Występowanie oraz eksploatacja torfów na terenie środkowego Nadodrza

WNIOSKI

W;)•sżt:zegóulione· i opiSane ·

typy

·

są rl'Jwnocześnie

C.~O!!~i ~t.!"llt.Yg!'a.!i_~~~Lf~~_pl~ksu najstarszej so-li kamiennej. Być może t3yuw o znaczeniu

stratygra-ficżflYM ·jesr· Wi~el;--hle -stratygrafia soli kamiennej Z1 dopiero· się: zarysowała i ze względu na istniejące zaburzenia tektoniczne oraz specyficzną halotekto-nikę należy się liczyć z możliwością dublowania, przy-najmniej niektórych, członów w kolumnie najstar-szej soli kamiennej. Zaburzenia tektoniczne mogłyby bowiem doprowadzić i prawdopodobnie doprowa-dziły do, niekiedy nawet kilkakrotnego, powtarzania się przedstawionych wydzieleń petrograficznych.

Swiadczą o tym kolumny stratygraficzne najstarszej soli kamiennej o skomplikowanej budowie wewnętrz­ nej.

SUMMARY

In the course of research works carried out in the Fore-Sudetic Monocline, attention was paid to rock salts and their quality. Rock salt deposit is of the stratibound type, stretching NW -SE, i.e. parellel to the Fore-Sudetic Ridge, and dipping at a low angle. Its thickness is highly variable, ranging from a few meters on SW to about 200 m on NE, and its lower and upper surfaces are highły ditferentiated in morphology.

For main types of salt rock were differentiated in the· stratigrapłiic column of the oldest rock salt. Petrographic . characteristics of these rock salt types are given. Attention is paid to the stratigrapłiic im-portance of these differentiations and there is given a typical stratigraphic column of the Zl stage with subclivision. of the oldest rock salt horizon (Fig.).

DoiJiero jednoznaczne określenie stratygrafii soli Z1 może być podstawą do bardziej szczegółowych wy-dzieleń, tym bardziej, że wyniki analiz chemicznych spowodo\vały zredukowanie początkowo wydzielonych pięciu iypów soli do czterech i połączenie soli za-nieczyszczonych substancją ilastą z solami

zanie-czyszczonymi substancją ilastą i anhydrytem.

LITERATURA

1. P o b o r ski J. - Nowsza mapa stos•.mków lito-facjalnych w zagłębiu cechsztyńskim w Polsce. Prz. Geol., 1976, nr 5.

2. S z y b i s t A. - Złoże soli kamiennej w Legnic-ko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Ibidem, nr 10.

PE310ME

Bo speMR Be,ll;f.!HKJI HCCJie~oBaTeJibCKHX pa6oT Ha

npe~Cy,ll;eTCKOA MOHOKJlHHaJllf 6biJIO o6pa~eHO BHK -MaHHe Ha pacnpocTpaHeHHe KaMeHHbiX coneA H HX

Ka'łeCTBO. MecTOpolK,IJ;eHHe KaMeHHOA COJlH xapaKTepH-31łpyeTCJI nnaCTOBOA cPoPMOA, npoCTiłpaHHeM C3-IOB, cornaCHbiM c HanpaoneHHeM npe,~~;cy,~~;eTCKoro Bana, HeOOJlbWHM yrJIOM Da,ll;eHKR, MO~HOCTbJO B npe,~~;enax OT HeCKOJlbKHX MeTpoD Ha 103 11,0 200 M Ha CB H MOPcPoJIOrH'łeCKH Heo,II;HOpo,IJ;HOA DOBepXHOCTbJO 00-,II;OWBbl H KpoBJlH.

B CTpaTKrpaQ>H'łeCKOM npoQ>Hne caMOA CTapoA Ka-MeHHOA COJIH Bbi,II;eJleHbl 4 THna conetł. llpKBe,DeHa neTporpaQ>K'łeCKaJK xapaKTepHCTKKa OT,II;eJibHblX THDOB. 06pa~eHO BHHMaHHe Ha corpansrpaQ>K'łeCKOe 3Ha'łeHKe DpoBe,ll;eHHbiX Bbi,II;e.iJeHKtł. llpKJIOJKeH CTpaTKrpaQ>H-ąecKKtł npoQ>Kn& 11pyca 3 I c pa3~eneHKeM. ropH-30HTB CBMOA CTapoA KaMeHHOA COJlH (pHC.),

JERZY ZABA

Instytut GeologU Uniwersytetu Sląsklego

WYSTĘPOWANIE

ORAZ EKSPLOATACJA TORFÓW NA TERENIE

SRODKOWEGO NADODRZA

UKD 553.m.on:822.331.1'221.003.1:&51.'793(438-14

+

438-U środlto we Nadodrze) Na terenie środkowego Nadodrza występuje 1178

torfowisk o łącznej powierzchni 39 850 ha i ogólnych zasobach 342 766 tys. m• suchej masy torfowej (6). Torfy zajmują 2,7ł/e powierzchni regionu. W porów-naniu · z powierzchnią torfowisk Polski, wynoszącą 1,1 mln ha (co stanowi około 4,8'/e powierzchni kra-ju), środkowe Nadodrze znajduje się poniżej śred­ niej krajowej. Torty były eksploatowane na tym ob-szarze uo 1963 r. Obecnie nie prowadzi się ich wydo-bycia, wykorzystując je jako użytki zielone lub te-re.,y upraw rolnych.

Srodkowe Nadodrze jest nazwą historyczną, a w opracowaniach geologicznych ma znaczenie umowne, obejmuje bc~wiem obszar calego byłego woj. zielono-g4rsldego (l). Obecnie obszar ten leży na terenie trzech województw: zielonogórskiego, gorzowskiego i częściowo l~gnickiego (ryc. 1).

Pllblikowane prace o torfach środkowego Nadod-rza mają gh)wme charakter botaniczny lub geobota-nicz'1y. Są one najczęściej prowadzone pod kierun-kiem prof. dr Stat1islawa 'fołpy z Akademii Rolni-czej we Wrocławiu. Na. temat występowania, a szcze-gólnie eksploatacji tego surowca w skali całego re -gionu znajdują się w literaturze tylko krótkie wzmianki kilku autorów (5, 30). Niniejsza praca

opie-ra się na materiałach źródłowych i na badaniach wlasyuch prowadzonych w latach 1973-1975.

WYSI'ĘPOWAJdE

Obs7.ar środkowego .N!!dodrza obejmuje, wyróżnio­ ne przez F. Szczepańskiego (24), 3 rejony torfowe; zachodni oraz czę~ciowo północny i środkowy. We-dług pcdziału A. Maksimowa (13) omawiany teren znajduje się w strefie Wielkich Dolin, której zator-fienie waha się średnio od l do 51/e (ryc. 2). W wy-mienionej strefie występuje około 2/3 wszystkich tor-fowisk Polski. Nawiązując do znanego podziału kraju na krainy geobotamczne (23), badany obszar leży po części w obrębie: Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej (okręg notecki i lubuski), Pomorskiego Południowego Pasma Przejściowego, Po~ezierza Pomorskiego (okręg

myśliborski) i Kotliny Sląskiej (okręg Borów Tu-cholskich).

Rozmieszczenie tor!owisk na terenie środkowego Nadodrza jest nierównomierne. Większość z nich, bo

około 901_{/e, występuje w północnej i środkowej szęś­}

ci obszaru (ryc. 3). Ich południową granicę wyznacza zasięg stadiału leszczyńskiego zlodowacenia północno­ pol;;kiego (bałtyckiego). W części południowej za-torfienie wyraźnie się zmniejsza. Większa liczba tor-fowisk występuje tu tylko w dorzeczu rzeki Szpro-towy i Szprotawicy w okolicach Przemkowa (woj. legnickie). Są to torfowiska: "Bagno Przemkowskie", "Nowa Kuźnia" i "Wysoka", leżące w obrębie złoża

torfu "Buczyna-Parchów".

W~ZNI,:.t!ZE TORFOWISKA SRODKOWEGO NADODRZA WYSTĘPUJĄCE NA OBSZARZE P()t.NOCNOPOl..SKIM (BAŁTYCKIM) .

Tabela l

OBJJ;TYM ZLOn<>WACENIEM

W pradolinach: W rY'll'l&ch glacjalnych toruńsko-eoorawaldzkiej

towarzysząco Wareie towarzyszące No~oi

Dobiegniew Bo ozów

doliil& 1.'7;eki · Kłodawki

Sul.,cm· TorzY'm PazcZ!)'IV :ęoro.w'Y Młyn J e.sienioc-Trzoiel Moatki Bytnice Okrmin-Wojnowo Rzepin-Ośno :Bi-onno·' · Lgiń:Gór.ko Wijewo E!onot.Op

dolina rzeki Obizyc:/

na

odcinku

· Jerloro Sł&wekio-Jezioro ·Jaeień­

akio· Staro Str~ze Kostrzyń-Przyborów Kłopotowo Kamioń Mały Błota Waroiańskie Witnica · Czarnów Słońsk Lomierzyce Krzeszyce Kołczyn S antooko Kre.sne Dłueko mim Skwierzyna Krobielowo ~~~--~~~~~~~~~~SKA 9 1!l

~

30.

'f""'

~1

D2

~3

~4

.

.-...,_.s

-

.

···~···6

o7

Ryc. 1. Szkic geomorjoiogiczny łrodkowego ·Nadodrza (zestawiono na podstawie prac E. Ciuka, B.

Krygow-. skiego, S. Sta.nislawczyka. i S. 2yndy).

1 · - ·obszary -wysOCl!yznowe,

:i -

pradoliny, 3 rynny

p(llo-do~owę, 4 - dollny p~;zelomowe, li - zasięg stadlalu lesz-czyńsldego zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego), •·::;.... ·granica· byłego· woj. · zlelonog6rsklego l&tnlej11cego do

: ~zerwca 18'1.5 r.; '1.- mla_sta wojewódzkie.

1'ig. 1. ·GeomorphóZdgłcaZ sketch of ·the Middle Odra river a1'ea tafter E. Ciuk; B . .Krligowski,

s.

Stani-. slawczyk and

:

s.

2ynda).

i - highland areail, 2 - anclent vaUeys, 3 - · post-glliclal furrows; 4 - -· gorge v.aUeys, 6 - extent of Leszno stage ot North-Pollsh · (Bałtlc) Glaclatlon,

.

e

.

-

extent of the former Zielona Góra volvodesblp (befqre the ~nd · ot June, 111'11),

'1 - capitals ot volvodeshlps.

Górki.

Liplei Wiolkie

Ziolątkowo k. Gośoimia

Bagno Wysoki~ k. Gośoimja

Trzebioz WQtyska-Czarnowo Jtadnioa NietkoWioe C~erwiel'lsk Pomo~o. Ęlmolno. ·wielkie Chw.alim-Kargowa

.

.

... , EITJ2

~3 łmD4

•s ---s

Ryc. 2. Mapa zatorfienia Potski (1DQ A. lllakaimotDCJ).

l - 0,2~. 2 - ~~~. 3 - · 5-10~; 4 - lO-ZO~. li - . ~~ ..

e - omawlany obszar.

Fig. 2. Map ot peatboga in Poland (aftef" A.

Maksi-mow).

l - 0.2~. 2 - ~~~. 3 - 11-10~. 4 ·- . lo--30~. ł - 20--60~.

e - area studled.

Wspomniana dysproporcja w rozmieszczeniu

tor-fowis~ jeE:t sciśle związana z osta~ zlodowace-niem, którego maksymahtY południowy zasięg wy-z.nacza lądolód sladiału leszczyiiskiego. Pozostaw;,ł on

najmłodszą rzeźbę glacjalną, obfitującą, . m. in.,

w

liczne rynnY polodowcowe (ryc. 1) i zagłębienia wy-topiskowe, często wykorzystywap.e przez jeżiora. W holocenie,

w

wyniku procesów eutrofizacji, zarasta-nia i. ·zanikania zbiorników wodnych, zaczęły' two-rzyć się torfy; Ich narastanie postępowało · szczegól-nie szybko w jeziorach płytkich (22) .. · W związku

z tym wiqkszość współczesnych torfowisk ·występu­ jących ·na obszarach wysoc~yznowych lezy ·w

q-siedztwie, w różnym stopniu zarośniętych, zbiorni-ków wodnych lub w miejscach, W' których owe zbior-niki całkowicie zanikły. W wypadku jezior przepły­ wowych,- które ulegJy spłynięciu wywołanym pogłę­

·i)ły-~1 ---2

o

10 20

•

..•

,

'

.

.,

-Ruc. 3. ToTtot.Ołlka hoc:lkowego Nadodrza (na

podsta-wie "Map11 rozmieszczenia toTfowisk Polski",

uzupeł-. nione; przez autora).

l - obaary aakte prze& torfowlaka, 2 - ~~ stadlalu

leacąiWdeao llodowacenla pólnocnopolaldego (bałtyckiego).

Fig. 3. Peatbogs in the Middle Odra river area (after

the Map ot diatribution ot peatbogs in Poland,

sup-plemented bv the author).

l - areaa oeeuple4 b7 peatbop, l - extent ot Leszno

ataae ot the North-PoUib (BalUe) OlaelaUon.

[%]

~l'---~r=rr-1----ł--ł--

₈

Ctys hoJ

.

--ł--ł--1 ~~

,..--

n

[thousand hectarKJ _ r

-

r- -~--

r--...----1

o o o o

8

o

Cha]

C%J

:0~

W...__l ...-.1 b

~

Jlł CilośćJ

~ ~

Camountl

.e

2

240

.B

j200

.~

i160 ...JA. 120 80 ·~O Wielkość

Cha

J

.

[ heetor es J

R11c. 4. Liczba torfowisk lrodkowego Nadodrza w

roz-biciu na poszczególne kategorie wielkotci złóż .

Fig. 4. Number ot peatbogs in the Middle Odra river area with reference to different deposit-size category.

C%J

~

en

~l--~r-errfTIJJ~

·~

Cmln

m3J

't:

[

miltion cubic: mtłriS l

.2!70

~~=

~

140

-30

~

120

~:S

10

.Sil

o

r

-d

O N 11'1 O O O O O O ~NIIJOOO - N 11'1

r-Cha]

Chie.lar c !i:.;

Wielkość

torfowisk

Peatbo<Js siz~

Rt;c. 6. Łączne ~s?btl torfów na terenie lrodkowego Nadodrza w rozbzczu na poszczególne kategorie wi

el-kolei złóż.

o o o o o

- " ' 11'1 ~ ~

S::

[hectaresJ Fig. 6. Summative resources of peats trom the Middle

Odra Tiver area with reference to different deposit size category.

Wielkość

torfowisk

Ptotbo9s size

Rvc.

s.

Łqczna powierzchnia toTtowtsk hodkowego

Nadodrza w rozbiciu na poszczególne kategorie

wiel-kolei złóż.

Fig.

s.

Summative area to peatbogs in the Middle Odm riveT area with reterence to di1ferent

deposit--me categorv.

nilcym przez rynny glacjalne rzekom (np. torfowiska

wzdlui rzeki Kłodawki w woj. gorzowskim).

Opisy-wane torfowiska charakteryzują się niewielkimi

wy-miar3-'lli, lecz dzięki dutej liczbie zajmują w sumie,

w skali środkowego Nadodrza, największą

powierz-chnię. Dla większości z nich wykonano dokumentacje geologiczne (ta b. I).

Innymi, ważnymi z punktu widzenia powstawania

torfowisk, formami morfologicznymi związanymi z

ostatnim zlodowaceniem są pradoliny: barycko-gło­

govlska, warszawsko-berlińska i toruńsko-eberswaldz­

ka. Należą one do terenów najbardziej zasobnych

w torfy. Szczególnie dotyczy to dwóch ostatnich

pra-dolin. Największą powierzchnię zajmują torfowiska

w obrębie pradoliny toruńsko~eberswaldzkiej. Wystę­

pują one w niej wzdłui Warty i Noteci (tab. 1). Na

drugim miejscu znajduje się prądolina

warszawsko-·berliń~ka Ctab. 1). Pradolia barycito-głogowska i

ie-iąca dalej na południu wrocławsko-magdeburska

cha-rakteryzują się znacznie mniejszą liczl::ą i

powierz-chnią torfowisk.

O tl 20 ~ t.O km _{. , 02 03 - - - 4}

RJ;c. 7. Kopalnie torfów prowadzące eksploatację w

pierwszych latach po II wojnie światowej (wg J. 2a-b'JI).

1 - wydobycle torfów prowadzane nieprzerwanie w

cza-Ach przedwojennych l w okresle powojennym przez .

lud-ność autochtonlczn11, 2 - eksploatacja torfów prowadzona

w pierwszych latach po wojnie przez ludność napływową.

Fig. 1. Peat pits exploited in the first years after the ll w. w. (after J. 2aba).

1 - exploltaUon of peata conUnulng wlthout breaks by

autochtonie communiUea before and after the II w. w.,

2 - ezploltaUon of peata by lmmlgraUng peoples ln the

first years after the II w. w.

Ogromna większość torfowisk występujących na

terenie środkowego Nadodrza zaliczana jest do typu

niskiego. Tortowiska wysokie i przejściowe stanowią

około 1'/• ogólnej powierzchni gruntów torfowych (w

skali Polski torfowiska te zajmują odpowiednio 4,5°/e;

29). Występują najczęściej w strefach wododziało-·

wych. Często objęte są ochroną rezerwatową, np. re-.

zerwaty Zurawiec Bagno koło Zar i Wrzosiec koło

Gozdnicy chronią torfowiska wysokie, natomiast

Pa-wski Ług koło Łagowa i Jeziora Gołyńskie kolo

Pszczewa - torfowiska typu przejściowego.

Srednia powierzchnia torfowisk na obszarze. środ­

kowego Nadodrza wynosi 33,8 ha. Dotychczas

udo-kumentoWano tu 121 złóż torfowych. Dla porównania

- na terenie kraju występuje 49 145 torfowisk o łącz­

nej powierzchni l 278 194 ha i zasobach około 18

mld m1 (14). Najliczniejsze na terenie środkowego

Nadodrza są torfowiska małe o powierzchni do 50 ha.

wśród których zdecydowanie przeważają bardzo

ma-łe o · wielkości 2-5 ha (ryc. 4). Torfowiska duże

(od 200 do 500(, ha), choć nieliczne, zajmują

w

skali

regionu największą powierzchnię (ryc: 5). oraz

zawie-rają największe zasoby torfu (ryc. 6). EKSPLOATACJA

Torf jest pierwszym kopalnym paliwem ~st~,._~~­

jącym dtewno. Sposoby jego wydobywania, suszema i użytkowania opisuje już Pliniusz Starszy (23 do 79 r. n.e.) w Historii naturalnej. W XVI w.

eksploato-wano go w większości krajów europejskich.

Najin-tensywniejszy rozwój wydobycia torfów przypadł w

Europie na XVII, XVIII i XIX

w.

Następnie je60

eksploatacja zaczęła się gwałtownie zmnh~jszać, w

O tl 20 30 t.O km

•z

---D

.

Ryc. 8. Torfowiska środkowego Nadodrza o powierz:-chni powyżej 100• ha,. eksploatowane ~ 1948

r.

I - loklillzacja torfowflik: 1 - Kamlet'l ·Mały; 2 ...-.· Błota

Warclańskle kolo Wltnlcy, 3 - Wltnica, 4 - Czarnów,

5 _,. Slońsk, 6 - Lemlerzyce,. ·7 -c Krzeszyce, . 8 -

Kol-czyn, 9 .. ..,-Ullm, 10 - Górkl, .. U ·- Wpkl, Wle~le, .12 -

Zle-llltkowo kolo Gośclmla, 13 - Bagno Wysokle kolo Goścl­

mla, 14 - Trzeblcz, 15 - Boczów, 18 - Sulęcln, 17

-Pszczew, 18 - Mostkl, 19 - Brójce, 20 - Trzclel, 21

-Mleleaznlca, 22 - Gubln, 23 - Wętyska, 24 - Nletkowlce,

25 - Pomorsko, 26 - Smolno Wlelkle, 27 - MietkóW,

28-Mlrkowlce, 29 - Zablocle - Wlclna, 30 - Konotop, 31

-Wljewo, 32 - Brenno, 33 - Stare Str11cze, 34 - Bagno Gło­

gowskie, ~ ~ Bagno Przemkowskle, 36 - Nowa .. Kutnia,

37 - Wysoka; II - zaslęg stadlalu leszczyńaklego

zlode-wacenla północnopolaklego (baltycklego).

Fig. 8. Peatbogs

ot

an area: of over 100 hectares in the Middle Odra river a'rea, explotteli in 1948.

I - locaUon of peatbogs: 1 - Kamleil. ~ły, .2 - Błota

warclańskle nea~; Wltnlca, 3 - Wltnica, 4 - 'Czarnów, 5.

-Słońsk, 8 - Lemlerzyce, 7 ... · Krzeszyee, 8 ....:.. . J(:olczy~. 9 - Ullm, 10 - (lórkl, 11 - Llpkl Wlelkle, 12 - Zlellltkov.ro

near Gośclm, 13 - Bagno Wyaokle near Gośclm, 14 .,....

Trzeblcz, 15 - Boczów, 18 - Sulęcin, 17 - Pszczew, .18 7

Mostkl, 19 - Brójce, 20 - Trzclel, 21 - Mlelesznlca, 22 ·

-Gubln, 23 - Wętyska, 24 - Nletkowlce, 25 - Pomors~o.

26 - Smolno Wlelkle, 27 - Mlerków, 28 - Mlrkowlce,

29 - Zablocle - Wlclna, 30 - Konotop, 31 - Wljewą. 32

-Brenno, 33 - Stare . Strącze, 34 - Bagno Głogowskie, 35·

-Bagno Przemkowskle, 36 - Nowa Kutnia, 37 - Wysoka:

II - extent of Leazno stage of the North-Pollllh (BalUc)

GlaclaUon.

związku z szybkim rozWojem przemysłu węglowego.

Większe taini~resowanie tą kopaliną obserwuje się

jedynie po ·zakończeniu I i II wojny· światowej. ·

Wyróżnia się dwie podstawowe metody

wydoby-cia: powierzchniową oraz wgłębną (głębinową,

WYrO-biskową lub karierową). Torf . eksploatuje się ręcznie

przez wyrzynanie lub mechanicznie, sposobem:

ele-watorowym, koparkowym, .. czerpakowym ·(bagrowym),

zgarniakowym (skreperowym), hydraulicznym,

hydro-mechanicznym i frezowym (26, 2, 7, 25, 3, 15).

Po-czątki wydobycia torfów na terenie środkowego Na~­

odrza nic· są dokładriie znane. Pózyskiwala je ~po­

radycznie mlejscowa ludność w celach opalowych.

Powszechnie jako materiał opałowy stosowano ła­

twiej dostępne arewno, pochodzące z obficie

pora-stających te tereny lasów. Na większą skalę

ekll-p:oatację torfów rozpoczęto w XVIII w. i

prowa-dzono do-. zakończenia I~ wójny światowej.

Nieprzer-wanie, do · cz~sów . powojennych, w kilku rejonach

Ziemi Lubuskiej \Pszczew, Trzciel, Smolno Wielkie,

Wijewo, Brenno), wydobywała torfy · ludność

Wydobycie (tys.ton)

Pł!Ot mining (thousand ton)

6or---~--5o

40

JOr--=~~~~~---i~~~----~~~----.20 10

0~~~~~~~~~~~~~~~~~==~~~-.~

_1.956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970

Ryc. 9. Wtelkolć wydo~licta torfów na terenie lrod-kowego. Nadodrza w okresie powojennym.

l - wydobycle t0rt6w opałowych, 2 - wydobycle tortów nawozów (rolniczych l ogrodniczych).

O 10 20 30 40km

C/NA

..

,

KUŹNIA WYSC!r<A

. , - - - 2

Ryc. 10. Torfowiska irodkowego Nadodrza, będące w eksploatacji w 1955 r.

l - lokallzacJa tortowlak, l - zulU stadlalu leszczyń­

lklego zlocfowacęnla północnopolaklego (bałtyckiego). Fig. 10. Peatboga from the Middle Odra river area

e~loited in 1955.

1 -1 locatlon ot peatbogs, 1 - extent ot Leszno ataae; ot the North-Polllh (Baltlc) Glaclatlon.

· Po 1945 r. wznowiono eksploatację torfów. Pro-wadziły ją Gminne Spółdzielnie ,,Samopomoc Chłop­ ska", państW9we go~podarstwa rolne i okoliczna lud-ność w miejscowościach: Kamień Mały, Witnica, Lip-ki WielLip-kie, Dębowiec; Lemierzyce, Krzeszyce, Kol-czyn, Mostki, Konotop, Wężyska, Mirkowice, Mier-ków, Raszyn, Wysoka, .Nowa Kuźnia oraz Stare Strą­

·~ze (ryc. 7). Roczne wydobycie torfu w poszczegól-nych kopalniach nie , przekraczało 1000 t. W związku z niskim zatorfieniem południowej . c~ści środkowego Nadodrza oraz dużą konkurencją wydobywanego tu węgla brunatnego,. nie eksploatowano torfu · na tym obszarze.

W ciągu pierwszych 3 lat powojennych liczba eks-ploatowanych złói torfU zwiększyła się do 37 (ryc. 8). Zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Rolnictwa i Re-form Rolnych z 1945 r. prowadzono ich ścisłą

reje-1972 19?4 1976

lata

Ytors

Fig. 9. The magnitude ot peat exploitation in the Middle Odra river area atter the II w.· w •.

l - exploltatlon ot peats used as tuel, 2 -' exploltatlOn ot peats used as tertulzera ln agrtculture and hortlcultur,e.

~1. ~2 ~3 - 4 ~ 5 = 6 = 7 ~----<100m

Ryc. 11. Szkic kopcilni tortu w Lipkach Wielkiell

w

woj. gorzowskim (stan z początku lat szeićdzie~iqtych).

1 - potorfia

zalane

wod11, 1 ·- prywatne

&i'untY

·

tortowe, 3 - wal, 4 - karter, l - klerunek ekl"loatacjl, e·- rów

odwadnlaJIICy, 7 - dToga dojazdowa. . Fig. 11. Sketch ot peatbog from Lipki Wielkie in the

Gorzów voivodeship (from .the early sixties).

1 - trenches after exploltatlon ·ot peat, tlooded wlth wa-ter, 2 - pyrlvate peat areila, 3 - embankment, 4 -·camer, 5 - dlrectlon ot explołtatlon, s - dralnlng trench, 'l

-· way of approaoh. ·

strację, opartą na materiałach dostarczonych ·przez

służbę wodno-melioracyjną, Państwowy Instytut Ge-ologiczny, administrację leśną i Gminne. SpółdZielnie

,,Samopomoc Chłopska"· (9).

W latach 1953-1955 prowadzono inte~sywne

pro-by rozwinięcia eksploatacji' przez pr~siębiorstwa państwowe. w tym okresie wwstały 2 zakłady prze-mysłu torfowego w Górkach Noteckich oraz

w

Witni-cy (woj. gorzowskie). Podlegały one Państwowemu Przedsiębiorstwu Przemysłu Torfowego, z siedzibą w ówczesnym woj. szczecińskim. Wydobycie w wymię­ ntonych kopalniach prowadzono bardzo krótko. Roc::ż.­

nie nie przekraczało ono w sumie 2000 t. W Górkach Noteckich torf zamierzano brykietować na wzór wę­ gla brunatnego, lecz uniemożliwiła to jego wysoka

popielność, która przekreśliła celowość dilłszej ·

ek,s-ploatacji. Wydobyty surowiec sprzedawano następnie

(przez· około 10 lat) na cele ogrodnicze i rolne • (r.yc. 9). Natomiast torf z kopalni Witnica sprzedano głów-nie na cele opalowe. ·

W latach pięćdziesiątych lic~ba eksploatowanycn złóż torfu wyraźnie. się zmniejszyła (ryc.· 10). W dal-szym ciągu wydobycie prowadziły głównie GS-y i PGR-y. Tort eksploatowano najczęściej ręcznie lub tzw. kopaczkami Brzozowskiego. Niekiedy stosowano agregaty złożone z elewatora, mieszarki i transpOrte-ra. Prawie zawsze wydobycie prowadzono metodłł

wgłębną (karierową). Miąiszość eksploatowanych złóż

3. Eksploatacja torfów powinna ograniczyć się do

niewielkiego i przemyślanego wydobycia do celów

produkcji:

a) kompostów torfowych,

b) borowiny (w 1964 r. stwierdzono, że dobre

wa-runki zaopatrzenia w borowinę maj~

miejsco-wości: Gądków Wielki, Mostki, Łochowice,

Rad-nica, Sława i Stare Strącze; 15).

4. Na terenie środkowego Nadodrza znajduje się

około 1000 ha potorfii i zniszczonych eksploatacją gruntów "torfowych.

LITERATURA

l. Bartkowski T. - Wielkopolska i środkowe

. Nndodrzt!. PWN; 1970.

2. H orko w ski J. - Torf. Cykl: Górnictwo, nr

. 17. Wiedza Powszechna, 1952.

3. C e t er a· L. - Eksploatacja torfu. Państw. Wyd.

Roln. i Leśne, 1965.

· 4. C i u k E. - Zaburzenia glacitektoniczne utworów plejstoceńskich i trzeciorzędowych niektórych węglonośnych obszarów zachodniej i pólnocnej

Polski. Biul. Ip.st. Geol., 1953, nr 3,

5,_ -Danielewski J . - Przemysł paliw i

energe-tyka. Województwo zielonogórskie - monografia

geograficzno-gospodarcza. Inst. Zachodni, Poznań,

1~61. .

6. D 1 u b akowski

s

.

-

Stan dotychcnsowy

ba-daft torfowisk i perspektywy ich gospodarczego

wykorzystania. Protokół z ~onf. Nauk. nt.:

Zna-·czenle torfoWisk

1

ioi:fu w gosi>odarce narodowej

w świetle najnowszych badań naukOwYCh i

po-stulatów ekonomicznych, 4-5 V 1973 r.,

Pszcze-lin (maszynopis). Arch. Min. Roln., 1973.

7. D u b o i s J. - Technologia torfu. Państw. Wyd.

Tec:hn., Stalinogród, 1953.

8. .J a s n o w s k i M. - Program .ochrony torfowisk

w Polsce. Załącznik do protokołu z Konf. Nauk.

nt: Znaczenie torfowisk i torfu w gospodarce

na-rodowej w świetle najnowszych badań

nauko-wych i postulatów ekonomicznych, 4-5 V 1973

r~. Pszczelin (maszynopis). Arch. Min. Roln. 1973.

9 Kartoteka torfowisk Polski. Min. Roln.

(maszy-nopis). Centr. Arch. Inst. Geol., 1949. .

10. Kart:r kopalń torfu podległych WZGS. Arch.

Centr. Zw. Spółdz. Roln.

l l. K r y g o w s k i B. - O dwóch nowych pod:iiałach

na rejony geograficzne Niziny

Wielkopolsko-Ku-jawskiej. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Bad.

Fizjo-graf. nad Polską Zachodnią, 1956, nr 3.

12. K r Y g o w s k i B. - Geografia fizyczna Niziny

Wielkopolskiej, Cz .. l: Geomorfologia. Pozn . . Tow.

Przyj. Nauk .. 1961. ·

13. M a k s i m o w A. - Torf i użytkowanie surowca

torfowego w rolnictwie. 1959.

14. Możliwości zaopatrzenia w borowinę dziewięciu miejscowości turystyczno-wypoczynkowych na te-renie woj. Zielona Góra. Pr. zbior. (maszynopis). PP - Obsługa Techniczna· Uzdrowisk, Warszawa, 19(4.

SUMMARY

. The Middle Odra river area is situated in western

Poland (Figs. l, 2). Peatbogs occurring here are

mainly limited

to.

the areas effected by the youngest,

Baltic Glaciation (Fig. 3). They are mainly.

ccincen-trated in glacial furrows and ancient valleys (Fig. 1

and Table I). Smali peatbogs of. an area up to 50

hectares are most common (Fig. 4) whereas ·large

o-nes, 2!)0 to 5000 hectares in area, are innumerous but,

r;evertheless, occupy larger part of this region than the remaining ones (Fig. 5) and comprise the bulk of peat resources (Fig. 6}. To sum up, in the Middle

Odra river area there are 1178 peatbogs of an area

of 39 850 hectares (2.7'/e of area of this region) and

dry peat mass resources of 342 766 thousand m3.

Figure 9 shows the scale and aims of exploitation

of peats after the II w. w. The exploitation, carried

out by the carrier (strip mining) metbod (Fig. 11),

was stopped in 1964 as uneconomical (Fig. 9) in

comparison with brown and black coals and because of some regulations.

15. O s t a s z e w ski R. - Eksploatacja torfu. PWN,

1965,

16. Program gospodarki torfowej na lata 1965-1970

(maszynopis). Min. Roln., 1965.

17. Program gospodarki torfowej na lata 11171-11175

(maszynopis). Ibidem, 1971.

18. Rum p e l ·J. - Uprawa warzyw na glebach

tor-fowych. Pań. Wyd. Rąl. i Leśne, 1971.

19. Rumpel J., Robak J. - Program rozwoju

upniwy warzyw na glebach torfowych do 1990

r. (maszynopis). Instytut Warzywnictwa.

Skiernie-wice, 1975.

20 .. S t a n i sławczy k J. - Kopaliny ·użytecz~E'

woj. zielonogórskiego (maszynopis). PWRN w

Zie-lonej Górze, 1965. . .

21. S t a n i sławczy k J. - Budowa· geologicz~a

pradoliny warszawsko-berlińskiej w obrębie woJ .

zielonogórskiego. Zesz. Nauk. WSI w Zielonej

Górze, 29. Budownictwo 6, 1975.

22. Star k e l L. - Paleogeografia holoce::-tu. PWN,

m~

.

23.

s

z afer W. - Szata roślinna Polski Nitowej.

[W:] Szata roślinna Polski, t. 2. Pr. Żbio.r. pod

red. W. Szafera i

K

Zarzyckiego, PWN~ 1972.-.:,

2·1. S z c z e p a ń ski F. ,_ Złoża torfu w Polsce. Pr;r;.

Geogr., 1957, t. 29. z. 4.· ·· ·

25. T a y t s c h L. ___, Eksploatacja złóż torfowy~.

Pol. Wyd. Gosp., 1955.

26. T u r czy n o w S. - Eksploatacja torfowisk i

u-·ż.ytkowanie torfu. 1948.

27. Wnęk F. - Inwentaryzacja zasobóW -~S)tfu

oraz

kierunki ich wykorzystania (maszynopis). Arch.

Urzędu Wojew. w Zielonej Górze, 1964.

28. Wykaz torfowisk będących w ekspl9atacji .. w-195$

roku (maszynopis). Inst. Gęol, ·1955.

29. Wytyczne w zakresie gospodarki torfowej n,a

la-ta 1976-1980 (maszynopis). Min. Roln., 1975.

30.

Z

a b a J. - Zarys historii eksploatacji

surow-ców mineralnych na terenie woj. zielonogórskiego.

Zesz. Nauk. WSI w Zielonej Górze, 43.

Budowni-ctwo 8, 1976. .

31. Z u rek S. - Distribution of peatlands i'1

land. [In:] Peatlands and their utilization in

Po-land. V International Peat Congress, Poznań,

1976.

32. Z Y n d a S. - Geomorfologia przedpola moreny

czołowej stadiału poznańskiego na obszarze

Wy-soczyzny Lubuskiej. Pozn. Tow. Przyj. Nauk.

Wydz. Matem.-Przyr., Pr. Kom. Geogr.-Geol., 8,

1!.67, z. l. .

13. Z Y n d a S. - Geomorfologia woj. żielonogórskie­

go .:..._mapa w skali 1:750 000. {W:] Atlas woj.

zie-lonogórskiego. Pr. zbior., pod red. S.

Zajchow-skiej. Lubuskie Tow. Nauk., Wyd. Geol., 1972.

PE310ME

QeHTpanhHOC I!pJ;~O,I~pHe HaXOAJ;!TCfl n 38D8,!1HOA

ąacT" IIonhwH (pJ;~c. 1, 2). 3ane11m ropcJ>a

pacnpo-CTpaHeHhi 3p;ech rnaBHhlM o6pa30M Ha .reppm'Qpm.t

oxsaąeHHOtł 6anTJfiłCKID4 one.z~eHeHJ;~eM (pJ;~c. 3). CaMhle

6onhWJ;!e 3ane:m~! TOP<Pa BCTpe'łaiOTCfl B

rnSIQHanh-HhiX 111:eno6ax H npa.z~onJ;~Ha?C (pMc. l, Ta6. I). ~a~e

Bcero BhiCTynaiOT M8nhie TOP<PfliUfKJ;! nonepXHOC'J:)łij)

.z~o 50 reKTapos (pJ;~c. 4). Bonl.w"e TOP<ł>flHJ;!KJ;! (200:...::..

-5000 reKTapos) 38HJ;~MaiOT R npe.z~enax pafloHa

ca-MyiO 6onhWYIO nosepXHOCTh (pHC. 5) _H . eo.z~ep~a_T

cawh:e 6onht~me 3anacM Top<Pa (pHc. 6). Ha TeppJł;",

TOP"'l1 QeHTpanhHOro IIpJiO.ziP.IłH HaXOAJ;~TCfl 1178 TOP,..

<PlłHJfKOB, HX DOBepXHOCTb 38HHM8CT 39 850 -reKT~póę,

a 3anaChi pai::IHhl 342 7!>6 ThiC. Ma cyxofl TOP<PJUIOfl

MaCCŁI. 3ane111:H TOp<Pa COCTaBnflJOT 2,70/e nosepXHOCTJ;!

pafloHa. · ··

BenJ;~ąlfiła "' Qenh .z~o6hi'łJ;! ropcpa :m noc.JiesoeHHblA:

nep"'O.zl npe.z~cTasneHhi Ha pJ;~c. 9. 3KcnnyaiaQHJO

rop-<Pa

sen" rny6HHHhiM MeTO,!IOM (pHc. 2) B 1964 r.

3K,cnnyaTaQHJł TOP<Pa n 3TOM paAoHe · 6i.ma

npeKpa-meHa H3 3a ee .z~e<PMQHTIJOCTK. . PewHrenhHoe 3H8•

'IeHHC ,!In$! npeKpa~eHHJł 3KCDnyaT8QHH HMenJ;! Ta~ę;

KOHKypeHJ.UłJ! 6yporo ·" KaMeHHOro yrnfl, a TaJOR:e COOTBeTCTBYIOIQHe npaBHna.