Napiętnowani: wyleczeni z raka w miejscu pracy i w towarzystwach ubezpieczeniowych

Agnieszka Pietrzyk

Napiętnowani: wyleczeni z raka w

miejscu pracy i w towarzystwach

ubezpieczeniowych

Chowanna 2, 99-108

2004

W ydawnictwo

K atow ice 2004 R . X LVIII T. 2 „C how anna” U niw ersytetu

Śląskiego [2005] (LXI) (23) Cz. I s. 99-108 Agnieszka PIETRZYK

N a p ię t n o w a n i: w y le c z e n i z raka

w m iejscu p ra c y

i w t o w a r z y s t w a c h u b e z p ie c z e n io w y c h

Co t o zn aczy być w y le c z o n y m z raka?

T o niełatwe pytanie, ponieważ chodzi nie tylko o b rak wznowy choroby, brak przerzutów do innych organów , nie chodzi też jedynie o kontynuację życia biologicznego m im o zdiagnozowanej jakiś czas tem u choroby niosącej zagrożenie śmiercią. Chodzi również o ponow ną adaptację - społeczną, zawodową, psychiczną, seksualną w sytuacji poniesionych przez byłego pacjen­ ta kosztów biopsycho-społecznych leczenia onkologicznego. Wiele już napisa­ no o psychologicznych i neuropsychologicznych „odpow iedziach” pacjenta na diagnozę rak a i jego leczenie chirurgiczne, chemio-, radio- i horm onoterapię ( D e A n g e l i s , D e l a t t r e , P o s n e r , 1989; G r e e n b e r g , 1998; I r v i n e , V i n c e n t , G r a y d o n , 1994; J a c o b s e n , R o t h , H o l l a n d , 1998; K n o b f i in., 1998; S t u m n 1995; W a l e h , A h l e s, S e y k i n , 1998; W o l b e r g i in., 1989). Niewiele jednak w iadom o o procesie owej ponownej adaptacji psycho­ społecznej tych, którzy w dzieciństwie zmagali się z cho ro b ą now otw orow ą, a obecnie są dorosłym i osobam i. Niewiele jest też b adań empirycznych poświęconych tejże adaptacji u dorosłych, którzy przebrnęli przez okres 5-10-letniej obserwacji onkologicznej od zakończenia podstaw ow ego leczenia swego ra k a i... żyją. A przecież zarów no pierwszych, ja k i drugich przybywa dzięki postępom w leczeniu onkologicznym ( H a y s , 1993; H o s s f e l d i in., 1994; N e s s i n , E l l i s , 1991).

100 ARTYKUŁY - Człowiek w społecznej przestrzeni..

Dzięki opowieściom, autobiografiom ludzi, którzy przeżyli swoją śmiertel­ ną chorobę, m am y możliwość poznania, jak również zrozumienia natury i jakości negatywnych oraz pozytywnych następstw raka. W iedza ta wzbogaca poziom i ilość interwencji psychologicznych i społecznych. Interwencje te stają się m ediatoram i w osiąganiu optymalnej jakości życia przez byłych pacjentów onkologicznych. Owe interwencje dotyczą nie tylko pom ocy psychoterapeuty­ cznej w pokonyw aniu psychicznych skutków przejścia przez chorobę now o­ tworową, ale też radzenia sobie z problem am i w miejscu pracy i przeszkodami stawianymi przez „przemysł ubezpieczeniowy” ( H a y s , L a n d s v e r k , R u с - c i o n e , 1992; N e s s i n , E l l is, 1991).

W y le c z o n y z raka,

je g o p ra c o d a w c a i w s p ó łp r a c o w n ic y

Przystosowywanie się osób, które pokonały raka, m a swój wymiar jed n o ­ stkowy, specyficzny dla każdej osoby, a wymiar ten zależy od typu, lokalizacji, sposobu leczenia choroby nowotworowej. Cechuje je wspólnota doświadczeń psychospołecznych byłych pacjentów, doświadczeń takich jak niepewność o przyszły stan zdrowia, o ocenę innych ludzi pełnienia przez wyleczonych rozm aitych ról społecznych oraz psychofizyczne ograniczenia narzucone przez pokon aną jednak chorobę.

Ten, który przeżył, m usi mieć pieniądze na utrzym anie mieszkania, na codzienne życie. Jest silnie zmotywowany do pow rotu do pracy, jeśli przed okresem leczenia onkologicznego pracował, lub do szukania swej pierwszej pracy, jeśli w dzieciństwie pokonywał raka. Praca bowiem jest dla osoby wyleczonej czytelnym społecznie znakiem odzyskania normalności. Jest źród­ łem pewności siebie, dobrej samooceny, szacunku, prestiżu. W ykonywana praca to rodzaj „publicznego głosu”, kulturow a etykieta osoby pracującej. Ale... pow rót wyleczonego z rak a do pracy przynosi m u niespodziewany szok - dyskryminację ( F e l d m a n , 1989; K o r n b l i t h , 1998; M e l l e t t e , F r a n c o , 1987; N e s s i n , E l l i s , 1991). Owa dyskryminacja m oże mieć rażąco otw artą formę, np. odrzucenie podania o pracę, zredukowanie za­ kładowych zapom óg, zasiłków, całkowite zwolnienie pracow nika powraca­ jącego po leczeniu. Najczęściej jedn ak przyjmuje cichą subtelną formę: zauważalne wahanie przed podaniem ręki osobie wyleczonej przez współ­ pracowników, towarzyski ostracyzm, puszczanie oka między sobą i szeptanie n a widok wyleczonego, p onad to obniżanie pozycji zawodowej, blokowanie awansu, przez co sam oocena tego, który pokonał nowotwór, narażana jest na szwank.

Agnieszka Pietrzyk: Napiętnowani: wyleczeni z raka. 101

B. H o f f m a n (1989) szacuje, iż około 2 5 % -3 0 % wszystkich byłych p a ­ cjentów onkologicznych doświadcza jakiejś formy dyskryminacji w pracy. Jeśli nie spotyka ich zwolnienie z dotychczasowego stanow iska czy w ogóle z pracy, to najczęściej otrzym ują propozycję zmniejszenia liczby godzin zatrudnienia (z pełnego etatu na jak ąś jego część), co pociąga za sobą obniżenie zarobków i prestiżu w grupie zawodowej. Nieprzyjęcie nowej oferty pracodawcy kończy się dla wyleczonego zachęceniem go do „dobrow olnego” zwolnienia się lub zwolnienia przez szefa, właściciela firmy ( K o r n b l i t h , 1998).

Chcąc zbadać zjawisko dyskrym inow ania byłych pacjentów onkologicz­ nych w miejscu pracy, należy najpierw ustalić obiektywne kryteria istnienia owej dyskryminacji, co nie wydaje się łatwym zadaniem. Jednym z nich m ogą być roszczenia wnoszone przez wyleczonych do sądów pracy. Innym - otw arte wrogie wypowiedzi i zachow ania współpracowników lub pracodawcy. Należy przy tym pam iętać, iż subiektywna ocena owych zachowań, dokonyw ana przez byłego pacjenta, m oże okazać się błędna i wynikać z jego problem ów osobo­ wościowych, np. projekcji własnych negatywnych cech, b rak u własnych społecznych um iejętności w radzeniu sobie ze społecznymi m itam i o raku oraz braku własnych umiejętności ujaw niania swej kreatywności, niezależności i osobistych wartości. J a k n a razie b rak badań empirycznych, tak w Polsce, jak i w krajach zachodnich, ukazujących wpływ problem ów osobowościowych byłego pacjenta onkologicznego n a jego postaw y i zachowanie w miejscu pracy i „odpowiedzi” na nie ze strony w spółpracowników i pracodawców . Nie m oż­ na wykluczyć, iż kierunek owego wpływu jest odw rotny, tzn. sądy, przekona­ nia, m ity o rak u i o cechach wyleczonych z niego pacjentów u pracodaw ców i współpracowników w arunkują sposób zachowywania się i emocjonalnego reagowania byłego pacjenta w miejscu pracy. Póki co nie wiadom o, jak a jest proporcja jednego i drugiego typu oddziaływania obu stron będących ze sobą w relacji, ale bez wątpienia jest to wyzwanie badawcze w psychoonkologii.

Niemniej jed n ak bad ania pokazują, że społeczne m ity o rak u leżą u p o d ­ łoża dyskrym inow ania byłych pacjentów onkologicznych przez pracodawców , współpracowników i ubezpieczycieli ( H o f f m a n , 1989; K o r n b l i t h , 1998; N e s s i n , E l l i s , 1991). Treść owych m itów dotyczy tego, że

1. R ak zawsze jest chorobą niemożliwą do uniknięcia i decyduje o nim los. 2. Osoby dotknięte rakiem m uszą przedwcześnie umrzeć, bo rak jest chorobą nieuleczalną.

3. Wyleczony z ra k a jest nieproduktyw nym pracow nikiem , nie mogącym sprostać wysokim wym aganiom w pracy.

4. R ak jest chorobą zaraźliwą i niosącą ryzyko dla w spółpracowników pacjenta1.

1 B adania przeprow adzone w Polsce przez G . C h o j n a c k ą - S z a w ł o w s k ą (1998) p o k a ­ zują, że 84% naszego społeczeństwa uznaje rak a za chorobę nieuleczalną, śm iertelną, o której

102 ARTYKUŁY - Człowiek w społecznej przestrzeni...

Paradoksalnie do społecznych m itów o raku, środowisko medyczne spo­ strzega i ocenia tę chorobę realistycznie i z optymizmem traktuje jej leczenie, prognozy wyleczenia i przeżycia pacjentów onkologicznych. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się, że realistyczna wiedza m edyczna coraz częściej upubliczniana jest w mediach. Skutkuje to tym, że m it o niemożności wyleczenia się z choroby nowotworowej powoli ulega w świadomości społecz­ nej modyfikacji ( K o r n b l i t h , 1998). M ożna przypuszczać, iż kolejnym pozytywem tego zjawiska będzie zmniejszenie liczby problem ów byłego pacjen­ ta w miejscu pracy.

D ane medyczne wskazują, że rak w ostatnim dziesięcioleciu stał się najbardziej uleczalną z chronicznych chorób (H o s s f e l d i in., 1994), a wyle­ czeni najczęściej trak tu ją swe dośw iadczania chorobow e jak o kolejną szansę w życiu, są bardziej entuzjastyczni w pracy i bardziej optymistyczni co do dalszego przeżycia ( H i l l , S t u b e r , 1998; S p e n c e r , C a r v e r , P r i c e , 1998; W e i s s , W e i s s , 1997). Spuścizną m itu o zaraźliwości jest, z jednej strony, kancerofobia, a z drugiej - dyskryminacyjne niezatrudnianie wyleczonych z rak a w gastronom ii, sklepach spożywczych, jadłodajniach, bo... m ogą zakazić ludzi, posiłki, pro dukty spożywcze ( N e s s i n , E l l is, 1991). Innym odzwierciedleniem m itów dotyczących ra k a są:

- przesuwanie byłego pacjenta z wyższego na niższe stanowisko; - przenoszenie z pełnego etatu n a zatrudnienie na godziny;

- odrzucanie ofert pracy tych, którzy w czasie b adań medycznych, wymaga­ nych przez potencjalnego pracodawcę, ujawniają fakt przejścia przez choro­ bę nowotworową;

- odsuwanie się współpracowników i ich niechęć do współpracy z byłym pacjentem, z obawy przed byciem proszonym przez niego o pom oc w pracy; - niemożność uzyskania zgody pracodawcy na podjęcie dokształcania się

z m yślą o aw ansowaniu w hierarchii zawodowej ( F e l d m a n , 1989; M e i ­ l e t e, F r a n c o , 1987; W e i s s , W e i s s , 1997).

Czy byli pacjenci onkologiczni m ogą się bronić przed dyskryminowaniem ich w miejscu pracy? Zgodnie z obowiązującym prawem chroniącym obywa­ teli - ta k 2. Ale czy m ożna obronić się przed nieformalnymi zwyczajami pracowniczymi - nie wiadomo. Pozostają więc przede wszystkim interwencje psychologiczne dla byłych pacjentów: interwencje kryzysowe, indywidualne doradztw o psychologiczne, strategiczna terapia krótkoterm inow a nastawiona n a rozwiązanie problem u, tworzenie grup wsparcia dla wyleczonych z raka,

lepiej nie rozm awiać, a wiedza o tej chorobie u badanych osób jest fragm entaryczna i bazuje na obiegowych, z pokolenia n a pokolenie przekazywanych sądach, lecz nie n a wiedzy medycznej, coraz bardziej dostępnej ogółowi, dzięki upow szechnianiu jej przez rozm aite media.

2 Praw o d o rehabilitacji zdrow otnej dotyczy też osób z niepełnosprawnością fizyczną, psychiczną, umysłową, społeczną, a nie tylko aktualnie leczących się somatycznie.

Agnieszka Pietrzyk: Napiętnowani: wyleczeni z raka... 103

telefony zaufania, a wszystkie te interwencje nastawione na pom oc w zwięk­ szaniu ich umiejętności w radzeniu sobie z rozm aitymi problem am i adaptacji psychospołecznej ( A n d e r s e n , 1992; B a r o n , 1999; С a p 1 a n, 1984; E d g a r , R o s e n b e r g , N o w l i s , 1992; G a ś , 1995; Pomoc..., 1987; S i m o n t o n , M a t h e s - S i m o n t o n , 1993; W e i s s , W e i s s , 1997).

Przeszkody s ta w ia n e przez „przem ysł u b ezp ieczen io w y"

osobie w y le c z o n e j z raka

Były pacjent onkologiczny, który stoczył heroiczną walkę o swe życie i zdrowie, m oże czuć się dum ny ze swego zwycięstwa n ad chorobą. H eroizm u tego nie dostrzegają jed nak towarzystwa ubezpieczeniowe. M edyczne wylecze­ nie danej osoby, potw ierdzone opiniami onkologów , nie jest respektowane przez owe towarzystwa. D la nich wyleczony z rak a to... klient o podwyż­ szonym ryzyku. Nie chodzi o ryzyko n aw rotu jego choroby, lecz o ryzyko strat finansowych m ogących być udziałem towarzystw ubezpieczeniowych. A prze­ cież istnieją one po to, by chronić i wspom agać ekonomicznie swych klientów. Owa ochrona to najmocniej deklarow any cel przez ubezpieczycieli w chwili zawierania um ów z ubezpieczającym się.

Ujawnienie towarzystwu ubezpieczeniowemu faktu przebycia choroby nowotworowej pow oduje dla klienta:

- albo odmowę otrzym ania lub odnowienia polisy ubezpieczeniowej na życie; - albo naliczenie ekstremalnie wysokiej składki ubezpieczeniowej, k tó ra często

bywa nierealizowalna dla byłego pacjenta onkologicznego;

- albo w najlepszym razie uznanie wyleczonego z rak a za „klienta po n ad stan - dardow o ryzykow nego” i zobligowanie go do dodatkow ych składek ubez­ pieczeniowych ( G r e a v e s - O t t e i in., 1991; N e s s i n , E l l i s , 1991; P o - l i n s k y , 1994).

Podobne postępow anie towarzystw ubezpieczeniowych do ty k a nie tylko pacjentów onkologicznych, ale też diabetyków , chorych n a A ID S, stw ard­ nienie rozsiane czy inne chroniczne choroby ( H i l l , S t u b e r , 1998; K o r n - b l i t h , 1998). W przypadku wyleczonych z ra k a szacowanie ich „możliwości” przez towarzystwa ubezpieczeniowe zależy, z jednej strony, od rodzaju wyleczonej choroby nowotworowej, a z drugiej - od ilości lat przeżytych od zakończenia leczenia i orzeczenia przez onkologów o byciu wyleczonym ( L i p s o n , 1995).

Jeśli wyleczony z ra k a pró b u je otworzyć swoją firmę, stworzyć sobie własne miejsce pracy i m a potrzebne do tego kwalifikacje o raz finansow ą niezależność, napotyka przeszkodę nie do pokonania. Jest nią żądanie przez towarzystwo

104 ARTYKUŁY - Człowiek w społecznej przestrzeni..,

ubezpieczeniowe tak wysokiej składki, że przedsięwzięcie nie m a szans na sukces w wymiarze ekonomicznym . Sposobem n a ominięcie tego typu dys­ kryminacji jest zatrudnienie się byłych pacjentów onkologicznych w dużych korporacjach czy dużej i dobrze prosperującej firmie państwowej, często na gorszych w arunkach płacowych i n a stanow isku poniżej własnych kwalifikacji, ale za to z gwarancją ubezpieczenia zdrow otnego ( M u l l a n , 1987).

Innym przejawem dyskryminacyjnych prak ty k towarzystw ubezpieczenio­ wych w stosunku do byłych pacjentów onkologicznych jest niezmienność raz przyjętej opinii o ubezpieczanym, sztywność sądu ubezpieczycieli ujawniająca się nawet po 15-20 latach od podjętej przez nich decyzji o „ryzykownym kliencie” (N e s s i n , E l l is, 1991; P o l i n s k y , 1994). Kolejnym przejawem dyskrym inowania wyleczonych z rak a jest sposób oceniania przez medycznych ekspertów towarzystw ubezpieczeniowych wniosków o sfinansowanie niezbęd­ nego protezow ania fizycznych ubytków, powstałych wskutek inwazyjnego leczenia przeciwnowotworowego. Z reguły są one opiniow ane jak o „problem kosmetyczny, niezwiązny ze zdrowiem ubezpieczonego”, co w konsekwencji powoduje odmowę zapłacenia kosztów protez ( K o r n b l i t h , 1998; N e s s i n, E l l i s , 1991).

Przytoczone przejawy dyskrym inow ania byłych pacjentów onkologicznych przez tow arzystw a ubezpieczeniowe dotyczą przede wszystkim Europy Z a­ chodniej i USA. Nie m ożna wykluczyć, iż za kilka lat problem stawiania przeszkód przez ubezpieczycieli dla rozm aitych byłych pacjentów stanie się palącą spraw ą ekonom iczną, społeczną, a m oże i polityczną także u nas w Polsce.

C zy i ja k m o żn a sobie radzić

z d w o ja k im d y s k ry m in o w a n ie m

b yłych p a c je n tó w o nkolo giczn ych?

Jeśli chodzi o obronę swych praw w towarzystwach ubezpieczeniowych w Polsce, na razie wydaje się to prawie nierealizowalne, choćby ze względu na zbyt nikłe indywidualne i społeczne (grupowe) doświadczenia związane z dobrow olnym ubezpieczaniem swego życia i zdrowia. M ożna jedynie zachęcać zainteresowanych do ostrożności przy podpisyw aniu um ów ubez­ pieczeniowych, do korzystania z doradztw a praw nego przed ich podpisaniem, wnikliwego studiow ania w arunków polis.

N atom iast przy radzeniu sobie z przeszkodam i stawianymi w miejscu pracy m ożna skorzystać z zamieszczonej listy praktycznych i sprawdzonych już rad, kierowanych do byłych pacjentów onkologicznych, uskarżających się na

Agnieszka Pietrzyk: Napiętnowani: wyleczeni z raka... 105

dyskrym inowanie ich przez pracodaw ców i/lub współpracowników ( N e s s i n , E l l i s , 1991):

1. Nie dyskrym inuj sam siebie.

2. Udostępnij potencjalnem u pracodawcy zaświadczenie onkologa o sta­ nie twojego aktualnego zdrowia. Powiedz też, ja k pracodaw ca m oże sk o n tak ­ tować się z twoim lekarzem onkologiem.

3. Znaj swoje ustawowe praw a pracownicze i obywatelskie, ale nie zachowuj się konfrontacyjnie podczas rozmowy kwalifikacyjnej.

4. Sprecyzuj, co chcesz ustalić i załatwić z pracodaw cą i uzasadnij swoje dążenia i cele.

5. K orzystaj z porad prawnych, niejednokrotnie dostępnych bezpłatnie (np. w ośrodkach pom ocy społecznej, organizacjach pozarządow ych, studen­ ckich poradniach prawnych).

6. O strożnie interpretuj zachow ania swych współpracowników, szczegól­ nie te, które wydają ci się dyskryminującymi twoją osobę.

7. Jeśli nie jesteś pewny, ja k twoi współpracownicy zareagują na twoje pochorobow e inwalidztwo, które ty sam już zaakceptowałeś, żartuj z niego w ich obecności. Jeżeli ty sam możesz to robić, to dlaczego twoi współpracow ­ nicy nie mieliby naśladow ać ciebie?

8. Bądź dyplom atą w rozwiązywaniu problem ów wynikających z nękania cię w miejscu pracy.

9. W ostateczności - odwołaj się do sądowego rozwiązywania problem u naruszenia twoich praw pracowniczych.

10. Poszukaj lub samodzielnie zorganizuj grupę wsparcia dla osób, które przeżywają problem y podobne do twoich.

M am nadzieję, że ten swoisty dekalog będzie też drogowskazem dla byłych polskich pacjentów onkologicznych w zm aganiu się z ewentualnym dyskry­ minowaniem ich w miejscu pracy. M ogą oni zawsze skorzystać z profesjonal­ nego, bezpłatnego, a dostępnego w ochronie zdrowia, w organizacjach poza­ rządowych, czy w pom ocy społecznej wsparcia psychologicznego. N ajbardziej efektywnymi form am i pom ocy psychologicznej dla dyskrym inowanych byłych pacjentów onkologicznych okazały się (A n d e r s e n, 1992; E d g a r , R o s e n ­ b e r g , N o w l i s , 1992; H o f f m a n , 1989; N e s s i n , E l l i s , 1991; W e i s s , W e i s s , 1997):

1. K rótkie interwencje psychologiczne, ukierunkow ane n a poradzenie sobie z nagłym i znaczym zawodem, rozczarowaniem, utraceniem zaufania do współpracowników w wyniku ich postępow ania wobec byłego pacjenta po jego powrocie do pracy (m.in. odreagow anie emocjonalne, trenow anie stopow ania automatycznych negatywnych myśli n a swój tem at, trenow anie bezpiecznego ujawniania uczuć negatywnych, odbudowyw anie afirm ow ania swej osoby, utrwalanie swej wiedzy o własnych ludzkich praw ach i nabywanie umiejętności ich bronienia w taki sposób, któ ry nie narusza praw innych ludzi).

106 ARTYKUŁY - Człowiek w społecznej przestrzeni..

2. U strukturow ane doradztw o psychologiczne, którego celem jest zwięk­ szenie osobistego poczucia kompetencji w zm aganiu się ze stresem w pracy przez byłego pacjenta onkologicznego (m.in. analizow anie własnej um iejętno­ ści spostrzegania, rozpoznaw ania i oceniania krytycznego wydarzenia przez korzystającego z pom ocy psychologa, p o n ad to analizowanie umiejętności zdobywania, rozwijania i wykorzystywania zewnętrznych źródeł wsparcia społecznego danego byłego pacjenta onkologicznego, nabywanie przez niego umiejętności redukow ania napięcia wewnętrznego utrudniającego realistyczne myślenie oraz umiejętności planow ania i w prow adzania zmian w osobistym działaniu wobec w spółpracowników i/lub pracodawcy, zmian w emocjonalnym ustosunkow yw aniu się do przeszłych urazów i przykrości doznanych z ich strony, zachęcanie do sięgania przez wyleczonego do swych podm iotowych zasobów - silnych stron swej osobowości, zdolności, inteligencji, umiejętności zawodowych i towarzyskich).

3. Techniki interwencji kryzysowej, których celem jest udzielenie p o ­ trzebującemu najpierw wsparcia emocjonalnego, by następnie przejść do krótkoterm inow ej psychoterapii skoncentrowanej na przeżyciach owej osoby, będącej w kryzysie. Techniki te są każdorazow o wysoce zindywidualizowane, dostosow ane do potrzeb i możliwości emocjonalnych, poznawczych i behawio­ ralnych byłego pacjenta onkologicznego.

4. Telefony zaufania zapewniające zachowanie anonimowości byłemu pacjentowi podczas rozmowy z psychologiem oraz umożliwiające m u wyraże­ nie wszelkich uczuć i obaw związanych z doznawanym lub dom niemanym dyskryminowaniem w pracy oraz przedyskutowanie swego ujawnionego dzia­ łania wobec tych, którzy go dyskryminują, a jednocześnie wysłuchanie sugestii, wskazówek, porad „zawodowego pom agacza” .

5. G rupy wsparcia organizowane przez byłych pacjentów onkologicznych wpływają pozytywnie n a stan psychiczny tych, którzy się na nich spotykają, bo jak sami mówią: „Przychodzi się, niczego nie trzeba tłumaczyć, wszyscy się rozumieją, m ają podobne doświadczenia zdrow otne i problemy w kontaktach ze współpracownikami, przeżywają podobne uczucia i nikt nie czuje się sam lub poniżony” .

Zachętą do korzystania z pomocy psychologicznej przez wyleczonych z raka niech będą wyniki bad ań nad jakością życia pacjentów onkologicznych, które ujawniają, iż żywione przez człowieka przekonanie, że potrafi poradzić sobie w konkretnej sytuacji, dokonanie przez niego oceny możliwości od­ niesienia sukcesu determ inują wybór działań konstruktywnych, tj. takich, które nakierowują jednostkę n a rozwijanie zaufania do własnych możliwości poradzenia sobie z wymaganiami, jakie stawia przed nią życie, praca, kontakty z ludźmi nie zawsze życzliwymi i wyrozumiałymi ( M e y z a , 1997).

Agnieszka Pietrzyk: Napiętnowani: wyleczeni z raka.., 107

B ib lio g ra fia

A n d e r s e n B., 1992: Psychological interventions fo r cancer patients to enhance the quality o f life. „Journal o f Consulting and Clinical Psychology” , N o. 4, s. 552-568.

B a r o n Ph., 1999: J a k poradzić sobie z rakiem. W arszawa.

C a p i a n G ., 1984: Środowiskowy system oparcia a zdrowie jednostki. „N ow iny Psychologiczne” , n r 2-3, s. 92-114.

C h o j n a c k a - S z a w i o w s k a G ., 1998: Rozpoznanie choroby nowotworowej. W arszaw a. D e A n g e l i s L .M ., D e l a t t r e J.Y ., P o s n e r J.B ., 1989: Radiation-induced dementia in

patients cured o f brain m étastasés. „N eurology” , N o. 39, s. 789-796.

E d g a r L., R o s e n b e r g Z., N o w l i s D ., 1992: Coping with cancer during the fir s t year after diagnosis: Assessment and intervention. „C ancer” , N o. 69, s. 817-828.

F e l d m a n F.L ., 1989: Inquiries into work experiences o f recovered cancer patients: The California experience. In: W ork and illness: The cancer patients. Ed. I. B o r o f s k y . New Y ork, s. 25-47. G a ś Z., 1995: M łodzieżowe program y wsparcia rówieśniczego. W arszawa.

G r e a v e s - O t t e J.G .W ., G r e a v e s J., K r u y t P.M ., van L e e u w e n O., van der W o u d e n J.C ., van der D o e s E., 1991: Problems at social reintegration o f long-term cancer survivors. „E uropean Jou rn al o f C ancer” , N o. 27, s. 178-181.

G r e e n b e r g D ., 1998: Radiotherapy. In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . N ew Y ork, s. 269-276.

H a y s D .M ., 1993: A dult survivors o f childhood cancer. Em ploym ent and insurance issues in different age groups. „C ancer” , N o. 71, s. 3306-3309.

H a y s D .M ., L a n d s v e r k J., R u c c i o n e K ., 1992: Em ploym ent problems and workplace experience o f childhood cancer survivors. In: Late effects o f treatm ent fo r childhood cancer. Eds. D .M . G r e e n , G .J. D ’A n g i o . N ew Y ork, s. 171-178.

H i l l J.M ., S t u b e r M .L ., 1998: Long - term adaptation, psychiatric sequelae and P T SD . In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . New Y ork, s. 923-929.

H o f f m a n B., 1989: Em ploym ent discrimination against cancer survivors: multidisciplinary interventions. „H ealth M atrix ” , N o. 7, s. 2-10.

H o s s f e l d D .K ., S h e r m a n C .D ., L o v e R .R ., B o s c h F .X ., red., 1994: Podręcznik onko­ logii klinicznej. W arszaw a.

I r v i n e D. , V i n c e n t L., G r a y d o n J., 1994: The prevalence and correlates o f fa tig u e in p a ­ tients receiving treatm ent with chemotherapy and radiotherapy. „C ancer” , N o. 17, s. 367-378. J a c o b s e n P.J., R o t h A .J., H o l l a n d J.C ., 1998: Surgery. In - Psycho-oncology. Ed.

J. H o l l a n d . New Y ork, s. 257-268.

K n o b f M .T ., P a s a c r e t a J., V a l e n t i n e A., M c C o r k e R ., 1998: Chemotherapy, hor­ m onal therapy and immunotherapy. In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . New Y ork, s. 277-288.

K o r n b l i t h A ., 1998: Psychosocial adaptation o f cancer survivors. In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . N ew Y ork, s. 223-253.

L i p s o n B., 1995: H ow to collect m ore on your insurance claims. New Y ork.

M e l l e t t e S.J., F r a n c o P.C ., 1987: Psychosocial barriers to em ploym ent o f cancer survivors. „Journal o f Psychosocial O ncology” , N o . 5, s. 97-115.

M e y z a J., red., 1997: Jakość życia w chorobie nowotworowej. W arszaw a.

M u 11 a n F ., 1987: The cancer consort: M aking cancer survivors a positive political force. „Journal of Psychosocial O ncology” , N o. 5, s. 81-87.

N e s s i n S., E l l i s J., 1991: Cancervive: The challenge o f life after cancer. Boston.

P o l i n s k y M .L ., 1994: Functional status o f long-term breast cancer survivors: demonstrating chronicity. „H ealth and Social W o rk ” , N o . 19, s. 165-173.

108 ARTYKUŁY - Człowiek w społecznej przestrzeni..

Pomoc nieprofesjonalna i grupy wzajemnej pom ocy, 1987. W arszawa.

S i m o n t o n C., M a t h e w s - S i m o n t o n S., 1993: T riu m f życia. W arszawa.

S p e n c e r S.M ., C a r v e r Ch.S., P r i c e A., 1998: Psychological and social fa cto rs in adapta­ tion. In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . New Y ork, s. 211-222.

S t u m n D ., 1995: Recovering fro m breast surgery. A lam eda, CA. W e i s s M. , W e i s s E., 1997: Living beyond breast cancer. New Y ork.

W a l c h S., A h l e s T., S e y k i n A., 1998: Neuropsychological impact o f cancer and cancer treatment. In: Psycho-oncology. Ed. J. H o l l a n d . New Y ork, s. 500-505.

W o l b e r g W .H ., R o m s a a s F .P ., T a n n e r M .A ., M a l e c J.F ., 1989: Psychosexual adapta­ tion to breast cancer surgery. „C ancer” , N o. 63, s. 1645-1655.