcje odnoĞnie do sposobu grania na lutni i objaĞnia zapis muzyki za pomocą niemieckiej tabulatury lutniowej. MiĊdzy duĪą iloĞcią inta-wolacji niemieckich i francuskich kompozytorów znajduje siĊ Preambel37, który zgadza siĊ z Recercarem, figurującym równieĪ na fol 3v, w zbiorze Francesca da Milana z 1536 roku 38. Jest to utwór zatytuáowany Ich klag den tag Thomasa Stolzlera – wystĊpuje w trzech wersjach:

1. Na cztery viole da gamba w pierwszym akapicie,

31

H. Gerle, Musica und Tabulatur 1546, [reprint] Norimberg: Minkoff, Genève 1977, fol. A.

32

M. Praetorius, Syntagma Musicum II…

33

J. Brown, Instrumental…, s. 41; 15469 , fol. D 4 v . 34 Ibidem, s. 52; 15366, fol. k 3v . 35 Ibidem, s. 41; 15469, fol. G 3 v . 36

Z niemieckiego terminu na skrzypce – geyge a klein, co znaczy maáe moĪemy z wnioskowaü, Īe ten termin przynaleĪy skrzypcom lub violi discantowej /altowej. NaĞwietla to wyobraĪenie instrumentu w zbiorze Gerleho, J. Brown, Instrumental…; 15469.

37

H. Gerle, Musica und…, fol. a I v

.

38

F. Da Milano, Intabulatura di liuto de diversi…, 15363, J. Brown, Instrumental…, s. 46–47;

zob. A. Ness, The lute music of Francesco Canova da Milano (1497–1543), Harvard University Press, Cambridge 1970, zv. I a II, s. 38–40.

2. Na czworo skrzypiec w ramach drugiego akapitu, 3. Dla lutni jako element ostatniego akapitu.

Celem omawianego dzieáa Gerleho jest ukazanie, jak korzystaü z tabulatury lutniowej i smyczkowej, nastĊpnie jak graü oraz stosowaü odpowiednie palco-wanie (aplikaturĊ) i sprawne grupowanie rytmiczne znaków tabulatorowych w oparciu o Ğpiew. Jego ksiĊga tabulatorowa ze wzglĊdu na repertuar i metodykĊ jest przeznaczona dla początkujących instrumentalistów.

Lutniowe druki Johanna Sambuca

W omówieniu zagadnienia nie moĪemy zapomnieü o bibliotece Jahanna Sambuca, pochodzącego z Trnavy. Sambuc dziaáaá na wiedeĔskim dworze cesa-rza Maksymiliana I jako nadworny historyk, humanista i lekarz. W jego biblio-tece znajduje siĊ 4191 zbiorów, w tym 128 muzycznych, wĞród których są oprócz madrygaáów, chansons równieĪ druki muzyki lutniowej wáoskich i nie-mieckich kompozytorów. ChociaĪ przeĪyá wiĊkszoĞü swojego Īycia za granicą, w niniejszej pracy jest o nim mowa ze wzglĊdu na jego miejsce urodzenia. CzĊĞü biblioteki Sambuca po jego Ğmierci (13 czerwca 1584 r.) zostaáa odkupio-na przez dworskiego, królewskiego ksiĊgarza Hugo Botioi z Wiednia i obecnie znajduje siĊ w Austriackiej Bibliotece Narodowej. Wegáug katalogu Pala Guly-ása Sambucus byá wáaĞcicielem druków lutniowych i zabytków muzycznych, które zawierają kompozycje na lutnie:

Othmar Luscinius, Musurgia seu praxis musicae (Strassburg, 1536), Valentinus Bakfark, Intabulatura (Lyon, 1553),

Albert de Rippe, Cinquiesme livre de tabelature de luth (Paris, 1562),

Valentinus Bakfark, Harmoniarum Musicarum in Usum Testudinis Factarum (Kraków, 1565).

Podobnie jak Dernschwam, Sambucus byá równieĪ posiadaczem dzieáa Lu-sciniusa – wersji áaciĔskiej pracy Sebastiana Virdunga z 1511 roku, o czym byáa mowa wczeĞniej. Byá takĪe wáaĞcicielem dwóch dzieá na lutniĊ Walentego Bak-farka. Ze wzglĊdu na to, Īe Sambucus i Bakfark przebywali w tym samym cza-sie w Wiedniu, na dworze Habsburgów, moĪemy przypuszczaü, Īe Bakfark po-darowaá te druki Sambucowi. Z druków na lutnie zachowaáo siĊ w wiedeĔskiej bibliotece tylko dzieáo Lusciniusa.

Bardejowski zbiór zabytków muzycznych.

Matthäus Waissel, Tabulatura continens insignes et selectissimae

quasque (Frankfurt an der Oder, 1573)

Druk tabulatury lutniowej Tabulatura continens insignes et selectissimas quasque (Frankfurt nad Odrą, 1573) skompilowany przez Mathäusa Waissela jest czĊĞcią bardejowskiego zbioru zabytków przechowywany obecnie w Biblio-tece Narodowej Szechenyi`go w Budapeszcie, pod sygnaturą Ms. Mus. Bártfa 1939. Dotychczas szczególnie tym zbiorem interesowaá siĊ wĊgierski muzykolog i lutnista Daniel BenkĘ, który opracowaá krytycznie caáy zabytek40. Péter Király równieĪ badaá ten druk. Przedstawiá zwiĊzáą charakterystykĊ i opis tego egzem-plarza, koncentrując siĊ na odrĊcznych dopisach, które siĊ w nim znajdują. We-dáug jego informacji ksiĊga tabulaturowa dostaáa siĊ do Budapesztu juĪ na po-czątku wieku w stanie uszkodzonym41. Podczas kiedy katalogi Brawn 196542, RISM43 oraz Pohlmann 197544 wskazują na wersjĊ budapesztaĔską, o dopisa-nych odrĊcznie dzieáach lutniowych wspominają tylko Brawn 1965 i Boeticher 197845. Tabulatura byáa publikowana w roku 1573 we Frankfurcie nad Odrą i wówczas zawieraáa 53 utwory. Pierwsze 26 utworów przedstawia edycje pre-ambul, fantazji i transkrypcje niemieckich piosenek, francuskich chansons, w áo-skich madrygaáów i motetów. Od numeru 27 mamy taĔce (passamezzo), wielo-czĊĞciowe suity i utwory popularne naleĪące do ówczesnej wáoskiej i niemiec-kiej muzyki. Zachowany druk lutniowy o wymiarach 20x30 cm przekazuje 28 utworów, które są zapisane w niemieckiej tabulaturze. Ten typ zapisu tabulatu-rowego jest przeznaczony dla renesansowej szeĞciochórowej lutni46. Zabytek jest niekompletny, brakuje początku i koĔca, pozostaáy tylko folie F2 – M147.

Wiele stron posiada rekonstruowane marginesy, które wczeĞniej byáy uszkodzo-ne. Zachowany bardejowski egzemplarz zawiera utwory od 24 do 45. Poszcze-gólne folie byáy ponumerowane dodatkowo oáówkiem od 1 do 24. Ta numeracja

39

R.A. Murányi, Thematisches Verzeischnis der Musiksammlung von Bartfeld (Bártfa). Gudrung

Schroder Verlag, Deutsche Musik im Östen, Bonn 1991, s. 30–32.

40

D. Benkö, M. Waissel. Tabulatura 1573, vol. I–II, Editio Musica, Orpheus, Budapest 1980.

41

P. Király, A lantjáték…, s. 63.

42

J. Brown, Instrumental…, s. 266–268.

43

Brown, przekazuje kompletną iloĞü utworów znajdujących siĊ w zbiorze – 52 utwory zapisane na 48 foliach; zob. idem, Instrumental…, s. 266–268; RISM B/I/1 157327.

44

E. Pholmann, Laute, Theorbe Chittarone, Bremen 1975, s. 25.

45

W. Boetticher, B.I. Morphologie der abendländischen Lauten vom Mittelalter bis zum Auftreten

der frühesten Handschriften und gedrucken Quellen in Tabulatur (1507–1515), [w:] Die Musik in Geschichte und Gegenward, s. l, Bärenreiter Kessel – Basel – London – New York 1960,

zv. 8, s. 380.

46

F.VáĖa, Nástin historického vývoje loutnové hry, „Hudební Výchova” 1973, nr 1, s. 114; zob. D.A. Smith, A history of…, s. 54.

47

byáa dodana prawdopodobnie podczas renowacji zabytku. Druk posiada twardą oprawĊ, którą stanowią dwie deski. Pod zapisem tabulatury na foliach 19v – 20r i 22v znajdują siĊ dwa dopisane odrĊcznie dzieáa zapisane niemiecką tabulaturą lutniową. MoĪemy stwierdziü, Īe pierwszy z utworów jest intawolacją cztero-gáosowego chanson Thomasa Crequillona pt. Pour ung plaisir. Zachowaá siĊ tylko fragment dzieáa, ale dziĊki powtarzaniu pierwszej czĊĞci, jak równieĪ dziĊki sekwencjom drugiej – i czĊĞciowo z pomocą konkordancji – moĪna od-tworzyü ubytki i uzupeániü intawolacjĊ48. Drugie rĊkopiĞmienne dzieáo znajduje siĊ na stronie 22v Waisselowej tabulatury. Chodzi o taniec o tytule Ein feiner tantz Newlich Ausgangen. Király pisze, Īe utwór w wiĊkszej czĊĞci pokrywa siĊ z niemieckim taĔcem nr 32 wydanym w 1591 roku w ksiĊdze lutniowej Tabula-tura Matthäusa Waissela49. Waissel áączyá wiele taĔców w suity, które byáy ze-stawiane z dwóch do czterech czĊĞci passamezzo i saltarelo, pavana i gagliarda, tantz i sprung. Wáoskie i niemieckie taĔce znajdują siĊ w jego zbiorach w przy-bliĪeniu w takich samych proporcjach. Poziom trudnoĞci technicznej oraz atrak-cyjnoĞü muzyczna tych dzieá jest zróĪnicowana. Zostaáy skomponowane w stylu konserwatywnym – akordy na mocnych czĊĞciach taktu, przeksztaácane za po-mocą dyminucji. Ten sposób komponowania z zastosowaniem dyminucji nie byá juĪ wówczas nowoczesny50.

Lutniowe druki w lewockim zbiorze muzycznym.

Pierre Phalèse,

Luculentum theatrum musicum (Louvain, 1568)

Tabulatura lutniowa Luculentum theatrum musicum (Louvain, 1568) byáa przechowywana na chórze lewockiego koĞcioáa ewangelickiego, weszáa w skáad Lewockiego Zbioru Muzycznego pod koniec XIX wieku. Razem z innymi r Ċko-pisami muzycznymi i trzema tabulaturami lutniowymi oraz drukiem Phalèseho zostaáa przedstawiona w 1896 roku na wystawie 1000-lecia w Budapeszcie51. Publikacja jest aktualnie zaginiona. Wedáug informacji które podaje Pholmann52 omawiany zbiór jest przeznaczony dla szeĞciochórowej lutni. Na 96 stronach znajdują siĊ 163 utwory, z tego 8 na dwie lutnie, 2 fantazje i 33 taĔce. Dalsze utwory są intawulacjami wokalnych utworów kompozytorów: Tomasa

48

Jak pisze Király – chanson Crequillonova nie zaliczaáa siĊ do ulubionych czĊsto intawulowa-nych wokalintawulowa-nych dzieá XVI wieku; zob. P. Király, A lantjáték…, 1995, s. 63.

49

J. Brown, Instrumental…, s. 374.

50

1896-an Millenium Landes-Auschellung Amtlicher Katalog der historischen Hauptgruppe. Budapest, 1896.

51

W katalogu tzw. wystawy milenijnej znajduje siĊ druk Phalèseho pod numerem 7768; zob. 1896-an Millenium Landes-Austellung Amtlicher Katalog…, s. 543.

52

lona, Orlando di Lasso, Jacoba Arcadelta, Clemensa non Papa. WiĊkszoĞü jed-nak to utwory anonimowe.

Gregorius Krengel, Tabulatura (Frankfurt an der Oder, 1584)

Tabulatura ta, wedáug wĊgierskiego muzykologa Bélu Sztanka, w 1896 roku znajdowaáa siĊ w lewockej bibliotece, obecnie zaginĊáa. Brown 1965, RISM i Pohlmann 1975 nie wspominają o tym egzemplarzu. Sztankó pisze, Īe miĊdzy wystawionymi zabytkami muzycznymi znajdowaáy siĊ lutniowe druki, bez stro-ny tytuáowej53. Király opiera siĊ na informacji, w której Sztankó okreĞla ten zabytek jako druk pochodzący z Lewoczy. Sztankó stwierdziá równieĪ, Īe druk zawiera 20 utworów lutniowych w zapisie niemieckiej tabulatury lutniowej z tekstem wáoskim. Przy studiowaniu katalogu wystawy nie odnaleĨliĞmy tego zabytku pod Īadnym numerem w katalogu. Sztankó stwierdziá, Īe brakowaáo w nim strony tytuáowej, zawierającej vignetu54, dlatego nie moĪemy potwier-dziü, czy ten druk lutniowy na pewno naleĪaá do zbiorów biblioteki w Lewoczy.

Jean Baptista Besard, Thesaurus harmonicus (Köln, 1603)

WaĪnym zabytkiem muzyki lutniowej z początku XVII wieku związanym z terytorium Sáowacji jest druk lutniowy Jeana Baptisty Besarda pt. Thesaurus harmonicus (Köln, 1603). Z dostĊpnej literatury dowiadujemy siĊ, Īe w doku-mencie brakuje spisu treĞci. Aktualnie oryginaá zabytku znajduje siĊ na chórze koĞcioáa ewangelickiego wyznania augsburskiego w Lewoczy, w oprawie z twardych desek, koloru beĪowego z sygnatura 7A. Mikrofilm tego zabytku znajduje siĊ w ÚHV SAV w Bratysáawie z sygnaturą B59. Jest równieĪ wymie-niony w RISM z sygnaturą B/I/1 160315. Na ostatniej folii widnieje pieczątka z datą Löcsei 1885, co znaczy, Īe ten egzemplarz zaliczamy do najstarszego ksiĊgozbioru znajdującego siĊ na chórze koĞcioáa ewangelickiego wyznania augsburskiego w Lewoczy. Druk ma wymiary 21×31 cm. Jest rozdzielony na czĊĞü tekstową i dziesiĊü ksiąg utworów, z których kaĪda zawiera inny rodzaj muzyki: preludia, vilanelle, madrygaáy, galiardy itp. Zabytek zawiera 403 utwo-ry w zapisie francuskiej tabulatuutwo-ry lutniowej. Przedstawia antologiĊ europej-skich kompozytorów z poáowy XVI wieku. Na stronie tytuáowej prezentowany jest tekst, w którym autor zwraca uwagĊ na ostatnią czĊĞü druku (appendix), gdzie jest mowa o sposobach nauki gry na lutni. Autorem ostatniej czĊĞci jest

53

B. Sztankó, Zene. Az 1896. évi ezredéves kiállítás eredményei, ed. Matlekovits Sándor, 1898, zv. V, 1898 s. 117.

54

KaĪdy muzyczny druk, który byá prezentowany na wystawie milenijnej w Budapeszcie w 1896 roku byá oznaczony vignetą, która Ğwiadczy o uczestnictwie w tej wystawie.

Besard. Na koĔcu tej strony znajduje siĊ informacja o tym, Īe zabytek ten wy-drukowaá Gerardus Grevenburch, kosztem autora z Kolonii (Niemcy) w 1603 roku. Pierwsza zachowana strona dzieáa, recto, zawiera licencje Summa privile-gij Cesarei (NajwyĪszy przywilej Cesarza), której udzieliá Cesarz Rudolf II 4 stycznia 1603 roku. Jak pisze Király, jest caákiem prawdopodobne, Īe Besard zaĪądaá tego przywileju osobiĞcie w Pradze. Podobnie jak w druku Gerleho z roku 1546 i Waisselowej Tabulature continens 1573, równieĪ w tym zabytku znajdują siĊ odrĊczne zapiski, które Ğwiadczą o uĪywaniu tej lutniowej ksiĊgi.

Podsumowanie

Lutnia, której czas popularnoĞci w historii muzyki byá stosunkowo krótki, miaáa bardzo wyraĨny wpáyw na formowanie siĊ niektórych waĪnych nurtów muzyki europejskiej. WpáynĊáa na rozwój techniki wariacyjnej, notacji muzycz-nej, przyczyniáa siĊ do stabilizacji tonalnoĞci itp. ĝcisáe kontakty kulturalno-spoáeczne i gospodarczo-polityczne mieszkaĔców terytorium dzisiejszej Sáowa-cji z paĔstwami sąsiednimi i europejskimi centrami w epoce renesansu Ğwiadczą o tym, Īe muzyka lutniowa rozwijaáa siĊ równieĪ na Sáowacji. Wskazują na to zachowane zabytki muzyki lutniowej, w postaci druków, a takĪe informacje poĞrednie mówiące o istnieniu innych Ĩródeá sáowackich, które obecnie zaginĊáy. Centra rozwoju tej twórczoĞci skupiaáy siĊ na Sáowacji w trzech obszarach: na zachodzie – w Bratysáawie i Trnawie, w Ğrodkowej czĊĞci – w BaĔskiej Bystrzy-cy, BaĔskiej Szczawnicy i w Kremnicy oraz na wschodzie – w regionie Spisz

i Bardejów. W ramach wspomnianej kulturalno-gospodarczej wspóápracy moĪ-liwe byáy badania nastĊpującychdruków lutniowych: Sebastian Virdung Musica getutscht (Basel, 1511), Othmar Luscinius Musurgia Seu Praxis Musicae (Stras-sburg, 1536), Hans Gerle Musica Teutsch (Stras(Stras-sburg, 1537), Musica und Tabu-latur (Strassburg, 1546), Othmar Luscinius Musurgia Seu Praxis Musicae. (Strassburg, 1536), Valentinus Bakfark Intabulatura. (Lyon, 1553), Albert de Rippe Cinquiesme Livre de Tabelature de Luth (Paris, 1562), Valentinus Bakfark Harmoniarum Musicarum In Usum Testudinis Factarum (Krakow, 1565), Matthäus Waissel Tabulatura Continens Insignes et Selectissismae (Frankfurt an der Oder, 1573), Gregorius Krengel. Tabulatura (Frankfurt an der Oder, 1584), Jean Baptista Besardov Thesaurus Harmonicus (Köln, 1603), Pierre Phalèse Lucullentum Theatrum Musicum (Lovain, 1568). Na podstawie przeprowadzonych badaĔ moĪna wysnuü wniosek, Īe miáoĞnicy muzyki lutniowej znajdowali siĊ równieĪ na terytorium Sáowacji i próbowali utrzymywaü staáy kon-takt z tym, co dziaáo siĊ w tym czasie w muzyce europejskiej. Repertuar omówio-nych druków lutniowych wymaga zaawansowania w grze na tym instrumencie.

Abstract

History of lute and historical works of lute music in the Slovakia

in 16th and beginning of 17th century

The paper deals with the historical development of musical instrument called lute, monitor its structural changes, the way of strings systems and write music for that musical instrument. Territoryof Slovakia is maintained during the Renaissance and Baroque close cultural-economic andsocial links with neighboring countries: Poland, Germany, Italy and others. The result of theircooperation are imported music in print or in handwritten form. Music is part of Levoþa’s and Bardejov’s collections of music coming from our territory and part of the private libraries of prominentpersonalities of that time. Music scores between ecclesiastical and secular nature are also luteprints. Their existence in our country in the 16th and early 17th century, bringing more detailed information.