Proces restrukturyzacji i konsolidacji sektora banków spółdzielczych w Polsce

Pełen tekst

(1)Stanisław Cieśla Katedra Bank._KII Ub •• pl_ń. Proces •. l. sektora w Polsce. I. Wprowadzenie Banki spółdzielcze w systemie ekonomiczno-finansowym państwa są potrzebne i powinny mieć zagwarantowane miejsce w polskim systemie bankowym oraz zapewnione stabilne zasady działania. Ma to duże znaczenie w warunkach budowy nowej struktury regionalno-samorządowej kraju i decentralizacji systemu finansów państwa. W wyniku tych reform następuje w naturalny sposób zwiększenie roli banków spółdzielczych w gospodarowaniu zasobami finansowymi społeczności lokalnych, a zwłaszcza środkami budżetów gmin i powiatów'. Banki spółdzielcze, podobnie jak i inne podmioty gospodarcze, nie były przygotowane do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej. Decydowały o tym takie czynniki, jak: niski poziom funduszy własnych, brak doświad czeń oraz możliwości organizacyjnych i finansowych w wykonywaniu zbyt dużego zakresu czynności bankowych. Ponadto brak nadzoru właścicielskiego spowodował, że w warunkach liberalizacji obrotu gospodarczego nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji ekonomiczno-finansowej banków spółdzielczych'W latach 1990-1994 sytuacja banków spółdzielczych ulegała ciągłemu pogarszaniu. Na koniec 1993 r. według oceny NBP ok. 100 banków spółdziel czych powinno być postawionych w stan likwidacji. Jeżeli w 1992 r. straty wykazywało 25 banków, to w 1993 r. już 306 banków na łączną kwotę 920 mld zł, natomiast na 1264 banki zrzeszone z BGŻ na koniec 1993 r. 706 musiało ! Bankowo,rć spółdzielcza. w polskim systemie bankowym, .,Głos Banków Spółdzielczych". 1998,nr 11,5. 7. 2 H. Gronkiewicz- Waltz, Szansa w jednolitej strukturze, "Bank Spółdzielczy" 2000, nr 4, s. 3..

(2) Stanislaw. Cieśla. opracować. programy naprawcze'. W roku następnym sytuacja ulegla dalszemu pogorszeniu . Wedlug stanu na 31 XII 1994 r. z ogólnej liczby 1612 banków w 647 przeprowadzono programy naprawiające. a 329 kwalifikowalo się do ogloszenia upadlości'. Wychodząc z zalożenia, że zla sytuacja finansowa banków spóldzielczych nie jest sytuacją bez wyjścia oraz że nie wynika z blędnych zalożeń ich działalności, postanowiono podjąć próby utrzymania tego sektora bankowości. W tym celu uchwalona została ustawa o restrukturyzacji banków spółdziel czych i Banku Gospodarki Żywnościowej oraz o zmianie niektórych ustaw'.. 2. Pod.tawy re.trukturyzacll .ektera banków .półdzlelczych. Uchwalona w dniu 24 VI 1994 r. ustawa - pomimo sprzeciwu wielu środo wisk - określała zasady tworzenia organizacji oraz zrzeszania się banków spół dzielczych. banków regionalnych i banku krajowego zrzeszającego banki regionalne . W ustawie określono również zasady restrukturyzacji banków spół dzielczych. zasady tworzenia i dzialania banków regionalnych oraz restrukturyzacji Banku Gospodarki Żywnościowej . Ustawa z dnia 24 VI 1994 r. usankcjonowała istnienie niezależnych struktur spóldzielczości bankowej. Bankom spóldzielczym zezwolono na pozostanie w strukturach Gospodarczego Banku Południowo-Zachodniego SA we Wrocławiu, Banku Unii Gospodarczej w Warszawie i Gospodarczego Banku Wielkopolskiego SA w Poznaniu. Niemniej banki te podlegały dyskryminacji. gdyż nie pozwolono im na korzystanie z bonów restrukturyzacyjnych. Ustawa o restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej wprowadziła wiele ograniczeń w dzialalności banków spół dzielczych. a mianowicie: - ograniczyła zakres operacji bankowych. które mogły prowadzić banki spóldzielcze. - ograniczyła zasięg terytorialny działalności banków, - wprowadziła obowiązek zasięgania opinii Banku Regionalnego przy powoływaniu i odwolywaniu przez radę nadzorczą prezesa Zarządu Banku Spóldzielczego. - polączono restrukturyzację banków spóldzielczych z restrukturyzacją Banku Gospodarki Żywnościowej. Celem ustawy by lo stworzenie pierwszego w Polsce spółdzielczego holdingu bankowego, który bylby jednocześnie holdingiem podatkowym. Holding PO/,\'kie banki spó/dzielcze, BGZ, Warszawa 1996, s. 66. R. Kaszubski. Restrukturyzacja banków spółdzielczych w Polsce, KiK, Warszawa 1998,. 3 T. Tokarzcwski. 4. s.. ł3inast.. , Dz.U . t 994, nr 90. poz. 369..

(3) Proces restrukturyzacji i konsolidacji sektora banków .... ten w zamierzeniu ustawodawcy miał stanowić bezpieczną, siłną i jednolitą strukturę bankową zdolną do świadczenia pełnego zakresu usług bankowych przede wszystkim dla wsi i jednostek gospodarczych agrokompleksu, ale działającego również w innych dziedzinach gospodarki społecznej·. Funkcjonowanie spółdzielczego holdingu finansowego miało się opierać na dwóch podstawowych zasadach wyrażających się w centralizacji kapitałowej oraz w decentralizacji i autonomii w podejmowaniu decyzji. Centralizacja kapitałowa miała polegać na przejmowaniu przez bank krajowy większości zebranych przez banki regionalne i spółdzielcze kapitałów obcych, zwłaszcza długoterminowych, a następnie ich rozdysponowaniu między te banki w zależ ności od ich potrzeb, czyli na tworzeniu przepływów kapitałowych pomiędzy bankami spółdzielczymi. W ten sposób miało nastąpić wzmocnienie finansowe tego sektora oraz zwiększenie jego rentowności i produktywności . Z kolei autonomia zakładała podział kompetencji pomiędzy poszczególne struktury sektora bankowego i posiadanie przez wszystkie banki tworzące ten sektor osobowośc i prawnej. Decentralizacja oznaczała występowanie w każdym banku , zarówno lokalnym, regionalnym, jak i krajowym własnych, niezależnych władz administracyjnych. Te własne władze miały zapewnić bankom możli wość samodziełnego działania ukierunkowanego na maksymalne i możliwie najbardziej racjonałne zaspokajanie potrzeb finansowych czlonków, pozostałych klientów oraz branż i poszczególnych regionów . W wyniku reałizacji ustawy o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ 9 IX ł 994 r. nastąpiło przeksztalcenie państwowo-spółdzielczego BGŻ w s półkę akcyjną o kapitałe mieszanym i o nazwie BGŻ SA. Kapitał akcyjny BGŻ SA składał się w 66% z akcji Skarbu Państwa, a w 34% z akcji banków spółdzielczych. Zgodnie z ustawą BGŻ SA jako bank krajowy ma kierować się w swych działaniach zarówno interesem banków regionalnych, jak i lokalnych banków spółdzielczych poprzez działanie na ich rzecz w sposób niekonkurencyjny z bankami regionalnymi. Ponadto BGŻ SA może wykonywać wszelkie czynności bankowe określone w prawie bankowym w zakresie przewidzianym w jego statucie. Z pewnym opóźnieniem rozpoczął się etap tworzenia pośredniego szczebla bankowości spółdzielczej, czyli banków regionalnych, dla których przewidziano ustawowo formę spółdzielczych spółek akcyjnych. Oznacza to, że ich akcjonariuszami mogą być banki spółdzielcze, a jedynie za zgodą prezesa NBP mogą nimi zostać w przyszłości inne podmioty. Zgodnie z ustawą' : - akcjonariuszowi banku regionalnego przy s ługuje jeden głos, bez względu na łiczbę posiadanych akcji, - akcjonariuszowi nie będącemu bankiem s półdzielczym nie przysługuje prawo głosu z tytułu posiadanych akcji. T. Tokarzewski, op. cit., s. 68 , 7 T . Orzeszko, Banki spółdzielcze w Polsce. Ekonomiczne j finansowe warunki rozwoju,. I). WSB,. P oznań. 1998,s. 70..

(4) Stanislaw. Cieśla. Siedziby banków wyznaczono w: Bydgoszczy, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Olsztynie, Poznaniu, Rzeszowie, Warszawie, Wrocławiu. Banki regionalne w myśl ustawy mają wykonywać czynności bankowe określone w prawie bankowym, w zakresie ustalonym decyzją prezesa NBP, a ponadto wiele czynności na rzecz zrzeszonych banków spółdzielczych. Banki regionalne mają zrzeszać banki spółdzielcze na podstawie zawieranych z nimi umów zrzeszenia w celu koordynacji współpracy i zapewnienia wzajemnej pomocy w ich działalności statutowej'. Do podstawowych zadań banku regionalnego wykonywanych na rzecz lokalnych banków spółdzielczych należy: regulacja przepływów finansowych i zarządzanie płynnością w zrzeszeniu regionalnym, działalność marketingowa dla wszystkich banków zrzeszonych. obsługa skarbcowa, nadzór, informatyzacja, zapewnienie przepływu informacji, szkolenia pracowników i udziałowców banków spółdzielczych 9 . Ustawa o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ przyczyniła się bez wątpienia do poprawy sytuacji ekonomiczno-finansowej tych banków. Pomogła ona w pewnym zakresie bankom spółdzielczym w wykonywaniu ich zadań w początkowym okresie transformacji, do której nie były one w pełni przygotowane i w swym działaniu ponosiły wiele strat, nie tylko w wymiarze ekonomicznym, ale również społecznym. Jednak zarówno forma wprowadzenia tej ustawy, jak i niektóre efekty jej funkcjonowania nie mogą być uznane za pozytywne. Niepowodzeniem zakoń czyły się prace związane z konsolidacją w ramach zrzeszeń regionalnych. Wobec trudnej sytuacji wielu banków spółdzielczych idea solidarnej odpowiedzialności każdego z uczestników zrzeszenia za zobowiązania wszystkich pozostałych spotkała się z niechęcią ze strony banków będących w dobrej sytuacji. Decyzja o konsolidacji była tym trudniejsza, że banki spółdzielcze nie były gotowe zgodzić się na wzrost uprawnień kontrolnych banku regionalnego, który w ramach zrzeszenia skonsolidowanego powinien, działając w interesie całej grupy, dyscyplinować działania poszczególnych jej uczestników. Jednym z powodów niepowodzenia w tym zakresie było również to, że obowiązujące regulacje stały się przeszkodą we wprowadzaniu konsolidacji podatkowej, co uniemożliwiło zastosowanie mechanizmu kompensacji wyników (który w wypadku działających w krajach Europy Zachodniej skonsolidowanych grup społecznych jest podstawą ich funkcjonowania). Nie powiodła się również realizacja koncepcji funkcjonowania BGŻ SA jako banku krajowego. Na skutek odmiennego postrzegania funkcji, jakie poszczególne szczeble struktury powinny spełniać w zrzeszeniu krajowym, nie doszło do zawarcia umów mię dzy bankiem krajowym a bankami regionalnymi. Nie zostały również zawarte umowy pomiędzy bankami regionalnymi a lokalnymi bankami spółdzielczymi. E .Gostornski, J. Stipczyński, Spóldzie!czośt: bankowa IV okresie tran.\formacji, .. Bank Spół dzielczy" 1996, nr 9. s. II. 9 W. Pawlak, Po trzech latach funkcjonowania ustawy, "Bank" 1997, nr II, s. 27; R. Tupin. Banki spółdzielcze i ich zrzeszenia, cz. l i 2, "Bank Spółdzielczy" 1997, nr 6 i 7. 8.

(5) Proces. sektora banków .... Stosowanie ustawowej zasady niekonkurencyjności pomiędzy poszczególnymi szczeblami doprowadziło do powstania niekorzystnej sytuacji dla banków regionalnych. Związane to było z realizacją przez bank krajowy programu postępowania naprawczego. co wymuszało na nim rozwijanie działalności komercyjnej. Ponadto doświadczenia związane z realizacją ustawy potwierdziły. że wyrażone wcześniej obawy co do możliwości przeprowadzenia jednoczesnej restrukturyzacji BGŻ i spółdzielczego sektora bankowego były uzasadnione. Utworzenie jednolitej struktury bankowości spółdzielczej stało się niemożliwe na skutek włączenia BGŻ do Krajowego Zrzeszenia Banków Spół dzielczych. przy jednoczesnym braku wystarczających zachęt umożliwiających przystąpienie do niego BUG SA i GBPZ SAlo. Proces zmian organizacyjnych przewidziany w ustawie rozpoczął się od przekształcenia państwowo-spółdzielczego BGŻ w spółkę akcyjną o kapitale mieszanym i nazwie BGŻ SA. Rejestracji BGŻ SA dokonano w Sądzie Rejestrowym w Warszawie. a spośród 1650 banków udziałowców banku pań stwowo-spółdzielczego 1622 wyraziło zgodę na przekształcenie ich udziałów na akcje. Pozostałych 28 banków otrzymało zwrot swoich udziałów. W nowo powstałym BGŻ SA 66% akcji objął Skarb Państwa. a 34% akcji otrzymały banki spółdzielcze. Z pewnym opóźnieniem w stosunku do postanowień ustawy rozpoczął się proces tworzenia banków regionalnych. Banki te zgodnie z przepisami prawa . miały mieć charakter spółdzielczych spółek akcyjnych. tzn .• że: - ich akcjonariuszami mogą być banki spółdzielcze. a za zgodą prezesa NBP także inne podmioty gospodarcze. - każdy właściciel akcji banku regionalnego będący bankiem spółdzielczym będzie miał na walnym zgromadzeniu. niezależnie od liczby posiadanych akcji. jeden głos. ewentualni inni akcjonariusze nie będą mieli w ogóle prawa głosu. Kapitał akcyjny tych banków tworzony był zgodnie z intencją ustawy z czę ści majątku BGŻ SA wniesionej w formie wkładów niepieniężnych oraz z akcji przydzielonych bankom spółdzielczym w zamian za przekazane przez te banki akcje BGŻ SA. Ustawodawca sam określił siedziby banków regionalnych. a to w: Bydgoszczy. Koszalinie. Krakowie. Lublinie. Olsztynie. Poznaniu. Rzeszowie. Warszawie i Wrocławiu. natomiast prezes NBP w porozumieniu z ministrem finansów w końcu 1994 L ustaliI granice regionów. W ustawie określono. że na utworzenie banków regionalnych banki spółdzielcze mają 5 miesięcy. licząc od dnia wejścia ustawy w życie. Jednakże termin ten nie został dotrzymany. gdyż ostatni bank regionalny powstał 26 IV 1997 L". Z. Krysiak, /ntegratja czy dezintegracja spó/dzielczo.ki bankowej, "Bank Spółdzielczy" 1999, nr 8; R. Tupin, Co Z dalszą konsolidacjq banków spófdzie!cz.ych i BGŻ SA, "Bank Spół !O. dzielczy" 1998. nr l. II. R. Kaszubski, op. cit" s. 57-59..

(6) Stanisław Cidła. Opóźnienie. w tworzeniu banków regionalnych. a także niezrealizowanie innych przepisów ustawy wpłynęło negatywnie na przebudowę i funkcjonowanie struktury banków spółdzielczych. Jednakże w latach 1996-1999 banki spół dzielcze podjęły próbę konsolidacji organizacyjnej na szczeblu podstawowym w celu sprostania wymogom stawianym bankom spółdzielczym co do progów kapitałowych. Osiągnięcie tych progów decyduje o utrzymaniu lub utracie przez dany bank spółdzielczy samodzielności na rynku finansowo-kredytowym. Zgodnie z uchwałą Komisji Nadzoru Bankowego nr 9/98 z dnia 5 VIII 1998 r. progi te wynosiły: 300 tys. ecu dla banków założonych przed I I 1999 r. oraz I mln ecu dla banków założonych po I I 1999 r. Wymóg osiągnięcia w dniu 31 XII 1998 r. 300 tys. ecu funduszów własnych spełniało 151 banków z 950 banków ZKBSJ2. Mając świadomość trudności w dochodzeniu banków do wymaganego kapitału założycielskiego. NBP określił następującą ścieżkę dochodzenia do tego pułapu: 300 tys. ecu do 31 XII 1999 r. oraz I mln ecu do 31 XII 200 I r. Osiągnięcie powyższych pułapów kapitałowych jest dla banków zadaniem bardzo trudnym. Stąd w roku następnym terminy te zostały przedłu żone. Niemniej spółdzielczość bankowa podjęła trud osiągnięcia znacznego wzrostu funduszy własnych przy stosunkowo niewielkiej pomocy państwa.. 3. Sektor banków bankowego. spółdzielczych. na tle sektora. Od 1998 r. w bankach spółdzielczych nastąpiła konsolidacja (koncentracja) struktury organizacyjnej. co wyraża się spadkiem liczby banków oraz wzrostem ich potencjału ekonomicznego. Według stanu na dzień 31 XII 1999 r. działalność prowadziły 782 banki spółdzielcze. w tym: 630 zrzeszonych w ZKBS. tj. związanych z BGŻ SA. 86 zrzeszonych w GBPZ SA oraz 65 zrzeszonych w BUG SA. Poza II strukturami zrzeszeniowymi działał samodzielnie jeden bank - SBR "Samopomoc Chłopska" w Warszawie". Należy podkreślić. że 630 banków spółdzielczych zrzeszonych w 9 bankach regionalnych i banku krajowym BGŻ SA tworzy trójszczeblową strukturę Zrzeszenia Krajowego Banków Spółdzielczych. Jednocześnie 151 banków spółdzielczych funkcjonuje w strukturach dwuszczeblowych, zrzeszając się w BUG SA w Warszawie lub GBPZ SA we Wrocławiu. Jak wynika z powyższych danych, w kraju funkcjonują trzy niezależne grupy bankowe oraz jeden bank działający samodzielnie.. R. Tupin. Fuzja czy konsolidacja? "Bank Spółdzielczy" 1998, nr 9, s. 12: Z. Krysiak. Ile banków spółdzielczych 'Ul mapie Polski, "Bank Spółdzielczy" 1998. nr 9, s. 7-9; M. Machlejd, Spółdzielczość bankowa w Polsce - szanse i zagrożenia, "Bank Spółdzielczy" 1999, nr 5. s. 5-7. 13 M. Paluch, T. Gumkowski, Banki spółdzielcze na tle systemu bankowego w /999 r" "Bank Spółdzielczy" 2000. nr 5. 12.

(7) . seklora balików .... Proces. Nie bez znaczenia. dla przybliżenia wizerunku spółdzielczego sektora bankowego. jest odmienna struktura własnościowa banku krajowego . banków regionalnych i zrzeszających. BGŻ SA jest bankiem państwowo-spółdziel czym. gdyż ok. 66% akcji banku należy do Skarbu Państwa. a 32% do banków regionalnych i ok. 2% do 55 banków spółdzielczych . natomiast banki szczebla pośredniego są przede wszystkim własnością zrzeszonych banków spółdziel czych l ' . Drastyczny spadek liczby banków w ostatnim okresie jest w głównej mierze efektem procesów konsolidacji sektora banków spółdzielczych. W ciągu 1999 r. liczba banków s półdzielczych zmniej szy ła się z 1188 do 784. a więc o ponad 400. Warto dodać. że w okresie tworzenia banków regionalnych było 1381 banków spółdzielczych . Obecnie jest ich prawie o połowę mniej. Dane dotyczące banków spółdzielczych zrzeszonych w bankach regionalnych lub zrzeszających przedstawiono w tabeli 1. Tabela I . Liczba banków spóldzielczych zrzeszonych w bankach regionalnych Bank regionalny. (zrlc szający). Gospodarczy Bank Wielkopolski SA Gospodarczy Bank Południowo- Zachodni SA Bank Unii Gospodarczej SA Wanniń sko- Mazurski Bank Regionalny SA. Lubelski Bank Regionalny SA Bałtyck i Bank Regionalny SA Pomorsko-Kujawski Bank Regionalny SA. Bank Regionalny SA Malopolski Bank Regionalny SA DOlnoś ląski. Rzeszowski Bank Regionalny SA Mazowiecki Bank Regiona1ny SA. Razem. Stan w dniu powstania banku. Stan na. Stan na. 31 X1I1998r. 31 XII 1999r.. 190 81 117 146 208. 125 145. 72. 60. 120 59 187 49 152 138 1. 78 50 167 49 132 I 188. 93. 122 167. 88 86 65 57 120 39 57 31 I 15 44 82 784. Zródło: W . Potocki. Konsolidacja sek.tora banków spóldziekz)'ch . .. Bank i Rolnictwo" 2000, nr 2.. Proces koncentracji. narzucony rygorami Komisji Nadzoru Bankowego. wpłynął także na zwiększenie funduszy włas nych tych banków. a tym samym na ich wzmocnienie kapitał owe. Świadczy o tym ponad 20-krotny wzrost funduszy własnych w latach 1993- 1999 . Na koniec 1993 r. w Polsce d z iałały 1653 banki spółdzielcze. a ich fundu sze własne w przeliczeniu na ł bank wynos ił y 74,4 tys . zł. natomiast na koniec 1999 r. był o ju ż tylko 781 banków. ale za to fundu sze własne wzrosły do poziomu 1533.3 tys. zł na jeden bank ls. Pozycja ry"kowa spd/dzie lczego sektora bankowego . "Bank Spółdzielczy " 2000. nr 2. I ~ E. Śleszyńska-Charcwicz, Perspektywy sektora bankowości .\ póldzielczej HI Polsce, Biule~ tyn Bankowy, "Branżowy Serwis Informacyjny" 2000, nr 5. 14.

(8) Stanislaw. Cieśla. Potwierdzeniem tej sytuacji jest również fakt, że o ile 31 XII 1998 r. udział banków spółdzielczych o wielkości funduszy własnych do 100 tys. ecu w ogólnej liczbie banków wynosił 37,6%, to według stanu na 30 VI 1999 r. udział spadł do 22,4%. W latach 1998-1999 zmniejszył się także udział banków o wielkości funduszy własnych w przedziale od 101 tys. ecu do 300 tys. ecu z 43,7% do 39%. Zwiększył się natomiast udział banków o funduszach wła snych w przedziale: od 301 tys. ecu do 500 tys. ecu - z 10,4% do 18,6%, od SOI tys. ecu do 1 mln ecu - z 6,4% do 15,4%; powyżej 1 mln ecu - z 1,9% do 4,5% ogólnej liczby banków spółdzielczych". Rok 1999 był rekordowy pod względem fuzji banków spółdzielczych. Aż 381 banków spółdzielczych połączyło się z innymi, najczęściej sąsiadującymi bankami. Najwięcej, ponieważ 256 połączeń odnotowano w I kwartale 1999 r. W kolejnych miesiącach tempo połączeń banków wyraźnie osłabło na skutek ustawowego wydłużenia do końca 2000 r. terminu dochodzenia do wymaganego minimum kapitałowego, przy czym rekordzistą pod względem przyłączonych banków był Bank Spółdzielczy Rzemiosła w Krakowie (zrzeszony w GBPZ we Wrocławiu), który w 1999 r. przyłączył aż 16 banków. W dalszej kolejności uplasował się Krakowski Bank Spółdzielczy zrzeszony w MBR SA w Krakowie, który przyłączył w 1999 r. 10 banków oraz banki spółdzielcze w Rozprzy i Łowiczu, zrzeszone w MRBank SA w Warszawie, które przyłączyły po 8 okolicznych banków, tworząc banki działające już na obszarze kilku powiatów. Łączenie banków spółdzielczych spowodowało zwiększenie liczby banków o funduszach własnych przekraczających wymagany próg kapitałowy w wysokości 300 tys. ecu. Na koniec grudnia 1999 r. wymagane ustawowo minimum kapitałowe osiągnęło 379 banków. Najwięcej banków silnych kapitałowo jest w: GBPZ SA, gdzie na 86 banków aż 68 ma wymagany kapitał, GBW SA (na 88 - 50), MBR SA (na 115 - 48), MR Bank (na 82 - 44), BUG SA (na 65 - 39), W-MBR SA (na 57 - 38). Najgorsza sytuacja pod tym względem występowała w Rzeszowskim Banku Regionalnym, w którym na 44 zrzeszone banki spół dzielcze tylko 5 osiągnęło wymagany próg kapitałowy". Należy podkreślić, że proces łączenia banków spółdzielczych musi być realizowany w sposób planowy, gdyż nadmierne jego przyspieszenie może się wiązać z dużym ryzykiem. Jakkolwiek bowiem konsolidacja prowadzi do wzrostu bezpieczeństwa banków, to zanim ona nastąpi, konieczne jest pokonanie wielu problemów, które dotyczą następujących kwestii ": - połączenia, zwłaszcza w pierwszej fazie, związane są z kosztami, gdyż zwykle wymagają ujednolicenia procedur, planów kont, systemów informatycznych, a często również remontów pomieszczeń bankowych,. W. Baka. Zarys rozwoju i aktualne problemy fUllhjollowa1lia sektora bankowego w Polsce, "Prawo Bankowe" 2000. nr I. s. 71. 17 W Potocki. op. cit. l!! M. Paluch. T. Gumkowski. op. cit. 16.

(9) Proces. seklora banków .. .. działania spółdzielni. jaką jest każdy bank spółdzielczy. mogą być żródłem trudności organizacyjnych w przeprowadzaniu połączeń : decyzja o łączeniu podejmowana jest przez zebranie przedstawicieli udziałowców. Biorąc pod uwagę zasadę głosowania (I udziałowiec = 1 głos). oznacza to konieczność przekonania ponad 2/3 przedstawicieli o potrzebie łączenia. co często napotyka trudności.. - zasady. - z. połączeniami związane mogą być. dotyczące. utraty pracy , co zwłaszcza w środowiskach wiejskich powodować może bardzo poważny opór. Chcąc przedstawić pozycję sektora banków s półdzielczych na tle całego sektora bankowego, przeanalizujemy wybrane dane . Suma bilansowa banków spółdzielczych mierzona sumą aktywów netto stanowiła w całym sektorze bankowym odpowiednio w: 1993 r. 6.6% ,1994 r. 5.3%.1995 r. 4,8%,1996 r. 4.6%.1997 r. 4,5 %,1998 r. 4,3%.1999 r. 4,2%19. Udział aktywów netto banków spółdzielczych uległ wyraźnemu zmniejszeniu w łatach ł993-ł995 , tj . w łatach, w których ogłoszono upadłość wiełu banków (w ł994 r . - 23. w 1995 r. - 57). Tempo spadku udziału sektora banków spół dzielczych wyraźnie zmniejszyło się w latach 1998- 1999, co świadc zy o przełamaniu negatywnych tendencji. O sile danej grupy banków decydują posiadane przez te banki fundusze wła sne i uzupełniające. W latach 1993-1999 fundusze banków spółdzielczych uległy wyraźnemu zmniejszeniu . Świadczą o tym następujące dane dotyczące ud ziału banków spółdzielczych w funduszach własnych całego sektora bankowego . Udział ten wynosił odpowiednio: w 1993 r. 8% . ł994 r. 5.7 %.1995 r. 5,4%, ł996 r. 4,9%,1997 r. 4,8 %,1998 r. 4,4%, ł999 r. 4,6% . Ogółem fundusze własne i uzupełniające banków spółdzielczych wynosiły w ł999 r. 1368,5 mln zł i wzrosły w porównaniu z 1998 r. o 25.04%. Po raz pierwszy od dłuż szego czasu nastąpił dość dynamiczny wzrost, który był o 10,6 p.p. wyższy od dynamiki przyrostu w bankach komercyjnych . Oznacza to. że działania podjęte przez banki spółdzielcze w celu osiągnięcia progu kapitałowego 300 tys. ecu przynosiły wymierne efekty . Innym wskaźnikiem pozwałającym na ocenę pozycji banków spółdziel czych na rynku jest kwota depozytów sektora niefinansowego . Udział banków spółdzielczych w depozytach w latach 1993-1999 wynosił: w 1993 r. 7.6%. 1994 r. 5,9%,1995 r. 5.5 %,1996 r. 5,5%,1997 r. 5.2%.1998 r. 5.2 %.1999 r. 5%. Pozycja sektora banków spółdzielczych ułegła ograniczeniu szczególnie w latach 1993- I 995. tj. w okresie dla nich najtrudniejszym, jednakże jest mocniejsza niż w odniesieniu do innych wskażników . Niemniej trzeba mieć na uwadze . że banki spółdzielcze gromadzą przede wszystkim środki osób prywatnych. tj. grup o stosunkowo slabej kondycji finan sowej (rolnicy, łudność wiejska i małych miasteczek) . Ważnym wskaźnikiem służącym do oceny pozycji sektora banków spół dzielczych na rynku jest jego udział w akcji kredytowej. Udział ten wynosił 1'1 Ibidem ,. obawy.

(10) Slanislaw Cies[a. odpowiednio: w 1993 r. 7,1 %, 1994 r. 6,4%, 1995 r. 5,5%, 1996 r. 5, l %, 1997 r. 5,5%,1998 r. 5%, 1999 r. 5,1 %. Podstawową grupą klientów kredytowych banków spółdzielczych są osoby prywatne, w szczególności rolnicy i drobni wytwórcy. Prowadzona przez banki spółdzielcze od 1995 r. akcja kredytowa odznacza się dużą poprawą bezpieczeństwa działania w tym zakresie. Wynika to zarówno z negatywnych doświadczeń z lat 1990-1993, jak i wprowadzonych przepisów regulujących tę sferę działalności. Do powyższego stwierdzenia upoważnia porównanie udziału należności zagrożonych w należnościach brutto od podmiotów niefinansowych banków spółdzielczych i całego systemu bankowego w łatach 1995- I 999. Udział tych należności w bankach spółdzielczych i w całym sektorze bankowym (dane w nawiasie) wynosił odpowiednio (w %): w 1995 r. 11,7 (20,4), 1996 r. 5,3 (12,7),1997 r. 3,7 (10,2), 1998 r. 3,5 (10,5), 1999 r. 3,6 (12,9)20. Tak dobre wskaźniki banków spółdzielczych to także efekt procesu restrukturyzacji wierzytelności trudnych przez banki regionalne, a także rezultat poprawy jakości procedur oceny ryzyka kredytowego w tych bankach. Tabela 2. Wybrane dane i wskaźniki ekonomiczne banków spóldzielczych i banków komercyjnych w 1999 r. Wyszczególnienie Liczba banków Liczba oddziałów Liczba innych placówek Liczba zatrudnionych Aktywa netto (w mln zł) Aktywa netto na I zatrudnionego (w tys. zl) Zysk brutto na l zatrudnionego (w tys. zł) Wskainik zwrotu l aktywów netto (w %) RentownoŚĆ DCnO". (w %). kosztów działan ia banków w przychodach ogółem (w %) Udział kosztów wynagrodzeń z narzutami w prlychodach (w %) Udzial przychodów z odsetek w przychodach ogółem (w %) Udział. Banki spółdzielcze. 782,0 1 044iJ 798,0 25098,0 15409,6 614,0 12,9. 1.2 8,9 37,4 28,0 79,9. Banki komercyjne 77,0 2235,0 7987,0 149638,0 349021,9 2332.4 39,3 1.04 4,1 14,6 8,3 45,0. • wynik finansowy netto do kosztów całkowitych Źródło : M. Paluch, T. Gumkowski. 0l' . dl ., s. 12. Wskaźnikiem. syntetycznym służącym do oceny jakości pracy banków spół dzielczych jest wynik finansowy netto, Udział wyniku finansowego netto banków spółdzielczych w systemie bankowym w latach 1995-1999 wynosił: w 1995 r. 3%, ł996 r. 4,3%, ł997 r. 5%, ł998 r. 9,7%,1999 r. 5,8% , Dane te świadczą o wysokiej rentowności banków spółdzielczych, Jednakże banki spółdzielcze osiągają tak dobre wyniki przede wszystkim poprzez obniżkę 2tllbidem ..

(11) Proces. sektora banków .... kosztów, a nie przyrost przychodów, natomiast w bankach komercyjnych dąży się do dynamicznego wzrostu przychodów, inwestując równocześnie w nowoczesne technologie. Ze względu na fakt, że banki spółdzielcze obsługują głównie klientów detalicznych. ich wydajność pracy mierzona wynikiem finansowym netto jest niż sza niż w systemie bankowym . W 1999 r. zatrudnienie w bankach spółdziel czych wynosiło 25 098 etatów, stanowiąc ł 4,36% zatrudnienia w systemie bankowym. Przeciętnie w omawianym okresie pracownik banku spółdzieł czego zatrudniony na pełnym etacie wypracował zysk netto w wysokości 8092,3 zł, tj. 40,5% wyniku osiągniętego w całym sektorze bankowym, natomiast przeciętny zysk netto na jednego zatrudnionego w bankach komercyjnych wynosił 21 974,4 zł i był 2,7 razy wyższy niż w bankach spółdzielczych. Porównując główne wskaźniki ekonomiczno-finansowe banków spółdziel czych i banków komercyjnych, przedstawione w tabeli 2, należy podkreślić , że banki spółdzielcze osiągnęły w ł999 r. wyżs zy o 0,ł6 p.p. zwrot z aktywów oraz charakteryzowały się prawie dwukrotnie wyższą rentownością · Niepokojące jest to, że banki tracą pozycję rynkową. Przy 2,5-krotnie wyższym udziale kosztów w przychodach banków, wskaźnik ten w bankach spółdzielczych wynosił 37,4%. Dalsze zmniejszanie udziału w rynku spowoduje, że poziom wypracowanych zysków będzie malał, a w konsekwencji banki spółdzielcze nie będą miały wystarczających środków na inwestycje w nowoczesne technologie bankowe oraz środków na powiększenie sieci placówek bankowych" (tabela 2).. 4. Podsumowani o Za pozytywne zmiany w sektorze banków spółdzielczych należy uznać fakt, że zaczęły one w wyraźny sposób poprawiać jakość usług, a także zwiększać różnorodność produktów. Zwiększyła się także sieć placówek bankowych, których było już ponad 1,8 tys ., co stanowi ok. 20% wszystkich placówek bankowych w Polsce. Największą łiczbą płacówek bankowych wykazał się m.in . Krakowski Bank Spółdzielczy (41 płacówek) oraz BSR Kraków (37). W 1999 r. zaczęła rozwijać się także sieć bankomatów wprowadzanych przez największe banki spółdzielcze, które zamierzają połączyć budowaną sieć z bankomatami BOZ SA. Za szczególny sukces należy uznać ogólną liczbę obsługiwanych klientów, która była szacowana na ponad 10 mln osób. Niestety, nie zmienia to faktu, że banki spółdzielcze obsługują jedynie 4% rynku, a do niedawna było to M . Paluch, T . Gumkowski. op. cit., s. 12; Sytuacja MI BGŻ i bankach sp ó/dzielcz ych , Biuletyn Bankowy, "Branżowy Serwis Informacyjny" 2000, nr 7/8, s. 18: K. Zdano wsk i , Sektor balików spółdzielczych w /999 r., Bank, "Almanach Banków Spóldzielczych" 2000, nr 8: . Wyniki ekonomiclno-finansowe banków spófdzie/czych, T. Olko - Bagieńska, M. Paluch. B. Karpowich, K . Przepióra, ZKBS. "Bank Spółdzielczy" 2000, nr 3; A . Pawelska, Umoc'lienie .l'l'ktora banków ,\póldzitlczych, "Bank Spółdzielczy" 1998, nr 6; D. Komacka, Lepsza sytua!:ja b(wJ.:.dw spól· dzielczych. " Bank Spóldzielczy" 1997. nr 3. 21.

(12) StaniS!lnv Cieśla. ok. 8%. Za główną przyczynę tego zjawiska można uznać dynamiczną poprawę pozycji banków komercyjnych, na co wpłynęło powstanie nowych wystandaryzowanych sieci sprzedaży i usług". Podsumowując powyższą analizę, nałeży stwierdzić, że pozycja banków spółdzielczych utrzymuje się, w porównaniu z latami ubiegłymi, na niemał niezmienionym poziomie. Nasuwają się zatem następujące wnioski": - można przyjąć, że banki spółdzielcze przezwyciężyły trudności, które jeszcze kilka lat temu stanowiły zagrożenie dla ich dałszego funkcjonowania; dzięki temu obecna sytuacja stanowi dobry punkt wyjścia w cełu dokonania istotnych przemian, - kierunki przemian przyjęte i realizowane przez banki są właściwe i zaczynają przynosić rezułtaty, - konieczne jest przekształcenie dotychczasowego modeł u funkcjonowania w taki sposób, aby możliwy był rozwój adekwatny do posiadanego potencjału. Podsumowując rozważania dotyczące mijającego lO-lecia, należy stwierdzić, że proces transformacji systemowej i towarzyszące mu zmiany stworzyły bankom spółdzielczym ogromną szansę rozwoju, ale także znaczną ich część naraziły na upadłość. Bez pomocy zewnętrznej nie bylyby one w stanie przetrwać. Nałeży podkreśłić, że jak dotąd brakuje jednolitej koncepcji przebudowy spółdzielczego sektora bankowego, co nie sprzyja jego dalszemu rozwojowi. Za pozytywne zmiany w ostatnim okresie można uznać proces konsołidacji, który w warunkach globalizacji i otwarcia połskiej gospodarki przyczynił się do zwiększenia funduszy własnych, a tym samym zwiększył bezpieczeństwo. funkcjonowania banków spółdzielczych. Dokonująca się konsolidacja sektora bez wątpienia wzmocniła pozycję ekonomiczną, która jest niezmiernie istotna ze wzgłędu na istnienie silnej konkurencji zewnętrznej. Możliwość stworzenia silnej i jednolitej struktury spółdzielczej daje obecnie projekt nowej ustawy. Ze wzgłędu na doniosłe znaczenie banków spółdziełczych w finansowaniu wsi i rołnictwa, konieczne jest przyjęcie właściwej drogi rozwoju. Nałeży żywić nadzieję, że proponowane rozwiązania ustawowe doprowadzą do otwarcia perspektywy rozwojowej przed bankowością spółdzielczą. Przyjęcie właściwych rozwiązań jest istotne, ponieważ banki spółdzielcze mają dobrze rozwiniętą sieć finansującą wieś i rołnictwo, a tym samym są podstawą przekształceń w rołnictwie. Bez nich nie można mówić o reformie polskiego rolnictwa, a co za tym idzie o reformowaniu naszej gospodarki jako całości. Działałność sektora bankowego w łatach 1989- 1999 miała istotne znaczenie dla spowodowania wzrostu gospodarczego w Połsce oraz zapoczątkowania procesu integracji z Unią Europejską. Rozwój sektora bankowego w przyszło ści będzie się dokonywał ewołucyjnie pod wpływem sił i procesów rynkowych. Mając na uwadze dominację kapitału zagranicznego w polskiej bankowości, K. Zdanowski, op . clt., s. 13. 23 E. Sleszyńska-Charewicz. Penpektywy sektora ba"kowośc:; spó/dz.ielczej w Polsce . Biule'yn Bankowy. "Branżowy Serwis Informacyjny" 2000. nr 5. 22.

(13) Proces reJtrukturyzacji i. . sektora banków .. .. zwłaszcza obecność w naszym kraju czołowych banków europejskich, można uznać, że jest to kolejna okoliczność. która będzie silnie rzutować na rozwój sektora bankowego i jego rolę na polskim rynku finansowym w bliższej i dalszej przyszłości".. w tym. Literatura Baka W., wrys rozwoju i aktualne problemy ftmkljollowmlia seklOra bankowego w Pol· see, "Prawo Bankowe" 2000, nr I. Bankowość spółdzielcza w polskim systemie bankowym, "G łos Banków Spółdzielczych" 1998. nr I l. Goslomski E .. Stipczyński J., Spóldzielczo.ść bankowa IV okresie transformacji, "Bank Spółdzielczy" 1996. nr 9. Gronkiewicz-Waltz H ., SzalIsa w jednolitej strukturze. "Bank Spółdzielczy" 2000, nr 4. Kaszubski R . ReslrukllłrYUlcja banków spó/dzielcl..ych w Polsce. KiK, Warszawa 1998. Komacka D .• upszo sytuacja balików spó/dzie/czy(·h . "Bank Spóldzielczy" 1997. nr 3. Krysiak Z ., /le banków spó/dzielczych IW lIIapie Polski, .. Bank Spóldzielczy" 1998 . nr 9. Krysiak Z ., Integracja czy dezi1l1egrQ(ja spóldzielczo.~c i hankmvej, "Bank Spó łd zielczy" 1999,nr8. Machlejd M., SpóldzieJczość batikowa w Polsce - st.aIl.H~ i zagroienia, "Bank Spółdzielczy" 1999.nr5. t. Orzeszko T., Banki spd/dzielcz.e w Polsce. Ekonomiczne i finansowe warunki rozwoju, WSB, Pozna'; 1998.. Paluch M., Gumk.owski T., Baliki spd/dzielcze /la Ile systemu bankowego w 1999 r ., "Bank Spóldzielczy" 2000. nr 5. Pawelska A., Umocllienie sektora banków spóldzielczych, .. Bank Spóldzielczy" 1998, nr 6. Pawlak W., Po trzech latach funkcjollowania ustawy, "Bank" 1997 , nr 11 . Potocki W .. Konsolidacja sektora banków spó/dzielczycl" .. Bank i Rolnictwo" 2000, nr 2. Pozycja rynkowa spóldzielczego sektora bankowego. "Bank Spóldzielczy" 2000, nr 2. Pruś M., II KanF" Polskich Bm,ków Spó/dzielczycl, ".Bank i Kredyt" 1999, nr 1-2 . Sytuacja w BGZ i bankach spóldzielczych, Biuletyn Bankowy, "Branżowy Serwis Informacyjny" 2000. nr 7/8. Sleszynska.Charewicz E., Perspektyw)' sektora bankowości spółdz.ie/czej w Polsce, Biule· tyn Bankowy . .. Branżowy Serwis Informacyj ny" 2000, nr 5. Tokarlewski T .. Polskie banki spóldzielcze, BGŻ , Warszawa 1996. Tupin R .. Banki spóldzielcze i ich zrzeszenia, cz. I i 2, .. Bank Spóldzielczy" 1997, nr 6 i 7. Tupin R., Co z dalszą kOllSolida(ją banków spó/dzielczych i BGŻ SA, .. Bank Spóldzielczy" 1998 , nrl. Tupin R .. Fuzja czy konsolidacjo ? "Bank Spółdzielc zy" 1998, nr 9. W,}'niki ekonomicl.1lo-finansowe balików spó/dz.ielczych, T. Olko·Bagieńska, M. Paluch, B. Karpowich, K. Prl.epióra. ZKBS , "Bank Spóldzielczy" 2000, nr 3 . Zdanowski K .. Sektor bonków spóldzielczycl, IV /999 r .. Bank, .. Almanach Banków Spóldzielczych" 2000, nr 8.. W. Baka, op. cir.; M. Pruś, II Kongres Pol.~kich Banków Spółdzielczych, "Bank i Kredyt" 1999. nr t-2 . 24.

(14) Stanislaw. Cieśla. The Restructurlng and Consolldatlon ot the Cooperatlve Banking Sector In Poland The structure of cooperative banks in Poland plays an import.nt role in the b.nking service market. Under the conditions or the market economy it had to undergo significant changes as regards its functioning. The restructuring and consolidation of cooperative bank s have created a new organization with historical traditions ..

(15)