Władysława Grabskiego myśli o gospodarce, polityce i edukacji obywatelskiej

Pełen tekst

(1)Aleksandra Lityńska K.....'. HII,.,II M"nlk••••. I.n.'. Władysława Grabskiego myśli o gospodarce, polityce. i edukacji obywatelskiej Polska szkola historyczna w ekonomii wyrosła na tradycjach szkoly narodowej, której początki sięgają pierwszej połowy XIX w. Utrata niepodległości, walki narodowowyzwoleńcze przyczyniły się do wzrostu znaczenia wartości narodowych, przyjętych później przez szkołę historyczną. Treści spoleczne polskiej szkoły narodowej i historycznej miały na cełu likwidację pozostałości feudalizmu, rozwój gospodarczy kraju, który w przyszłości miał umożliwić odbudowę niezawisłego bytu państwowego. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna kraju, rozbicie polityczne, początek przemian kapitalistycznych decydowały o charakterze myśli polskiej w XIX w. i na początku XX w. Polska szkola historyczna w ekonomii rozwinęła się równocześnie ze szkołą historyczną niemiecką, która była reakcją kraju zacofanego gospodarczo na koncepcje łiberałizmu ekonomicznego, głoszonego przez szkołę klasyczną i ekonomię poklasyczną, a odpowiadającego krajom zaawansowanym w rozwoju ekonomicznym. Szkola polska, podobnie jak szkoła niemiecka, poddała krytyce koncepcje praw uniwersalnych klasyków. podkreślała odmienność warunków rozwoju każ dego kraju. wskazywała na rolę tradycji. religii i kultury narodowej w rozwoju społeczeństwa, nawiązywała do przeszłości. która ukształtowała tera źniejszość. Do czołowych twórców polskiej szkoły historycznej w ekonomii należą Leon Biliński. Stanislaw Gląbiński , Wladysław Ochenkowski. profesorowie związani z Uniwersytetem Lwowskim . Po uzyskaniu niepodległości w 1918 r. koncepcje szkoły historycznej stały się także popularne w ośrodku ekonomistów warszawskich. którzy wykładali na Uniwersytecie Warszawskim, Politechnice Warszawskiej, Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ośrodek Warszawski.

(2) Aleksandra Urwiska. w ramach nurtu historycznego reprezentowali m.in. Władysław Grabski, Tadeusz Brzeski, Antoni Kostanecki, Roman Rybarski, Stefan Dziewulski. Wybitnym reprezentantem szkoły historycznej we Lwowie był Stanisław Grabski. Czołowym przedstawicielem szkoły historycznej w ekonomii warszawskiego ośrodka akademickiego był młodszy brat Stanisława Grabskiego - Władysław Grabski (1874-1938) - działacz społeczno-gospodarczy, polityk i ekonomista. Dzieciństwo spędził w rodzinnym majątku Borowo koło Lawieza, co wywołało istotny wpływ na jego późniejsze zainteresowania naukowe. Wykształcenie śred nie otrzymał w warszawskim V Gimnazjum Męskim. Wykładali tam wybitni pedagodzy, m.in. Ludwik Krzywicki i Adam Mahrburg. Na ukształtowanie się osobowości W. Grabskiego duży wpływ wywarł również Edward Abramowski - działacz polityczny, psycholog, socjolog zwolennik spółdzielczości i kooperatyzmu. W. Grabski studia uniwersyteckie odbył w Paryżu, gdzie kształcił się w Szkole Nauk Politycznych, a następnie na Wydziale Ekonomicznym na Sorbonie. W 1894 r. została opublikowana pierwsza praca W. Grabskiego pl. Kwestia agrarna we Frantji.. W 1896 r. W Grabski kontynuował studia rolnicze w Halle, które musiał przerwać po roku w związku ze śmiercią ojca Feliksa. Po powrocie do kraju zajął się prowadzeniem gospodarstwa rolnego w Borowie, interesował się głównie sprawami wsi i poszukiwaniem dróg poprawy sytuacji w rolnictwie. Był zało życielem doświadczalnej stacji rolniczej w Kutnie, a następnie pierwszej w kraju fabryki drenów "Spójnia" i Towarzystwa Melioracyjnego. W Lowickiem zakładał kółka rolnicze, mleczarnie spółdzielcze i kasy włościańsko-spółdzielcze. Centralne Towarzystwo Rolnicze w uznaniu jego zasług w popularyzacji idei kółek rolniczych wybrało go członkiem swojego zarządu. W. Grabski stał się wkrótce czołowym ideologiem tego Towarzystwa. Działalność polityczną rozpoczął W. Grabski w 1904 r. jako współzałożyciel nielegalnej organizacji Związek Pracy Narodowo-Politycznej, zbliżonej do Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego. W tym samym roku opublikował pracę pl. Historia Towarzystwa Rolniczego 1858-1861 (Warszawa 1904) w dwóch tomach. W pierwszym tomie przestawił historię rolnictwa w kraju w pierwszej połowie XIX w., a w drugim - zarys dziejów Towarzystwa. W latach 1906-1912 był posłem ziemi warszawskiej do utworzonego przez cara parlamentu, tzw. Dumy Państwowej. W 1907 r. opublikował pracę pl. Ma/eria/y w sprawie w/o'(ciańskiej, w której postulował wprowadzenie udogodnień kredytowych dla rolników w celu przyspieszenia procesów parcelacyjnych. W 1908 r. W. Grabski opracował memoriał zawierający program działalności polskich poslów w III Dumie. Na ten temat wypowiedział się również w opracowaniu pl. Wskazania polityczne c(l(l pas/ów polskich. Jego zdaniem działalność.

(3) •. Władysława. posłów. polskich miała iść w kierunku zniesienia ograniczeń dla Polaków, wprowadzenia samorządu terytorialnego, upowszechnienia języka polskiego w administracji, szkolnictwie i instytucjach sądowychI. Rok później wydał pracę pl. Bilans Królestwa Polskiego w funduszach pa/lstwa rosyjskiego poruszającą problem eksploatacji ekonomicznej Królestwa przez rosyjski system podatkowy. W 1912 r. W. Grabski zorganizował Biuro Pracy Społecznej. Prowadził pionierskie badania statystyczne w dawnym Królestwie Kongresowym. Jego zainteresowania statystyczne objęły również materiały dotyczące wszystkich zaborów'. Opracowany pod jego kierownictwem Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego dostarczył informacje, które wykorzystała później delegacja polska na pokojową konferencję w Wersalu. Do wybuchu rewolucji lutowej w Rosji W. Grabski był rzecznikiem umiarkowanych reform i dialogu z rządem rosyjskim. W 1914 r. poparł program Komitetu Narodowego Polski oparty na idei zjednoczenia Polski po klęsce militarnej Niemiec. Członkami Komitetu byli m.in. Roman Dmowski, Zdzisław Lubomirski, Józef Wielowiejski, Stanisław Wojciechowski i Maurycy Zamoyski. W latach I wojny światowej rozwinął szeroką działalność społeczną w ramach Centralnego Komitetu Obywatelskiego. Komitet prowadził akcje pomocy dla ludności poszkodowanej w wyniku działań wojennych. Organizował schroniska, bezpłatne jadłodajnie, ochronki dla dzieci. W wyniku starań Komitetu rząd rosyjski wyraził zgodę na wprowadzenie pewnych form autonomii m.in. uchwalił rozszerzenie na Królestwo ustawy o samorządzie miejskim i przywrócił język polski w instytucjach administracyjnych i sądowych. W 1915 r. W. Grabski wyjechał do Petersburga i tam kontynuował działalność społeczną na rzecz ludności polskiej. Wszedł w skład nowo powołanego Centralnego Komitetu Obywatełskiego Królestwa Polskiego w Rosji. Po zwycięstwie rewolucji lutowej w Rosji podjął on walkę o odrodzenie się niepodległego państwa polskiego. Wspólnie ze Stanisławem Kauzikiem i Janem Mrozowskim wydał Materiały i Studia w Sprawach Odbudowy Państwa Polskiego. W Polsce Odrodzonej W. Grabski brał udział w życiu politycznym i gospodarczym kraju. Premier rządu Rady Regencyjnej Jan Steczkowski powierzył mu funkcję przewodniczącego Komisji do spraw stosunków handlowych Polski z Niemcami. W tym czasie opublikował pracę pl. Cele i zadania polityki agrarnej w Polsce, zawierającą autorski program rozwoju rolnictwa w kraju. W gabinecie Józefa Świeżyńskiego pełnił funkcje ministra rolnictwa. Powołany przez Ignacego Paderewskiego na prezesa Głównego Urzędu Likwidacyjnego 1. W. Grabski,. Poglądy "a politykę i prace parlamelltarnq posłów polskich. w 1I11z.bie f'mlstwo-. we} rosyjskil'j, Warszawa 1909, s. 14-15. 2. S. Dziewulski. Profesor Władysław Grabski ijego praca, "Przegląd Statystyczny" 1938, t. I,. nr 2, s. 143..

(4) Aleks(IIl(Jra Ulwiska . brał udział. w pracach konferencji pokojowej w Paryżu w sprawie odszkodowań przypadających Połsce od państw zaborczych. W okresie rządów gabinetowych W. Grabski pełnił trzykrotnie funkcję ministra skarbu i dwukrotnie prezesa rady ministrów, był posłem na sejm z ramienia Narodowej Demokracji do 1922 r. Jest twórcą polskiego systemu pieniężnego. W 1924 r. przeprowadził reformę walutową, wprowadził nową jednostkę pieniężną - złoty polski i utworzył Bank Polski. W. Grabski prowadził działalność dydaktyczną. Od 1923 r. był profesorem Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. W latach akademickich 1926/1927 oraz 1927/1928 pełnił funkcję rektora SGGw. W latach 1928-1934 był przewodniczącym Towarzystwa Ekonomistów i Statystyków Polskich. W 1936 r. zorganizował Instytut Socjologii Wsi w ramach SGGW, powołał do życia "Rocznik Socjołogii Wsi". Do najważniejszych prac W. Grabskiego powstałych w okresie międzywojen nym należą: Dwa la/a pracy /I pods/mv pmistwowo.fci naszej (/924-1925) (Warszawa ł927) oraz Idea Polski (Warszawa 1935). W. Grabski był doskonałym znawcą problematyki rołnej. Wiele uwagi poświę cił sprawie reformy rołnej w Polsce, proponował zmiany systemowe, nadające polskiemu rołnictwu poziom europejski. Dążył do sformułowania długof.. lowego programu rozwoju gospodarczego, którego osią miała być właściwa polityka agrarna. Podobnie jak Głąbiński, W. Grabski stawiał zagadnienia na płaszczyźnie narodowej. Rozwijał ideę gospodarstwa narodowego. Rozpatrywał zadania połi tyki agrarnej poprzez pryzmat ideałów społeczno-narodowych. Pisał : "Obudzimy siły ludu drzemiące na wsi, wykorzystamy i udoskonalimy siły inteligencji, zespolimy je z życiem całego narodu, uzdolnimy do czynnego w nim udziału, zaczerpniemy z ogółnej skarbnicy życia narodowego. by tchnąć ducha w sfery rołnicze i zapłodnimy ogółny organizm narodowy żywotnymi siłami ze wsi wydobytemi"'. Kładł nacisk na obowiązki inteligencji wobec włościan. W. Grabski wielkie znaczenie przywiązywał do wzrostu oświaty i rozwoju kultury na wsi. Postulował planową organizację szkolnictwa wiejskiego i zrzeszeń rolniczych. które podejmą długofalową działalność oświatową. "Podniesienie kultury na wsi - pisał - musi zacząć się od podniesienia oświaty łudu. W ten sposób postułat podniesienia oświaty ludu wysuwa się na czoło dążeń. zmierzających do uzdrowienia stosunków agrarnych w krajach przeludnionych. Jeżeli chcemy. by włościanin, wbrew zakazom prawnym, nie dziełił swego gruntu między dzieci. nie wiedząc co z nimi zrobić. jeżeli chcemy, by dzieci te nie szły do miast na poniewierkę gnane nędzą, lecz by potrafiły wyrobić sobie stanowisko bardziej W. Grabski. Materia/y w sprawil' wloJciOllskiej, t. 3: Stlldia nad Sysfl'!1It'l1I polJkicj polityki agrarllt'j. Warszawa-Kraków 1919. s. 8. 3.

(5) o. •••. samodzielne na wsi poza rolnictwem lub też w mieście dzięki swym zawczasu nabytym kwalifikacjom, jeżeli chcemy, by włościanin nie poprzestawał na małym i nie zadowalał się tym, co ziemia sama rodzi, a stał się dobrym płatnikiem podatków i dobrym odbiorcą wytworów przemysłu, rzemiosła i handlu służącym dla wzmożenia kultury i wydajności warsztatów rolnych, to musimy uznać, że do tego wszystkiego konieczne jest głębokie i poważne przygotowanie nowych dzisiejszych pokoleń ludzkich na wsi, a więc w szerokim znaczeniu - wielka praca oświatowa'\ł .. W Polsce. przedwrześniowej przeważająca cześć ludności mieszkała. na wsi i utrzymywała się z rolnictwa, natomiast w miastach - zaledwie 25,5%. W okresie dwudziestolecia międzywojennego nastąpił znaczny wzrost liczby ludności (w 1939 r. osiągnęła ona 35,1 mln osób), co w sytuacji zacofania gospodarczego powodowało zwiększenie emigracji'. Problem przeludnienia agrarnego pragnął W. Grabski rozwiązać poprzez uprzemysłowienie, podniesienie dochodów robotników rolnych. Nie popierał jednak emigracji zarobkowej z uwagi na jej żywiołowy charakter, ciężkie warunki pracy i niskie wynagrodzenia polskich emigrantów. Wstrzymanie ruchu emigracyjnego wiązał z realizacją reform w rolnictwie i przebudową jego struktury. Konieczność wypracowania określonej polityki agrarnej, warunkującej rozwój ekonomiczny kraju, tłumaczył w. Grabski historyczną spuścizną, tendencjami rozwojowymi rolnictwa polskiego od XV w. do czasu odzyskania niepodległości. Pisał m.in.: "Dla ogólnego postępu społeczeństwa, dla jego siły narodowej i pań stwowej, dla udoskonalenia społecznego i cywilizacyjnego koniecznym jest, by ogół ludności wiejskiej miał możliwie wysoki stopień niezależności gospodarczej, oraz by w jego środowisku była znaczna ilość ludzi zdolnych do wybijania się naprzód''''. W. Grabski opowiadał się za przeprowadzeniem reformy rolnej, w wyniku której powstałyby gospodarstwa samowystarczalne i która zaspokoiłaby głód ziemi małorolnych i służby folwarcznej. Postulował tworzenie gospodarstw o powierzchni 5-15 ha, objęcie dobrowolną parcelacją majątków państwowych lub pochodzących ze sprzedaży. Przymusowej parcelacji miały podlegać grunty leżące odłogiem lub źle użytkowane. Pogląd ten uzupełnił W. Grabski opinią na temat cywilizacji zachodniej, która rozwinęła się na gruncie zróżnicowania się i wzmocnienia pozycji samodzielnych gospodarstw. Podkreślał konieczność rozszerzenia ekonomicznej współpracy .. W. Grabski, Oświata ludu i sprawy agrarne ~. IV. Polsce. "Rolnictwo" 1929. t. III. z. 2.. 1. Kostrowieka, Z. Landau, J. Tomaszewski. lJiJtoria gospodarcza Pal.ski XIX i XX wieku.. Warszawa 1966, s. 262-266. b. W. Grabski, Spoh'cme gospodar.-mvo agrorlle. IV. PolsCl'. Warszawa 1923, s. 449..

(6) Aleksandra Li(Vllska różnego typu gospodarstw włościańskich w celu stworzenia możliwości zarobku dla ludności wiejskiej. Pisał m.in. "Ustrój rolny o dużej różnorodności typów gospodarstw, w którym by jednak znaczna większość ziem uprawnych była w ręku drobnych gospodarzy pełnorolnych, w których by obok dość licznych małorolnych prowadzących najbardziej intensywną gospodarkę, opartą na produkcji zwierzęcej była pewna ilość gospodarstw folwarcznych mniejszych rozmiarów, wyspecja-. lizowanych w kierunku zarodowym, selekcyjnym oraz upraw roślin przemysło wych i bardziej wymagających co do uprawy mechanicznej i systemu melioracji i kultury gleby, taki ustrój zapewnia ogółowi kraju największą produkcję z ziemi, najgęściejszą ludność rolniczą, najlepsze źródła zarobków na wsi i najlepszy rynek wsi dla miast"'. W 1929 r. wystąpił W. Grabski na I Zjeździe Ekonomistów Polskich w Poznaniu z memoriałem w sprawie kryzysu rolnego w Polsce. W latach kryzysu nastą piło rozwarcie tzw. nożyc cen na niekorzyść wsi, spadła produkcja rolna i dochody wsi. Postulował on zmniejszenie obciążeri podatkowych dla rolników, wprowadzenie tanich kredytów krótko- i długoterminowych, ochrony celnej artykułów rolnych, rozszerzenie akcji melioracyjnej, budowę dróg wiejskich'. Przyczyny wahań cyklicznych tłumaczył W. Grabski względną nadprodukcją w rolnictwie. Jego zdaniem spadek rentowności produkcji rolnej ogranicza popyt ludności wiejskiej na artykuły przemysłowe, co w konsekwencji prowadzi do spadku popytu ludności wiejskiej na środki spożycia. Cykliczny rozwój gospodarki jest zjawiskiem nieuchronnym, w trakcie którego następuje dostosowanie tempa wzrostu produkcji do zmian popytu społecznego" W. Grabski, podobnie jak jego brat Stanisław, był zwolennikiem inwestycji publicznych w polityce antykryzysowej, natomiast należał do przeciwników etatyzmu!O W drugiej połowie lat trzydziestych W. Grabski poparł czteroletni plan inwestycyjny Eugeniusza Kwiatkowskiego, zmierzający do uprzemysłowienia kraju. Sam podjął problem planowania inwestycji wiejskich, akcentował konieczność terytorialnej koncentracji tych inwestycji na obszarach, położonych w obrę bie Warszawy. Pisał: "Należy jak najszybciej połączyć stolicę Polski z zachodem jednym pasmem o poziomie kultury nie mniejszym niż w Poznańskiem. Stolica Polski musi być otoczona środowiskiem kulturalnym na wzór zachodni"!!.. W. Grabski, Wid ifo/wark. Drobne i duże gmpodarsfwa rolne ze JfGllowiska ekof1omio.~ nego, Warszawa 1930, s. 82. 7. 1\. W. Grabski, Kryzys rol"iczy, Warszawa 1929, s. 29-31.. 9. W. Grabski, Koniunktura, kryzysy i rOly,,'6j gospodarczy, "Ekonomista" 1928. t. 3.. 10. W. Grabski, Kryzys rol"io.y, Warszawa 1929, s. 29-31.. Il. W. Grabski. Im1'eJfycje rolnic::.l', Warszawa 1936. s. 13..

(7) Grabskiego myśli o. ••. ~------------------------~. Kryzys doprowadził do znacznego wzrostu zadłużenia gospodarstw chlopskich i majątków ziemskich. Wprowadzone po 1935 r. ustawodawstwo oddlu żeniowe zostalo skryt ykowane przez W. Grabskiego. U ważal on, że siedemna stoletnie moratorium na splatę dlugów w rolnictwie jest przywilejem dla zadlu żonych ziemian kosztem przymusowego wywłaszczenia ziemian nie zadlużonych '2 . Wzmożoną dzialalność publicystyczną podjął W. Grabski w okresie inflacji, a później hiperinflacji (lata dwudzieste XX w.). Jego badania na temat przyczyn inflacji i metod walki z inflacją ukazują złożoność zjawisk społeczno-gos podar czych i trudnośc i w realizacji programu stabilizacji cen. Zajmując wysokie stanowiska pań stwowe, dążyl do realizacji programu naprawy skarbu i waluty. Byl ministrem skarbu w gabinecie Leopolda Skulskiego, na stępnie w gabinecie cen Wladysława Sikorskiego i gabinecie Wincentego Witosa . Za podstawowy warunek reformy waluty uważal W. Grabski osiągnięcie równowagi budżetowej i wprowadzenie waloryzacji zobowiązań . "Będąc w 1920 roku ministrem skarbu - pisze - przedstawilem program naprawy Skarbu, polegający na ograniczeniu wydatków, przestaniu emitowania marek na cele budżetowe i pokrywaniu wydatków nadzwyczajnych, których mieli śmy wówczas bardzo du żo, dochodami nadzwyczajnymi, jak też pożyczkami krajowymi i zagranicznymi"P W lipcu 192 1 r. wystąpi I w sejmie z projektem "w sprawie poprawy finansów państwowych", w którym przewidywał zwaloryzowanie podatków i opiat, redukcję administracji państwowej, emisję pożyczki wewnętrz nej i utworzenie Banku Emisyjnego. Podejmowane już w pierwszych latach inflacji próby naprawy skarbu i waluty nie dochodziły do skutku z braku równowagi budżetowej . Równowaga miala być osiągnięta za pomocą znacznych pożyczek zagranicznych, jednakże ich zdobycie okazało się niemożliwe dla rządu . Jerzy Michalski (minister finansów). występu jąc w 1921 r. z projektem opodatkowania, nie zdecydował się na zabezpieczenie podatków przed wpływem spadku wartości marki. przez co jego program stracił cechy realnośc i . W sytuacji stalej deprecjacji waluty danina majątkowa uchwalona w grudniu 1921 r. w kwocie 85 mld marek polskich. umożliwiła tylko przej ściową stabilizację kursu marki. szczególnie że realizacja daniny napotkała silny opór platników. Dopiero od połowy 1923 r.. na skutek gwałtownego spadku kursu marki i pojawienia się hiperinflacji, projekty waloryzacyjne zaczęły zyskiwać zwolenników w sejmie. Sejm w grudniu 1923 r. uchwalił waloryzację wszystkich podatków, co s tworzyło warunki do zwięk szenia dochodów budżetu i podjęcia walki z defiIl. w. Grabski,. Rejo mlO oddłll t.t!ll ia rolnicugo na skuJek w:.ro.u u cen rolll ic:ych, .. P r z eg ląd. Ekonomiczny" 1937. l. XVIl. 1.1. s.3.. W, Grahski. Dwa Ima pracy. /I. podsul'tt, pQ1IJ1WO WOŚC; nasuj (/ 924 - /925), Warszawa 1927,.

(8) Aleksandra Lity/iska. cytem. W styczniu 1924 r. W. Grabski uzyskał od sejmu specjalne pełnomocnic twa dla przeprowadzenia reformy walutowej. Na podstawie tych pełnomocnictw przyspieszono terminy wpłat podatku majątkowego, uchwalonego w 1923 L, doprowadzono do zlikwidowania deficytu kolejowego przez ograniczenie inwestycji i zwiększenie opłat. W kwietniu 1924 r. W. Grabski przeprowadził reformę waluty, wprowadził złoty jako nowy środek płatniczy, zlikwidował Polską Kasę Kredytowo-Pożyczkową oraz utworzył Bank Polski - nową instytucję emisyjną. Trzeba podkreślić, że stabilizacji waluty dokonano, opierając się na wewnętrznych środkach, bez pożyczki zagranicznej. Trudna sytuacja gospodarcza kraju w 1925 r. skłoniła rząd do zaciągnięcia pożyczek we Włoszech, Szwecji i w Stanach Zjednoczonych pod zastaw monopoli państwowych. W. Grabski podjął wówczas próbę ratowania budżetu przez emisję bilonu i redukcję wydatków budżetowych. Jego reformy zachwiało jednak wiele niekorzystnych zjawisk, takich jak: nieurodzaj w rolnictwie, wojna celna z Niemcami, pogorszenie bilansu handlowego i duży odpływ walut z Banku Polskiego. W drugiej połowie 1925 L nastąpił spadek wartości złotego. W. Grabski wyrażał obawy, że pożyczki zagraniczne mogą ograniczyć suwerenność państwową. W 1926 r. poddał krytyce starania rządu o zaciągnię cie pożyczki zagranicznej. Uważał, że przezwyciężenie kryzysów możliwe jest w oparciu o krajowe zasoby, zwłaszcza pracy i kapitału. "Gdyby w Polsce - pisał - więcej ludzi umiało i chciało tak pracować, jak ci Czesi, nie trzeba byłoby uginać się pod ciężarem nieurodzajów, złych bilansów handlowych i kryzysów gospodarczych"'" Poglądy polityczne W. Grabskiego oparte są na idei narodu jako najwyższej wartości. Grabski wysunął program wychowania społeczeństwa w duchu odpowiedzialności za przyszłość Polski, zarówno w sferze gospodarczej, jak i politycznej. Ewolucja świadomości społecznej obywateli w kierunku twórczego udziału w rozwoju ekonomicznym kraju pozwoli - jego - zdaniem wyrównać różnice cywilizacyjne z krajami Europy Zachodniej. W dziele tym ogromną rolę miała odegrać powszechna edukacja, nowe programy i podręczniki szkolne. W. Grabski pisał m.in. "O tym, że musimy zdobyć się na to, by nasze następne pokolenie było od nas silniejsze ekonomicznie, wyższe społecznie oraz bardziej politycznie odporne, tak, by mogło ono wytrzymać wielką próbę dziejową, jaka nas jeszcze czeka, nieraz się przekonałem w czasie przeżywania doświadczeń moich dwuletnich rządów i przy ich rozpamiętywaniu. Dlatego też pragnę, by troska o to przeniknęła jako postulat naczelny w świadomość opinii publicznej naszego ogółu i by. !4. W. Granski,. o wła.HI}'ch siłach.. Zbiór (Jrlykułó~'. IW C·(JJil'.. Warszawa 1926. s. 51..

(9) natchnęła. w odpowiednim duchu siły kierownicze zarówno naszego wychowania publicznego, jak i samorządu i całego naszego życ ia publicznego"". Edukacja obywatelska. podniesienie poziomu kultury i wykształcenia obywateli miały ukształtowa ć nowy wizerunek Pol ski jako państwa zjednoczonego na bazie wartości narodowych w ramach politycznej i gospodarczej wolności kraju. W. Grabski d omagał s ię, by sz koły wyrabiały w uczniach postawę gotowości do działań na rzecz dobra ogólnonarodowego. pań stwowego. W. Grabski doceniał zas ługi marszałka Józefa Pił sudskiego jako twórcy armii polskiej. umocnienia pozycji Pol ski na arenie międzynarod owej. w procesie integracj i gospodarczej kraju i umocnienia kursu złotego, natomiast krytykował politykę obozu pomajowego preferującą swoich zwolenników. m.in . drogą niezasłu żonyc h awansów. kredytów. licencji i ulg podatkowych. Jego zda niem idea państwowa Pol ski zostala za mieniona przez rządy sanacyjne na nowe wydanie ideolog ii Pol ski sz lachec ko-z iemiańskiej. stała s ię uzasadnienie m wladzy obozu rządzącego, ideą stanową. leg i onową. Zmiany ustaw wyborczych do sej mu i senatu. s prowa dziły kon s t y tucję do roli narzędzia utrwalania władzy. Prze łamanie kryzysu wartości politycznych możliwe jest na drodze odnowy idei państwowej. która "wymaga. by PaI\ stwo nie było aparatem biurokratycznym. rządzącym społeczeń stwem. by nie było ośrodkiem nowego przywileju stanowego nielicznej grupy. lecz by zespoliło s ię z najlepszymi s iłami społeczeń s tw a. wydobywając na wierzch jego uzdolnienia. sza nując je i potęgując. Państwo Polskie wymaga, by d z ialalność jego nie deprymowala jednostek. lecz je do twórczośc i skłaniała. by nie hamowała ideowych przejawów żywotności politycznej narodu. lecz by s i ę z tymi przejawami liczyla""'. Programom głoszonym przez rządy pomajowe W. Grabski przeciwstawial sojusze polityczne oparte na idei politycznej przyszło śc i Polski. nawoływał do dialogu. do porozumienia się ugrupowań opozycyjnych z rządem "z pominięciem zupełny m reminiscencji odwetów. dyskryminacj i"!'. W. Grabski. podobnie jak S. Grabski i S. Głąbiński. przekonany był o koniecznośc i prz eobrażeń społecz no-gospodarczych . opartych na twórc zy m wysiłku wszystkich klas spo lecznyc h. Rozwijał ideę pracy organicznej za rów no jako naukowiec. publicysta . nauczyciel i poseł na sejm z ramienia Narodowej Demokracji . Podkreślał koniec z ność wejścia Polski na drogę dynamicznego rozwoju w celu utrzymania nieza l eżnośc i gospodarczej i politycznej kraju. Jego g łębokie. u M .M . Drozdowscy, Włady.s ław GrabJki. Myśli o Ruczypospolitej. Wybór myJIi ('kmwmiczIlych i Jpo ft' cw}'ch. Kraków 1988. s. 172. 16. Ibidem,. 11. Ibide/ll, s. 199.. 5,. 193..

(10) Aleksandra Lity/iska. i wielostronne badania polskiej rzeczywistości, zwłaszcza problemów rolnictwa, stały się podstawą współczesnej wiedzy o wsi polskiej'8 Dorobek publicystyczny W. Grabskiego związany jest również z problemami finansowymi wynikającymi z inflacji i hiperinflacji. Jego deflacyjna reforma pieniądza i wprowadzenie złotego w miejsce marki polskiej stały się podstawą polskiego systemu pieniężnego. Interesujące pozycje stanowią także prace Grabskiego poświęcone ocenie rządów pomajowych, nowej idei politycznej Polski, edukacji obywatelskiej i wpływie oświaty na sytuację gospodarczą kraju.. Literatura Grabski. Myśli o Rzeczypospolitej. Wybór my.Ęli ekollomicznych i społecZllych, Kraków 1988. Dziewulski S., Profesor W/odys/a w Grabski ijego praca. "Przegląd Statystyczny" 1938,. Drozdowscy M.M.,. Władysław. t.l.nr2. Grabski W., Dwa lata pracy u podstaw pQlIstwowości naszej (/924-/925), Warszawa 1927. Grabski W., Inwesty[je rolnicze, Warszawa 1936. Grabski w., Koniunktura, kryzysy i rozwój gospodarczy, "Ekonomista" 1928, t. 3. Grabski w., Kryzys rolniczy, Warszawa 1929. Grabski W., Materiały w sprawie włościQliskiej, t. 3: Studia nad systemem polskiej polityki agrarnej, Warszawa-Kraków 1919. Grabski W., Oświata ludu i sprawy agrarne w Polsce, "Rolnictwo" 1929, t. m, z. 2. Grabski W., O własnych siłach. Zbiór artykułów na czasie, Warszawa 1926. Grabski w., Poglądy na politykę i prace parlamelItarną posłów polskich w III Izbie Pa/j· stwowej rosyjskiej, Warszawa 1909. Grabski W., Reforma oddłużenia rolniczego na skutek wzrostu cen rolniczych . .. Przegląd Ekonomiczny" 1937, t. XVII. Grabski w., Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce, Warszawa 1923. Grabski W., Wieś i/o/wark. Drobne i duże gospodarstwa rollle ze stanowiska ekonomia.lIego, Warszawa 1930. Kostrowicka J., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1966. • Sułkowska W., Zródła sukcesów i przyczyny niepowodzeń reform Władysława Grabskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996.. W. Sułkowska, tródla sukcesów i przyczyny niepowodzeti reform Wladyslmva Grabskil'go, Wrocław-Warszawa-Kraków 1996, s, 145. 18.

(11) Władysława. myśli. o. !::.::!:.::.::::=::.:.._____ ________. The Vlews ot Władysław Grabski on the Economy, Polltlcs and Pub lic Educatlon Wład ysław Grabski was one of leading representatives of the Polish hislorica l school or. economy during lhe inter·war period . Like S. Głąbiriski and S. Grabski. he felt Ihallhe naliol1 and its needs should he given top priori ty. and thallhe implement3tion of financial and eco· nornic reform was essential. He is the creator (he Polish mOlletary system , In April 1924, Grabski carried out cUTrency reform, replacing the Polish mark with the Polish zloty, and founded the Bank of Poland, Grabski was aD ex pert on agricultural issues and supported the agricultural reforms that led to development ownership in rural areas. In his program me of socia ł change, public education played an important role in creating among citizens a feeling of responsibility for the future ot' Poland. In his view, the country's position depended on society's intellectual potential.. or. or.

(12)