ROCZN. PZH, 1999, 50, NR 1, 89-95
RYSZARD A M A R O W IC Z
Z N A C Z E N I E Ż Y W I E N I O W E O L I G O S A C H A R Y D Ó W
N U TR IT IO N A L IM PO R TA N C E O F O LIG O SA CC H A R ID ES Zakład Chemii Żywności, Oddział Nauki o Żywności
Instytut R ozrodu Zwierząt i Badań Żywności Polskiej A kademii Nauk 10-718 Olsztyn 5, P.O.Box 55
Kierownik: prof. dr hab. H. Kostyra
W pracy omówiono budowę chemiczną ołigosacharydów i ich antyżywieniowy charakter przejawiający się w działaniu gazotwórczym. Podano również fakty świadczące o korzystnym działaniu ołigosacharydów w żywieniu człowieka zwią zane z ich działaniem na bifidobakterie w okrężnicy.
STR U K TU R A CH EM IC ZN A O LIG O SA C H A R Y D Ó W
O lig o sa ch a ry d y sta n o w ią g ru p ę k ró tk o ła ń cu ch o w y c h p o lisac h ary d ó w , k tó r e przy zró żn ico w an ej b u d o w ie ch e m ic zn e j nie są h y d ro liz o w a n e p rz e z u k ła d traw ie n n y cz ło w ieka - ich m e ta b o liz m z a ch o d z i d o p ie ro p o d w pływ em d ro b n o u s tro jó w w o k rężn icy . Z e w zg lę d u n a s tr u k tu r ę c h e m ic z n ą (rye. 1) sp o śró d o łig o sac h ary d ó w w ydzielić m o ż n a [22, 33]:
- fru k to o lig o sa ch ary d y , - g a lak to o lig o sac h ary d y ,
- o lig o sac h ary d y z ro d zin y rafinozy.
W e fruktooligosacharydach - kestozie, nystozie i fruktofuranozylozie - o d p o w ied n io je d n a, dw ie lub tr2y cząsteczki fruktozy d ołączone są przy pom ocy w iązania p-2,1 -glikozy- d ow ego d o resz ty fru k to z o w e j w cz ąstec zc e sa ch a ro z y [22].
G a la k to o lig o sa c h a ry d y są b io p o lim e ra m i, w któ ry ch 1 -4 cząsteczk i g alak to z y d o łą cz o n e są d o reszty glakto zy d o w ej w lak to zie. W ła ń c u c h u cz ąsteczk i g a lak io z y m o g ą być zw ią za n e w iąz an iem p -l,4 -!u b a-l,6 -g lik o z y d o w y m .
Z żyw ieniow ego p u n k tu w id z e n ia p o d sta w o w e zn a c z e n ie d la czło w iek a r,;ają o lig o sach ary d y z ro d zin y rafinozy, k tó re w dużych ilościach w y stę p u ją g łów nie w n asio n ac h roślin strączkow ych. N ależy zaznaczyć, że ta g ru p a o łig o sac h ary d ó w w p iśm en n ictw ie anglojęzycznym o k re ś la n a je s t ja k o a -g a la k to z y d y i trz e b a ją o d ró ż n ić o d alak to o li- gosacharydów .
O lig o sa ch a ry d y z rod zin y rafin o zy z b u d o w a n e są z ła ń c u c h a c u k ro w eg o , w k tó ry m do cząsteczk i sa ch a ro z y p rzy łą cz o n e są w iąz an iem a -l,6 -g lik o z y d o w y m o d 1 d o 4 cz ąste c z e k galak to zy . K o le jn e cu k ry n o sz ą nazwy: ra fin o z a , sta c h io z a , w c rb a sk o z a i ajugoza. O s ta tn i z w ym ien io n y ch o łig o sac h ary d ó w je s t rz a d k o sp o ty k a n y v m a te ria le roślinnym ; d a n e lite ra tu ro w e p o d a ją je g o o b e c n o ść w łu b in ie [5]. D la p rzy k ła d u p e łn a
Ryc. 1. Struktura chemiczna oligosacharydów Chemical structure o f oligosaccharides
nazw a w e rb ask o z y to: a - D -g a la k to z y lo -a -l,6 -D - g a la k to z y lo - a - l,6 - D -g a la k to z y lo - a -l,6 - D -g lu k o z y lo -p -l,2 -D -fru k to z y d .
P o d w pływ em (3-fruktozydazy o d rafin o zy o d c z e p ia się m e lib io z a, o d stach io zy m a n n io trio z a , o d w erb ask o z y w e rb a sk o te tro z a . W w yniku d z ia ła n ia a -g a la k to z y d a z y od o lig o sa c h a ry d ó w o d łą c z a się cz ąstec zk a sach aro zy . T w orzy się w ted y z e stach io zy g a la k to b io z a , z w e rb ask o z y g a la k to trio z a [14].
W n a s io n a c h roślin strączkow ych o b o k o lig o sac h ary d ó w z ro d zin y rafin o zy sp o ty k a się ró w n ież cu k ro w ce za w ie ra ją c e w swej cz ąstec zc e 3 -0 -m e ty lo -D -c /i;> o -in o z y to l. W y m ie n ić tu m o ż n a c h a ra k te ry sty c z n e d la soi g a la k to p in ito le : lD - 2 - 0 - (a - D - g a la k to p y r a - n o zy l)-4 -m ety lo in o zy to l, lD -5 -0 -(a -D -g a la k to p y ra n o z y l)-4 -m e ty lo -c /n ro -in o z y to l i 1D- 2 -0 -(a -D -g a la k to p y ra n o z y l)-4 -m e ty lo -c /» > o -in o z y to l [30] o ra z typow y d la n a sio n so c z e wicy cice rito l 0 -a - D - g a la k to p y ra n o z y l- l,6 -a -D -g a la k to p y r a n o z y l-l,2 -lD -ć > -m e ty lo - c/iiro -in o zy to l [3].
G A Z O T W Ó R C Z E D ZIA ŁA N IE O LIG O SA C H A R Y D Ó W
B ra k a -g a la k to z y d a z y w p rze w o d z ie p o k arm o w y m człow ieka p o w o d u je, ż e o lig o s a ch a ry d y z ro d zin y rafin o zy nie są ro z k ła d a n e do m o n o c u k ró w i n ie u le g a ją w c h ła n ia n iu
Znaczenie żywieniowe oligosacharydów 91
w jelicie cien k im . P o p rzejściu do je lita g ru b e g o olig o sach ary d y u le g a ją h y d ro liz ie p o d wpływem enzym ów p o c h o d z e n ia m ik ro b io lo g icz n eg o , a n a s tę p n ie są d alej m e ta b o liz o w ane p rze z m ik ro flo rę o k ręż n icy [14]. Tow arzyszy te m u w y tw arza n ie zn a cz n y ch ilości pro d u k tó w gazow ych. W lite ra tu rz e anglojęzycznej e fe k t g azo tw ó rczy je s t o k re śla n y jako „ F la tu s ” . T e rm in te n sto so w an y b ęd z ie w dalszej części n in ie jsz eg o o p ra c o w a n ia .
T a b e l a I. Objętość (ml) gazów zawartych w flatusie przy diecie normalnej i diecie z udziałem fasoli [32]
Volume (ml) of flatulance gases by the control diet and diet including bean [32]
S kład ch e m ic zn y flatu su był te m a te m w ielu p ra c [1, 4, 8, 10, 31, 32]. N a listę p odstaw ow ych gazów , je g o k o m p o n e n tó w , w p isan o az o t, tle n , d w u tle n e k w ęgla, w o d ó r i m e tan . S k ład n ik i te sta n o w ią n ajczęściej p o n a d 9 9 % gazów za w arty ch w e fla tu sie . D o grupy zw iązków w ystępujących w n iew ielkich ilościach zaliczyć m o ż n a sk a to le , in d o le , sia rk o w o d ó r, lo tn e am iny, k ró tk o ła ń c u c h o w e kwasy tłuszczow e [24]. W p rz y p a d k u zd row ego czło w iek a d o b o w a o b ję to ść flatu su wynosi 4 0 0 -2 0 0 0 ml [23]. Van N e ss i Cattau [34] w y m ien iają 1600 m l ja k o g ó rn ą g ra n ic ę tej norm y. T ypow y sk ład ch e m ic zn y flatu su p o d a n y je s t w tab . I. T a b e la ta p rze d sta w ia je d n o c z e ś n ie zm ian y ilościow e i ja k o ścio w e flatu su , ja k ie z a c h o d z ą w p rzy p a d k u diety z a w ierając ej faso lę. W pływ zaw artości fasoli w d ie cie n a ilość w y tw o rzo n eg o w o d o ru - b a d a n ia n a szcz u ra ch [36] - ilu stru je ryc. 2.
W yniki p ra c Steggerda [32] w skazały, że ilość flatu su o ra z je g o sk ład ja k o ścio w y zależą o d u d ziału w d ie cie n ie k tó ry c h p ro d u k tó w spożyw czych (n p . faso li) o ra z od o b ecn o ści specyficznych b a k te rii w dolnych o d c in k a c h p rz e w o d u p o k a rm o w e g o c z ło w ieka. W b a d a n ia c h in vitro i in vivo z o stało w ykazane, że p e w n e p rz e trw a ln ik u ją c e b a k te rie b e z tle n o w e za sie d lając e je lito g ru b e i cien k ie p sa u cz e stn ic z ą w w y tw arza n iu gazów przy o b ec n o śc i fasoli w e k s p e ry m e n ta ln e j diecie [26]. S pecy ficzn o ść ta d o tyczyła szczególnie ro d z a ju C lostridium . K o re la c ję m iędzy ilością flatu su w y d zielo n eg o p rz e z zw ierzęta d o św ia d cz aln e , a w y tw arza n iem gazu in vitro p rz e z C lostridium perfringens z zielonych i z suchych n asio n fasoli lim a o ra z fasoli zw yczajnej z a n o to w a ł K u rtzm a n i H albrook [17]. W e d łu g Sacksa i O lsone [27] n ie k tó re szczepy Cl. perfringens m a ją zd o ln o ść d o szybszego w zro stu p o d w pływ em cu k ró w z ro d zin y rafinozy.
P o szc ze g ó ln e olig o sach ary d y są zró ż n ic o w a n e p o d w zg lęd em zd o ln o ści g az o t- w órczych. W iększy e fe k t tow arzyszy m etab o lizm o w i sta ch io zy i rafinozy, m niejszy w p rzy p a d k u w erb ask o z y [6, 25]. T ym sam ym zd o ln o ść g az o tw ó rc z a o d m ie n n y c h g a tu n k ó w ro ślin je s t z ró ż n ico w an a (ta b . II). Z b a d a ń p ro w a d zo n y c h na sz c z u ra ch p rz e z
Ryc. 2. Zależności między zawartością fasoli w diecie a ilością wytwarzanego wodoru - adap towana z [36]
Relation between the content of bean in the diet and the volume of produced hydrogen - adapted from [36]
W agnera i w sp. [35] w ynika, że za w a rto ść rafin o zy w d ie cie d o 6 % zw iększa w y tw arzan ie w o d o ru w je lita c h szczu ra. Przy za w arto śc i pojed y n czy ch o lig o sac h ary d ó w w d ie c ie na p o z io m ie 3,3 i 6 ,7 % w skaźnik tw o rz e n ia się w o d o ru był wyższy d la sta ch io zy niż rafinozy. Z d o ln o ś ć d o w y tw arza n ia w o d o ru w je lita c h sz cz u ra zw ięk szała się, gdy do d ie ty d o d a w a n y był m a te ria ł p o z o sta ły p o e k stra k c ji o lig o sac h ary d ó w z n a sio n fasoli. Z a o b se rw o w a n o e fe k t synergistyczny p o m ię d zy o lig o sa c h a ry d a m i i m a te r ia łe m p o ek strak cy jn y m .
T a b e l a I I . Wydzielanie wodoru po spożyciu przez szczury diet zawierających ugotowane nasiona roślin strączkowych - adaptacja [23]
Hydrogen production by rats feeding by diets including cooked legume seeds - adapted from [23]
Znaczenie żywieniowe oligosacharydów 93
W b a d a n ia c h in vitro ( C lostridium perfringens) za o b se rw o w a n o , że w łaściw ości ga- zotw órcze g ro c h u k ro w ieg o i b o b u z a le ż ą ró w n ież o d o b ec n o śc i w n a s io n a c h p o lis a charydów ro zp u szczaln y ch w w o d zie o ra z h em icelu lo zy A i В [2]. P ro w a d z ą c b a d a n ia in vivo n a sz cz u ra ch z a n o to w a n o e f e k t gazotw órczy rów n ież d la sk ro b i. Ilo ść tw o rz o nego flatu su n ie z a le ż a ła n a to m ia s t o d o b ec n o śc i w d ie c ie celulozy i p e k ty n . W e d łu g niektórych a u to ró w część gazów o b ec n y ch w e fla tu sie tw orzyć się m o ż e w w yniku działania m ik ro flo ry je lita g ru b e g o n a n ie stra w io n e b ia łk o p o k a rm o w e [14].
T w o rz en ie się flatu su - w yniki b a d a ń n a lud ziach - o sią g ało sw e m a k sim u m p o 5-ciu godzinach od spożycia e k s p e ry m e n ta ln e j diety za w ierając ej fa so lę [20]. P o tym cz asie najwyższe było ró w n ież w y tw arza n ie C O 2 i H 2. N aja k ty w n ie jsza o k a z a ła się fra k c ja ek stra k tu z faso li z a w ie ra ją c a w swym sk ład zie fru k to z ę , sa c h a ro z ę , ra fin o z ę , sta c h io z ę i cztery p o lip e p ty d y , w k tó ry ch p o h y d ro liz ie stw ie rd z o n o o b e c n o ść 22 am in o k w asó w . R a fin o za i sta c h io z a , p o d a n e w tej sam ej ilości ja k w d ie c ie z n a s io n a m i faso li, n ie zwiększały za w arto śc i C O 2 w flatu sie.
W y tw a rzan ie gazów p rz e z Clostridia u le g a za h a m o w a n iu p o d w pływ em p rzy p raw [29]. W b a d a n ia c h in vitro ilość g az u w y tw arzan eg o p rz e z Cl. perfringens, Cl. sporogenes i Cl. butyricum była z re d u k o w a n a o 8 5 % p o d w pływ em d o d a tk u d o g o to w a n e g o g ro c h u 1% czo sn k u i im b iru [7]. S k u teczn y m i in h ib ito ra m i tw o rz e n ia się gazów p rz e z C lostridia okazały się związki fenolow e, np. o b e c n e w n asio n ac h soi kw asy syrigow y i ferulow y [25].
PO ZY TY W N E D Z IA ŁA N IE O LIG O SA C H A R Y D Ó W
Is to tą pozytyw nego o d d ziały w a n ia o lig o sach ary d ó w n a o rg a n iz m czło w iek a je s t sty m u lacja rozw oju b ifid o b a k te rii w o k ręż n icy [2, 12]. W p ro w a d z e n ie d o d ie ty o lig o s a c h a rydów w y ek stra h o w a n y ch z soi d w u k ro tn ie zw iększało ilość b ifid o b a k te rii w o k ręż n icy [19]. J e d n o c z e ś n ie o b se rw o w a n o statystycznie isto tn ą re d u k c ję z a w arto śc i b a k te rii C lostridium perfringens.
W b a d a n ia c h in vitro o ra z in vivo w ykazano, że p o d w pływ em o lig o sac h ary d ó w o b n iża się w k ale za w a rto ść toksycznych m e ta b o litó w o ra z n ie b ez p iec zn y c h d la zd ro w ia człow ieka en zy m ó w np. a z o re d u k ta z y o ra z (3-glukuronazy [19, 28]. N isk a z a w a rto ść toksycznych m e ta b o litó w w ch ła n ia n y ch z p rz e w o d u p o k a rm o w e g o c h ro n i w ą tro b ę p rze d k o n ie c z n o śc ią ich deto k sy k acji.
O lig o sa ch a ry d y w pływ ają n a w y tw arzan ie p rz e z b ifid o b a k te rie k ró tk o ła ń c u c h o w y c h kw asów tłuszczow ych, a tym sam ym sty m u lu jąc p ery sta lty k ę je lit o ra z p o d n o s z ą c w il g o tn o ść m as kałow ych sk u te c z n ie d ziała ją p rzeciw z a p a rc io m [34]. P o p rz e z rozw ój b ifid o b a k te rii o lig o sac h ary d y h a m u ją je lito w ą a b s o rp c ję m icelli c h o le ste ro lo w y c h i tą d ro g ą o b n iż a ją p o zio m c h o le s te ro lu w surow icy krwi [9, 11, 18]. N ależy ró w n ież d o d a ć , że o lig o sac h ary d y p o p rz e z b ifid o b a k te rie m o g ą w zb o g acać o rg a n iz m czło w iek a w w i ta m in ę Bi, B 2, Вб, kw as n ik otynow y i foliow y [34] o ra z k o rzy stn ie w pływ ać n a przysw a- ja ln o ść w a p n ia z d ie ty o ra z p o d n o s ić to le ra n c ję n a la k to z ę [13].
P o d a w a n ie zdrow ym m ężczyznom o lig o sac h aró w soi w ilości 3 g /d z ień o b n iż a ło ciśn ien ie krw i. P o n a d to w te sta c h n a m ałych zw ie rzętac h w y k az an o an ty n o w o tw o ro w y efek t b ifid o b a k te rii [15, 16]. D z ia n ie to w ynika p r a w d o p o d o b n ie ze w zm o ż o n ej o d p o r ności n a p o z io m ie kom ó rk o w y m .
O m a w ia ją c p r o z d ro w o tn e d z ia ła n ie o lig o sac h ary d ó w n a o rg a n iz m cz ło w ie k a O ku [21] w skazuje, że ich p rz e m ia n y u w aln ia ją m niej e n e rg ii niż a n a lo g ic z n e ilości s a c h a
rozy, n ie w pływ ają n a se k re c ję insuliny p rz e z trz u stk ę , d z ia ła ją o c h ro n n ie n a u zę b ie n ie człow ieka.
R . A m a r o w i c z
N U TR IT IO N A L IM PO R TA N C E O F O LIG O SA CC H A R ID ES
Summary
Oligosaccharides are widely distributed in higher plants, especially leguminous seeds. This review described the structure of galactooligosaccharides, fructooligosaccharides and raffinose- type oligosacchariddes. Flatulance - causes, relation to diet and composition of intenstinal gas are discussed. Em phasis is placed upon the fact that ingestion o f oligosaccharides increases the bifidobacteria population in the colon, which in turn contributes to hum an health in many ways.
PIŚM IENICTW O
1. Askevold К : Investigation on the influence of diet on the quality and com position of intestinal gas in humans. Scand. J. Clin. Lab. Invest., 1956, 8, 87.
2. Benno Y., Mitsuoka Т.: Development of intestinal microflora in humans and animals. Bifidobacteria Microflora, 1986, 5, 13.
3. Bemabe М., Fenwick R., Frias J., Jimenez-Barbero J., Price K , Valverde S., Vidal-Valverde C. \ D eterm ination, by N M R spectroscopy, of the structure of ciceritol, a pseudotrisaccha ride isolated from lentil. J. Agric., Food Chem., 1993, 41, 870.
4. Calloway D.H., Colasito D.J., Mathews R.D.: Gases produced by human intestinal microflora. Nature, 1966, 212, 1238.
5. Ceming J., Filiatre A.: A comparison of the carbohydrate composition of legume seeds: horse beans, peas and lupines. Cereal Chem., 1976,53, 968.
6. Fleming S.A.: Flatulence activity of the smooth-seeded field pea as indicated by hydrogen production in the rat. J. Food Sci., 1982, 47, 12.
7. Garg S.K., Banerjea A.C. Verma J., Abraham M.J.: Effect of various treatm ent of pulse on in vitro gas production by selected intestinal Clostridia. J. Food Sci., 1980, 45, 1601. 8. Gum bmann M.R., Williams S.N.\ The quantitative collection and determ ination o f hydrogen
gas from the rat and factors affecting its production. Proc. Soc. Exp. Biol. Med., 1971, 137, 1171.
9. Hata Y., Nakajima K , Hosno Y , Yamamoto М.: Effect of soybean oligosaccharides on human digestive organs. J. Japan. Soc. Clin., Nutr., 1989, 11, 42.
10. Hellendom E.W.: Intestinal effects following ingestion of beans. Food Technol., 1969, 23, 87.
11. Hepner G., Fried R., Jeor S., Fussetti L., Morin R.: Hypocholesterolemic effect of yogurt and milk. Am. J. Clin. Nutr., 1979, 32, 19.
12. Hidaka H., Eida Т., Takizawa Т., Tokunaga Т., Tashiro Y. \ Effect o f fructooligosaccharides on intestinal flora and human health. Bifidobacteria Microflora, 1986, 5, 37.
13. Hughes J.B., Hoover D.G.: Bifidobacteria: Their potential for use in A merican dairy products. Food Technol., 1991, 45, 74.
14. Jacórzyński В.: Oligosacharydy nasion roślin strączkowych i ich właściwości fizjologiczne. Żyw. Czł. M e tab , 1985, 12, 190.
15. Kohwi Y., Imai K , Hashimoto J.: A ntitum or of Bidobacterium infantis in mice. Gann (Cancer), 1978, 69, 613.
16. Kohwi Y., Imai K , Hashimoto J.\ A ntitum or and immulogical adjuvent effect o f Bidoba- cteium infantis in mice. Bifidobacteria Microflora, 1982, 1, 61.
Znaczenie żywieniowe oligosacharydów 95
17. Kurtzman JR ., Halbrook W.U.\ Polisaccharide from dry navy beans, Phaseolus vulgaris: its isolation and stimulation of Clostridium perfringens. Appl. Microbiol., 1970, 20, 715. 18. Mann G.V., Spoerry A.: Studies o f a surfactant and cholesterolem ia in the Masai. Am. J.
Clin. Nutr., 1974, 27, 464.
19. Masai Т., Wada К., Hayakawa К , Yoshihaar I., Mitsuoka Т.: Effects of soybean oligosac charides on human intestinal flora and metabolic activities. Japan J. Bacteriol., 1987,42, 313.
20. Murphy E.L., Horsty H., Burr H.K. : Fractionation of dry bean extracts which increase carbon dioxide egestion in human flatus. J. Agric. Food Chem., 1972, 20, 813.
21. Oku Т.: Dietary fiber and new sugars. W: Natural resource and human health. (Ed. Baba S., Akerele O., Kawaguchi У.). Elsevier, Amsterdam 1992, 159.
22. Oku Т.: Special physiological functions of newly developed mono- and oligosaccharedes. W: Functional foods - designer foods, pharmafoods, nutraceuticals (Ed. Goldberg /.). Chapman and Hall, New York 1994, 202.
23. Olson A.C., Gray G.M., G um bmann M.R., Sell C.R., Wagner J.R.: Flatus causing factors in legumes. W: A ntinutrient and natural toxicants in foods (Ed. Ory R.L.). Food and Nutrition Press, W estport 1981, 275.
24. Price K.R., Lewis J., Wyatt G.M., Fenwick G.R.: Flatulance - causes, relations to diet and remedies. Nahrung, 1988, 32, 609.
25. Rackis J.J., Sessa D.J., Steggerda F.R.: Soybean factors relating to gas production by intestinal bacteria. J. Food Sci., 1970, 35, 634.
26. Richards E.A., Steggerda F.R., Murata A.: Relationship of bean substrates and certain intestinal bacteria to gas production in the dog. G astroenter., 1968, 150, 57.
27. Sacks L.E., Olson A.C.: Growth of Clostridium perfringens strains on alpha-galactosides. J. Food Sci., 1979, 44, 1756.
28. Saito Y., Takano Т., Rowland /.: Effect of soybean oligosaccharides on the hum an gut microflora in vitro culture. Microbial Ecol. Health Dis., 1992, 5, 105.
29. Savitri A., Bhavanishankar T.N., Desikachar H.S.R.: Effect of spices on in vitro gas produ ction by Cl. perfringens. Food Microbiol., 1986, 3, 261.
30. Schweizer T.F., H erman /., Wursch P.: Low molecular weight carbohydrates from leguminous seeds, a new disaccharide, galactopinitol. J. Sci. Food Agric., 1976, 29, 148.
31. Steggard F .R : Gastrointestinal gas following food consumption. Ann N.Y. Acad. Sci., 1968, 150, 57.
32. Steggard F.R., Richards E.A., Rackis J.J.: Effects of various soybean products on flatulence in the adult man. Proc. Soc. Exp. Biol. Med., 1966, 121, 1235.
33. Tanaka М., Thananunkul D., Thung-Ching L., Chichester C.O.: A simple m ethod for the quantitative determ ination of sucrose, raffinose and stachyose in legume seeds. J. Food Sci., 1975, 40, 1087.
34. Tomomatsu H.: Health effects of oligosaccharides. Food Technol., 1994, 48, 61.
35. Van Ness M.M., Cattau E.L. : Flatulence: Pathophysiology and treatm ent. Am. Family Phys., 1985, 31, 198.
36. Wagner J., Becker R., G um bmann M.R., Olson A.C.: Hydrogen production in the rat following ingestion of raffinose, stachyose and oligosaccharide-free bean residue. J. Nutr., 1976, 106, 466.
37. Wagner J.R., Carson J.F., Becker R., Gumbmann M .R , Dangof I.E.: Com parative flatulance activity of beans and bean fractions for man and the rat. J. Nutr., 1977, 107, 680.
