M ARIO LA M ENDRYCKA, JE R Z Y MIERZEJEWSKI, A N D R Z E J L ID A C K l\ K R Z Y SZ T O F ŚM IECH OW SKI
W P Ł Y W W Y B R A N Y C H Ś R O D K Ó W C H E M I C Z N Y C H S T O S O W A N Y C H W G A R B A R S T W I E N A N IE K T Ó R E B A K T E R IE W C H O D Z Ą C E W S K Ł A D
O S A D U C Z Y N N E G O
IN F L U EN C E O F TA N N ER Y CH EM ICA L COM PO UND S ON T H E SELECTED BA C TER IA O F T H E A CTIVA TED SLU D G E
Politechnika Radom ska im. К. Pułaskiego, Zakład Technologii G arbarstwa Kierownik: dr inż. J. Piechna
1 Ośrodek Badań Weterynaryjnych Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Puławach
Kierownik: płk dr hab. M. Bartoszcze
W pracy prześledzono wpływ oddziaływania kąpieli do garbowania chromo wego i kąpieli do natłuszczania skór na bakteryjną florę ściekową w układzie modelowym. Stwierdzono wpływ wielkości inokulum na przeżywalność wsiewa nych bakterii. Badania wykazały, że przeżywalność ta była ograniczona barierą 10, a nawet 15-krotnego rozcieńczenia kąpieli chromowej ściekiem syntetycznym.
U cz y n n ian ie ścieków g a rb a rsk ic h , p o d o b n ie ja k i innych ścieków p rzem ysłow ych, z a ch o d z i p rz e d e w szystkim p rz e z stw o rze n ie w aru n k ó w fizykochem icznych d o n a m n a - ż a n ia m ik ro o rg an iz m ó w , b io rąc y ch u d ział w tlenow ym ro z k ła d z ie zw iązków o r g a n i cznych.
Ś cieki g a rb a rsk ie , p o c h o d z ą c e z g a rb o w an ia ch ro m o w e g o , za w ie ra ją d u ż e ilości soli chrom ow ych. D o ty ch c za s o b e c n o ść c h ro m u była sz e ro k o b a d a n a p o d k ą te m o d d z ia ły w a n ia n a akty w n o ść b io lo g icz n ą o rzę sek (p ierw o tn ia k ó w ), k tó re sta n o w ią is to tn ą część sk ła d o w ą m ik ro o rg a n iz m ó w ścieków . S ą o n e p o w sze ch n ie stw ie rd z a n e w liczbach rzę d u 104/m l w ściek ach k o m u n a ln y ch . W m ie sz an in ie biom asy sp e łn ia ją w aż n ą fu n k cję p o ż e ra n ia w iększości b a k te rii, p rz e z co p o p ra w ia ją ja k o ść ścieków [4]. N a to m ia s t w m ałym s to p n iu b a d a n o za ch o w a n ie się tej d rugiej części składow ej biom asy, a m ia n o w icie b a k te rii, w o b ec c h ro m u i innych śro d k ó w ch em icznych sto so w an y ch w g a rb a rstw ie .
W p rac y p o sta n o w io n o p rze śle d z ić wpływ o d d ziały w a n ia k ąp ieli d o g a rb o w a n ia c h ro m o w e g o i k ąp ieli d o n a tłu sz c z a n ia sk ó r n a b a k te ry jn ą flo rę ściek o w ą w u k ła d z ie m od elo w y m . U z n a n o przy tym za celow e w yjaśnienie wpływu całych kom pozycji k ą p ie lowych ja k i ich p o szczególnych sk ład n ik ó w n a z a ch o w a n ie się flory b a k tery jn ej.
M ATERIAŁY I M ETODYK A BADAŃ
Do badań użyto handlowych środków stosowanych do garbowania skór bydlęcych w tzw. kąpielach:
1. Kąpiel do garbowania chromowego (tzw. brzeczka) o składzie: chromał 2%; chlorek sodu 3%; mrówczan sodu 0,5%, H2O do 100%.
2. Kąpiel do natłuszczania skór o składzie: mieszanina modyfikowanych polikolem 400 kwasów tłuszczowych odwadnianych P2O5 w ilości 0,5g; mieszanina modyfikowanych po likolem 400 kwasów tłuszczowych odwadnianych azeotropowo w ilości 0,5g; mieszaniny te rozcieńczano w 1 1 wody.
Bakterie
Z kolekcji 40 wzorcowych szczepów bakterii ściekowych, otrzymanych z Zakładu Bakteriologii Instytutu Inżynierii Sanitarnej Politechniki Warszawskiej, wybrano do badań 3 reprezentujące następujące gatunki bakterii: Acinetobacter baumannii, Aeromonas hydrophila, Pseudomonas cepacia.
Podłoża bakteryjne i rozcieńczalniki
1. Zwykłe podłoże odżywcze agarowe do przechowywania szczepów.
2. Standardowe podłoże agarowe do oznaczania liczby bakterii (Plate C ount Agar - PCA) sporządzane z dehydratyzowanego podłoża firmy BioMerieux wg przepisu producenta. 3. Bulion z wyciągiem mózgowo-sercowym (BHI) sporządzany z dehydratyzowanego podłoża
firmy bioM erieux służący do namnażania szczepów bakteryjnych.
4. Zbuforowany płyn fizjologiczny (PBS) do sporządzania zawiesin bakteryjnych oraz ich rozcieńczeń.
5. Ściek syntetyczny wg Weinbergera [5] służący do sporządzania rozcieńczeń badanych środków do garbowania, do których wsiewano szczepy bakterii.
Podłoża i rozcieńczalniki, po sporządzeniu i ustaleniu odpowiednich wartości pH, wyjaławia no przez autoklawowanie (121°C, 15 min.).
Szczepy bakteryjne przechowywane na skosach agarowych posiewano do bulionu z wyciągiem mózgowo-sercowym (BHI). Po 24 godzinnej inkubacji w tem peraturze 30°C hodowle przesie wano na płytki z podłożem PCA i nam nażano przez 48 godzin w tem peraturze 30°C w w arun kach tlenowych. Następnie pobierano ezą po kilka kolonii i zawieszano w płynie PBS. Probówki z zawiesinami intensywnie wytrząsano w celu uzyskania jednolitego zmętnienia. Przybliżoną liczbę bakterii w lm l ustalano wstępnie wg skali McFarlanda (nr 4 - ok. 1,2. x 109 komórek/ml).
Przed przystąpieniem do badań sporządzano dziesięciokrotne rozcieńczenia zawiesin w PBS i wybierano rozcieńczenia o pożądanej liczbie komórek bakterii w 1 ml. Z rozcieńczeń tych dokonywano posiewów ilościowych na podłoże PCA w celu określenia bardziej dokładnej liczby bakterii w lm l zawiesiny. Po 48 godzinnym namnażaniu w tem peraturze 30°C liczono wyrosłe kolonie i obliczano liczbę bakterii w lml.
Znając liczbę bakterii w lm l wysiewano stosowne inokula do roztworów badanych środków rozcieńczanych w ścieku syntetycznym w stosunku 0,1 ml inokulum do 9,9 ml rozcieńczonego środka. Po 48 godzinach inkubacji określano liczbę żywotnych bakterii w badanym roztworze kąpieli do garbowania chromowego przez wysiew kontrolny na podłoże PCA.
Na podstawie uzyskanych wyników wyznaczono minimalne inokulum, przy którym utrzymy wano żywotność bakterii po upływie 48 godzin przetrzymywania prób w tem peraturze 30°C.
To minimalne inokulum wsiewano do rozcieńczeń kąpieli do garbowania chromowego bliskich granicznemu rozcieńczeniu, w którym była hamowana wegetacja w ustalonym 48 godz. okresie i śledzono zachowanie się ilościowe poszczególnych szczepów na podstawie obliczeń bakterii po upływie 24, 48 i 72 godzin przetrzymywania prób w te m p u aturze 30°C.
Analogiczne postępowanie przyjęto przy oznaczaniu wpływu kąpieli do natłuszczania na użyte szczepy bakterii.
Uzyskane wyniki wyrażono w wartościach średnich z trzech doświadczeń. WYNIKI
W pierw szej serii dośw iadczeń ustalo n o wpływ wielkości in okulum użytych w zorcow ych szczepów bak terii n a ich zdolność do zachow ania żywotności w roztw orach kąpieli do garbow ania chrom ow ego sk ó r w ścieku syntetycznym w ustalonym 48 godzinnym ok resie przetrzym yw ania w te m p 30°C. U zyskane wyniki b ad a ń przed staw io n o w tab eli I.
T a b e l a I . Wpływ wielkości inokulum na zachowanie żywotności użytych szczepów bakterii w rozcieńczeniach kąpieli do garbowania chromowego skór przetrzymywanych w okresie 48 godz. w temp. 30°C
The influence of inoculum size for the maintaining of vitability o f used bacterial strains in diluted baths for chrome tanning of skins kept for 48 hours in the tem perature 30°C
N - roztwór macierzysty + - wzrost bakterii - - brak wzrostu bakterii
Ja k w ynika z ta b e li I, przy in o k u lu m 5,6 x 108 stw ie rd z o n o żyw otność P se u d o m o n a s cepacia ju ż w ro z c ie ń c z e n iu 1:2 kąp ieli d o g a rb o w a n ia ch ro m o w e g o sk ó r (b rz ec zk i).
Ż y w o tn o ść p o zo stały ch szczepów : A cin eto b a c ter b a u m a n n ii i A e ro m o n a s hydrophila zo s ta ła z a c h o w a n a począw szy o d ro zc ie ń c z e n ia 1:5.
O d w ro tn e w yniki u zy sk an o przy in o k u lu m 5,6 x 107. A c in eto b a c ter b a u m a n n ii i A e ro m o n a s hydrophila o k azały się żyw otne począw szy o d ro z c ie ń c z e n ia 1:10, a P se u d o m o n a s cepacia d o p ie ro o d k o le jn eg o ro zc ień c ze n ia, tj. 1:15. Przy tym ro zc ień c ze n iu b rze czk i stw ie rd z o n o żyw otność w szystkich 3 szczepów b a k te rii z w ysiew u in o k u lu m 5,6 x 106, p rzy czym szczep P seu d o m o n a s cepacia był żyw otny je szc ze z in o k u lu m 5,6 x 105, a A e ro m o n a s hydrophila n a w e t z in o k u lu m 5,6 x 104.
Przy in o k u lu m 5,6 x 103, n ie stw ie rd z o n o żyw otności ż a d n e g o z 3 szczepów b a k te rii. O sta te c z n ie , ja k o m in im a ln e o k a z a ło się in o k u lu m 5,6 x 106, przy k tó ry m o trzy m y w a n o żyw o tn o ść w szystkich szczepów .
T a b e la II p rz e d sta w ia wyniki b a d a ń n ad ilościow ym za ch o w a n ie m się szczepów b ak tery jn y ch w p rz e d z ia le ro zc ień c ze ń b rze czk i bliskich gran icy p rzeżyw alności, tj. od 1:10 d o 1:20 w o k re sie 72 godz. obserw acji.
T a b e l a I I . Liczby bakterii w rozcieńczeniach brzeczki w okresie 72 godz. obserwacji Am ounts o f bacteriae in wort dillutions for 72 hours of observation
* D ane średnie z trzech powtórzeń
Z ta b e li II w ynika, ż e A cin eto b a c ter b a u m a n n ii z o sta ł u n ie cz y n n io n y p o 24 g o d zin ac h w ro z c ie ń c z e n ia c h b rze czk i 1:10 i 1:15, a w ro zc ień c ze n iu 1:20 liczba b a k te rii tego szcz ep u zm n ie jsz a ła się sy stem aty czn ie d o k ilk u set w 1 ml.
L iczby b a k te rii A e ro m o n a s hydrophila, w ro zc ień c ze n iac h 1:10 i 1:15, zm niejszały się o 2 -3 lo g ary tm y w o k re sie 2 4 -g o d zin n ej obserw acji, a p o upływ ie 48 g odzin posiew y te zo stały w p ełn i u n ie cz y n n io n e . Przy ro zc ień c ze n iu 1:20 p o z o sta ło żyw otnych k ilk aset b a k te rii d o 72 g o d zin , tj. d o k o ń c a trw a n ia obserw acji.
W p rz y p a d k u P seu d o m o n a s cepacia b rze czk a ro z c ie ń c z o n a 1:10 ta k sa m o d o p ro w a d za ła d o u n ie c z y n n ie n ia c a łe g o in o k u lu m , a przy ro z c ie ń c z e n ia c h 1:15 i 1:20 uzyskiw a
n o n a w e t system atyczny, c h o c ia ż n ieznaczny, w zro st liczby b a k te rii św iadczący o ro z p o cz ęc iu n a m n a ż a n ia się te g o szczepu.
P rz e d sta w io n e w yniki b a d a ń o b ra z u ją za ch o w a n ie się w zorcow ych szczepów b a k te rii w m od elo w y m u k ła d z ie ró żn y ch ro zc ień c ze ń brzeczk i w ścieku syntetycznym . W p ra w d zie w ia d o m o je s t, że c h ro m je s t głów nym sk ła d n ik ie m tej k ąp ieli, u n ie cz y n n iający m b a k te rie , a le n ie w yjaśniony p o zo staw a ł w pływ p o zo stały ch skład n ik ó w , tj. c h lo rk u so d u , w y stę p u jąc eg o w n iefizjologicznym n a d m ia rz e 3 % o ra z 0,5% m ró w cz an u so d u . W yniki uzy sk an e w tej części b a d a ń p rz e d sta w io n o w ta b e li III.
T a b e l a I I I . Wpływ poszczególnych składników brzeczki na zachowanie żywotności bakterii ściekowych
The influence o f particular wort ingredients for sewer bacteriae vitality m ain tenance
N - roztwory macierzyste + - wzrost bakterii - - brak wzrostu bakterii
Z e b r a n e w ta b e li III w yniki je d n o z n a c z n ie w skazują, że d z ia ła n ie u n ie cz y n n iające , w o d n ie sie n iu do w szystkich b a d a n y c h szczepów b a k te rii, w y kazuje je d y n ie c h ro m a ł. D o p ie r o je g o ro zc ie ń c z e n ia 1:15 i 1:20 pozw alały n a z a ch o w a n ie żyw otności w sianych szczepów b a k te rii ściekow ych. P o z o sta łe sk ład n ik i, tj. 3 % N aC l i 0 ,5 % m ró w cz an so d u n ie o k azały ż a d n e g o w pływ u n a w e t w ro z tw o ra c h m acierzystych.
W ta b e li IV p rz e d sta w io n o w yniki b a d a ń w pływ u ro zc ień c ze ń k ąp ieli d o n a tłu sz c z a n ia s k ó r n a za ch o w a n ie żyw otności b a k te rii ściekow ych w sianych je d n a k o w y m in o k u lu m i przetrzy m y w an y ch p rz e z o k re s 48 g odzin w te m p . 30°C.
Z ta b e li IV w ynika, że k ą p ie l n atłu sz cza ją ca, z a ró w n o w sta n ie n ie ro z cie ń cz o n y m , ja k i w ro z c ie ń c z e n ia c h o d 1:5 d o 1:20, p o z o sta w a ła o b o ję tn a w o b ec testow ych
T a b e l a I V . Żywotność szczepów bakterii w rozcieńczeniach kąpieli natłuszczającej w ścieku syntetycznym przetrzymywanym w temp. 30°C przez okres 48 godzin
Vitality of bacteriae strains in dillutions of griese bath in synthetic wastes kept in tem perature 30°C for 48 hours
N - roztwór macierzysty - brak wzrostu bakterii + - wzrost bakterii
+ + - intensywny wzrost bakterii
szczep ó w b a k te rii, a w sta n ie n ie ro z cie ń cz o n y m stw a rz ała n a w e t w a ru n k i d o b ard z iej in te n sy w n eg o n a m n a ż a n ia ( + + ) d la A e ro m o n a s hydrophila i P se u d o m o n a s cepacia.
O M Ó W IEN IE
W m od elo w y m u k ła d z ie ro zc ień c ze ń k ąp ieli d o g a rb o w a n ia ch ro m o w e g o sk ó r z o stał w ykazany w pływ w ielkości in o k u lu m n a p rzeżyw alność w siew anych b a k te rii. W yniki te p o tw ie rd z a ją o g ó ln ą z a sa d ę m ik ro b io lo g icz n ą, w myśl k tó re j im w iększe in o k u lu m , tym je s t w ięk sza sz an sa n a w e g e tac ję . J e d n a k b a d a n ia w łasn e w ykazały też, że p rzeży w aln o ść ta była o g ra n ic z o n a b a r ie rą 10, a n aw e t 1 5 -k ro tn e g o ro zc ie ń c z e n ia k ąp ieli ch ro m o w e j.
P rz eż y w a ln o ść w sianych szczepów b a k te rii p rz e b a d a n o też p o d w zględem ilo ściow e go z a c h o w a n ia się ich w o k re sie 72 g o d zin n ej o bserw acji. W o d n ie sie n iu d o szczepów A cin e to b a c te r b a u m a n n ii i A e ro m o n a s hydrophila stw ie rd z o n o z m n ie jsz a n ie się ilościow e je sz c z e w ro z c ie ń c z e n iu 1:20 brzeczki. Z m n ie jsz e n ie to było szczeg ó ln ie g w ałto w n e do
24 g o d zin , p o czym liczba b a k te rii p o zo staw a ła n a n ie zm ien io n y m p o zio m ie .
B a rd z ie j o p o rn y o k a z a ł się szczep P seu d o m o n a s cepacia, k tó ry w ro zc ień c ze n iac h rz ę d u 1:20, 1:15 w ykazyw ał n aw e t zd o ln o ść d o n a m n a ż a n ia się.
Z ja w isk o to m a is to tn e z n a cz en ie, jeśli się zw aży w e g e ta c ję b a k te rii. Istn ie je bo w iem k ilk u g o d z in n a faz a p rzygotow aw cza w p o d ło ż u za szczep io n y m o k re ś lo n ą d aw k ą b a k te rii [3]. W tym cz asie p o sia n e b a k te rie a d a p tu ją sw oje z d o ln o ści w eg e ta c y jn e d o n a m n a ż a n ia lo g a ry tm icz n eg o . W a ż n a je s t w ięc ta a d a p ta c ja w szystkich szczepów b a k te rii za w arty ch w in o k u lu m . W p rze p ro w a d z o n y c h b a d a n ia c h u sta lo n o , że w a ru n k i te sp e łn ia in o k u lu m w ielkości > 106 b a k te rii w 1 m l w sian e d o brzeczk i ro zc ień c zo n e j 1
:
20.
Z a o b se rw o w a n e zjaw isko ró żn e j w rażliw ości b a d a n y c h szczepów b a k te rii ściekow ych n a śro d e k g a rb u ją c y m o ż e m ie ć sw oje o d n ie sie n ia w śro d o w isk u rzeczyw istych ścieków
g arb a rsk ich . Z a c h w ia n ie p ro p o rc ji m iędzy p oszczególnym i g a tu n k a m i b a k te rii m o ż e w kon sek w en cji p ro w a d z ić d o z a b u rz e ń w ró w n o w ad ze m ik ro flo ry p ie rw o tn ia c z e j. Z ja w isko ta k ie było ju ż o p isa n e w b a d a n ia c h n ad za ch o w a n iem się m ik ro flo iy p ie rw o tn ia czej ścieków p o d w pływ em m e ta li ciężkich, w tym i c h ro m u [4].
B rzeczk a, o p ró c z sa m e g o c h ro m u , za w iera 3 % N aC l i 0 ,5 % m ró w cz an u so d u . N a p o d sta w ie p rz e p ro w a d z o n y c h an a liz m o ż n a przyjąć, że n ie w ykazują o n e ż a d n e g o w pływ u n a żyw otność b a k te rii ściekow ych. Jedynym śro d k ie m h am u jąc y m p o z o s ta je w ięc ch ro m .
W p iśm ien n ictw ie z n a n e je s t p o w szech n ie d ziała n ie c h ro m u n ie tylko n a b a k te rie , ale i n a p ie rw o tn ia k i ściekow e. P o d o b n e z re sz tą je s t o d d ziały w a n ie innych m e ta li ciężkich, z tym że k o le jn o ść ich toksyczności w sto su n k u d o b a k te rii zo sta ła o k re ś lo n a n a s tę p u ją c o : C d, C u > P b > Z n > C r [4]. W z g lę d n ie niska to ksyczność c h ro m u , w p o ró w n a n iu z innym i m e ta la m i, m o że być przypisyw ana z m ia n ie w arto śc i z C rvl n a m niej toksyczny i ro zp u sz cz aln y w w odzie C r111. P ro c e s te n m o ż e za c h o d z ić w czasie akty w o w an eg o u z d a tn ia n ia ściek u . P rócz te g o m o ż e z a ch o d z ić zjaw isko n ab y w a n ia o p o rn o śc i b a k te rii n a ch ro m . P o tw ie rd z a ją to b a d a n ia innych a u to ró w , k tó rzy izolow ali b a k te rie o p o rn e n a ch ro m ian y . R e d u k c ja c h ro m ia n u p rz e z b a k te rie w y stę p u je z a ró w n o w w a ru n k a c h tlenow ych ja k i beztlenow ych, a za o p o rn o ść b a k te rii są zw ykle o d p o w ie d z ia ln e p lazm id y [1].
N ależy w sp o m n ie ć, że c h ro m je s t z je d n e j stro n y toksyczny, a n aw e t m u ta g e n n y , a z dru g iej je s t p ie rw ia stk ie m ró w n ież n iezb ę d n y m d o p raw id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia o rg an iz m ó w w yższych [2] i p rak ty c zn ie n ie w iad o m o , czy C r" 1 (w ystępujący w b rze czc e g a rb a rsk ie j w stę że n iu o d 15 d o 25 g/l w p rze licz en iu n a C r20 3) [6] przy o d p o w ie d n im ro z c ie ń c z e n iu n ie o k azałb y się n ie zb ę d n y d o w eg etacji b a k te rii. T o in te re s u ją c e z a g a d n ie n ie w ykracza je d n a k p o z a ram y n a k re ślo n e j pracy.
WNIOSKI
1. W o p a rc iu o p rz e p ro w a d z o n ą an a liz ę b a k te rio lo g ic z n ą u k ła d u m o d e lo w eg o : b rz e c z k a + w zo rco w e szczepy b a k te rii ściekow ych + ściek syntetyczny w y k az an o n ie ró w n o m ie rn ie h am u jąc y w pływ c h ro m u n a w e g e tac ję b a k te rii.
2. U z y sk a n e w yniki o k re śla ją o rie n ta c y jn e p ro g i ro zc ień c ze ń brzeczk i w ścieku syntetycznym , o d któ ry ch b a k te r ie za ch o w u ją żyw otność. Z d o k o n a n y c h an a liz w ynika, że p ro g i te ro zp o c zy n ają się o d ro zc ień c ze ń 1:15 d o 1:20.
3. W y k a za n o też, że d z ia ła n ie u n ieczy n n iające w tej k ąp ieli w ykazuje tylk o sam C h ro m a ł. P o z o sta łe sk ład n ik i tj. 3 % c h lo re k sodow y i 0,5% m ró w cz an so d u , p o d o b n ie ja k i c a ła k ąp iel n atłu sz c z a ją c a p o z o s ta ją o b o ję tn e w sto su n k u d o w siew anych b a k te rii.
4. U z y sk a n e w yniki pozw oliły n a u sta le n ie , k tó re k ą p ie le , i ja k ie ich sk ła d n ik i, w y kazują w łaściw ości u n ie cz y n n iające w sto su n k u d o w ybranych b a k te rii ściekow ych, m o g ą c e w pływ ać n a aktyw ność o sa d u czynnego w ściekach g a rb a rsk ic h rzeczyw istych.
M . M e n d r y c k a , J . M i e r z e j e w s k i , A. L i d a c k i , К. Ś m i e c h o w s k i IN FLU EN C E O F T A N N ER Y CH EM ICA L CO M PO UN D S ON T H E SELECTED
BA C TER IA O F T H E A CTIVA TED SLU D G E Summary
Influence of tannery chemical compounds on the selected bacteria of the activated sludge was investigated. The chromium compounds must be diluted to 1:15-1:20 to loss its activity on the bacteria. O ther com pounds like: natrium chloratum, natrium form ate and greased oils have any influence on the growth of the selected bacteria.
PIŚM IENNICTW O
1. Campos J., Martinez-Pacheco М., Cevantes C.: Hexavalent - Chromium Reduction by a Chrom ate Resistant Bacillus sp. strain. Antoninę van Leeuwenhoek 1995, 68, 203-208. 2. Cieślak-Golonka М.: Związki chromu w układach o znaczeniu biologicznym. Wiadomości
Chemiczne 1994, 48, 59-69.
3. Kotelko K., Sedlaczek L., Lachowicz T.M.: Biologia bakterii. PWN, Warszawa 1977. 4. M adoni P., Dawoli D., Gorbi G., Vescovi L.: Toxic Effect of Heavy Metals on the Activated
Sludge Protozoan Community. Wat. Res. 1996, 30, 135-141.
5. Polska Norma. W oda i ścieki. Badania specjalne osadów. Hodowla standardowego osadu czynnego w warunkach laboratoryjnych. PN-87 C-04616/10.
6. Substancje chorobotwórcze w środowisku pracy, (praca zbiorowa) Tom III. Chrom i niektóre związki chromu. IM P Łódź 1987.
