UNIWERSYTET WARSZAWSKI- Filia w Bialymstoku
POGRANICZE
Studia Spoleczne
Tom VI
Numer specjalny
POLSKIE BADANIA
NAD MNIEJSZOSCIAMI KULTUROWYMI
Wybrane zagadnienia
pod redakcj
~ ,GRZEGORZA BABINSKIEGO, JANUSZA MUCHY
I ANDRZEJA SADOWSKIEGO
Wydawnictwo Filii Uniwersytetu Warszawskiego
Bialystok 1997SPIS TRESCI
Janusz MUCHA, Mniejszosci kulturowe w Polsce i ich wizje kultury dominujqcej. Stan badan nad wybranymi mniejszosciami i no-wy projekt badawczy . . . .. . .. . ... ... . .. . ... . .. . ... . .. . ... . ... . .. . ... . . .. . . .. . .. . ... ... 5 Andrzej SADOWSKI, Polscy Bialorusini na temat Polak6w i kultury
polskiej. Stan badan .. . ... ... . ... ... . ... ... . .... .. . ... ... . . .. . ... ... . .. .. .. . .. . ... . .. ... 26 Grzegorz BABINSKI, Stan badan nad mniejszosciq ukrainskq
w Polsce... 52 Danuta BERLINSKA, Teresa SOLDRA-GWIZDZ, Ludnosc rodzima
i mniejszosc niemiecka w Polsce. Stan badafz .. .... ... .. .. .... ... .. .... .. 73 Kazimierz KOW ALEWICZ, Od praktykowania utopii do dzialafz
kulturowych. Kr6tki szkic skutk6w zaistnienia pewnej utopii wraz z bibliografiq . . .. . ... . .. . .. . . .. . .. . ... . .. .... . .. . ... . .. . . .. . .. . . .. . .. . .. . ... . .. . .. . 104 Barbara FATYGA, Analiza stanu badafz nad kulturq mlodzieiowq
i grupami subkulturowymi w Polsce ... 120 Katarzyna OSINSKA, Anna SLIWINSKA, Spolecznosci
permanent-nego ub6stwa. Stan badafz ... 139
Pawel ZAL~CKI, Kosci61 rzymskokatolicki w Polsce wsp6lczesnej. Gl6wne kierunki dotychczasowych badafz oraz propozycje ba-dawcze ... 148 Nota o autorach . ... .... .. .... .. .. .. .... ... ... . .. . .. .. .. . . .. .... ... . .. . . .. . ... .... ... ... ... .... .. .. . 161
Pawel Zal~cki
1. Wst~p
KOSCIOL RZYMSKOKATOLICKI
W POLSCE WSPOLCZESNEJ
Glowne kierunki dotychczasowych badaii
oraz propozycje badawcze
Kilka ostatnich lat przynioslo znacz~cy wzrost zainteresowan ba-dawczych zwi~zanych z analizami kosciol6w oraz r6znych grup religij-nych w Polsce. Wazne miejsce zajmuj~ tu analizy Kosciola rzymskokato-lickiego. Opublikowane rozprawy w zdecydowany spos6b poszerzajct na-szct wiedz{( dotyczctcct funkcjonowania grup religijnych (glownie tzw. N owych Ruch6w Religijnych). Silnie prezentuje sit( dorobek osrodk6w naukowo-badawczych, zajmuj~cych sit( szeroko rozumianct socjologict czy statystykct Kosciola rzymskokatolickiego. Pojawiajct sit( (zar6wno w kraju jak i za granic'l) wazne prace dotyczctce przemian religijnosci i stosunk6w pans two-Kosci6l w spoleczenstwach postkomunistycznych. Z ustalen tychze prac warto skorzystac. Nie opublikowano jednak:Ze do tej pory wynik6w badan, kt6re podj{(lyby problem okreslenia kulturowe-go statusu Kosciola rzymskokatolickiekulturowe-go w Polsce w perspektywie pro-blematyki kultury dominuj~cej i mniejszosciowej. Zresztct badan podej-muj~cych problem tego czym i jaka jest kultura dominujctca w Polsce prowadzonych jest niewiele. Brak jest r6wniez prac wictzctcych wyst{(po-wanie napi{(c, konflikt6w i dzialan wsp6lnych pojawiajctcych sit( mi{(dzy panstwem i kosciolem z kulturowo mniejszosciowym bctdZ dominuj~cym
statusem tychze instytucji. Brak r6wnoczesnie prac analizujctcych wplyw dzialan Kosciola na przemiany funkcjonowania Pailstwa.
2. Stan badan
Najcz{(sciej spotykanym, jak sit( zdaje, motywem analiz Kosciola rzymskokatolickiego przeprowadzanych w latach 90-tych jest rejestracja i analiza przemian Kosciola w powictZaniu z szerszymi zmianami
Kosci61 rzymskokatolicki w Polsce wsp61czesnej
mowymi. Przeg1(ld prac podejmuj'lcych tak'l prob1ematyk(( wskazuje, ze ana1izy te najcz((sciej dotycz'l_ kosciola instytucjona1nego. W szerszej per-spektywie ana1izy re1igijnosci spoleczenstwa polskiego badania empi-ryczne zdaj(l sit( wskazywac na przemiany religijnosci po1skiej. Owe przemiany jednakze, niekoniecznie swiadczyc ffiUSZCl 0 zmierzchu
religij-nosci [Piwowarski i Styk 1993; Borowik
i
Zdaniewicz 1996].Podejmowane analizy przemian sytuacji Kosciola
w
Polsce czt(sto wskazuj'l, iz kierunek owych zmian nie jest jasny. Wskazuj(lc na prze-miany tradycyjnego kontekstu funkcjonowania Kosciola w Polsce m6wi sit( jednoczesnie o przemianach id'l.cych w kierunku od Kosciola ludu do Kosciola wyboru, podkreslaj'lc jednakze widoczn(l oci~ialosc dynamiki rozwojowej owego procesu [por. Piwowarski 1996].W ramach ana1iz religijnosci spoleczenstwa polskiego cz((sto wska-zuje sit( na wzrost krytycznych postaw wobec Kosciola instytucjonalnego w por6wnaniu z okresem sprzed 1989 r. (por. Szawiel 1996]. Utrata przez Kosci6l, wraz z pojawieniem sit( systemu demokratycznego w Pol-sce, specyficznego monopolu na religijne organizowanie zycia spolecz-nego, a wlasciwie dluga tradycja tegoz monopolu wydaje sit( wprowadzac wyrazne konsekwencje dla obecnego statusu Kosciola w ramach publicz-nego dyskursu. Trafnie zdaje sit( diagnozowae w jednym ze swych badan Tadeusz Szawiel, twierdz'lc, iz kwestie spome dotycz'lce miejsca religii czy miejsca Kosciola w Polsce wsp6lczesnej S(! niemal calkowicie prze-sloni((te poprzez definiowanie Kosciola niemal wyl(!cznie poprzez jego wymiar instytucjonalny [op. cit.].
Wielka sila manifestowania instytucjonalnego wymiaru Kosciola, ktory to wymiar w swym zewn((trznym przejawie wydawal sit( o wiele silniejszy od innych aspekt6w czy funkcji pelnionych przez Kosci6l (np. funkcji religijnych) w okresie funkcjonowanie panstwa niedemokratycz-nego wydaje sit( bye zrozumiala. N a pewno wymiar ten jawil si(( w6w-czas jako znacznie jaskrawszy w zestawieniu z Kosciolem rzymskokato-lickim w krajach Europy Zachodniej i Ameryki P6lnocnej. Zasadniczy pow6d, generujClCY tego typu sytuacj(( wydaje sit( bye calkiem prosty.
W okresie komunizmu Kosci6l rzymskokatolicki pelnil polityczn(l funk-cj(( opozycji wzgl((dem organizacji panstwa i jego ideologii. Z tych to mi((dzy innymi wzgl((d6w Kosci6l stale wzmacnial i rozbudowywal sw6j wymiar instytucjonalny - aby przezen podejmowae raz dialog, raz to dyskusje i spory z instytucjami panstwa.
W socjologii polskiej podj((te zostaly analizy roli i doswiadczen
Ko-sciola w warunkach zmiany systemowej [Zdaniewicz 1993, Stachowskipo-Pawel Zalcrcki
siadanych przez Kosci61 r6znorodnych zasobach spoleczno-kulturowych, upatruj~c w nich szans~ szeroko rozumianego Kosciola dla sprawnego odnalezienia si~ w nowo wylaniaj~cej si~ rzeczywistosci (Zdaniewicz); wskazujct na kryzys, jakiego doswiadcza Kosci6l w Polsce oraz na rady-kalizacj~ pelnionych przezen misji, omawiajct brak przygotowania Kos-ciola do wyzwan funkcjonowania w spoleczenstwie pluralistycznym (Sta-chowski). Podj~to tam takZe analizy wysilk6w Kosciola zmierzajctcych do odnalezienia nowych form jego obecnosci w zyciu publicznym, om6-wiono zwictzki Kosciola z ustawodawstwem panstwowym i dzialalnoscict politycznct, postawiono tezy o mozliwej utracie przez Kosci6l rzymsko-katolicki w Polsce swej dominujqcej pozycji na wsp6lczesnym rynku
swiatopoglqdowym (Marian ski).
Badania nad doswiadczeniami Kosciola w nowej sytuacji spoleczno-politycznej obejmujct nie tylko problematyk~ wplywu tej sytuacji na funkcjonowanie Kosciota, ale takze zagadnienia wplywu samego Kos-ciola na rzeczywistosc zewnt(trznct. Ta ostatnia problematyka poruszana jest jednakZe jedynie pobieznie (por. Zdaniewicz 1994, Gowin 1995).
· Prowadzone analizy przemian religijnosci spoleczenstwa polskiego zdaj~ sit( wskazywac nie tylko na przewag~ przeksztalcen jakosciowych nad ilosciowymi, ale takze na pojawianie si~ w jej ramach nowych, inte-resuj(lcych zaleznosci [por. Kosela 1993].
Ciekawie prezentujct si~ wyniki og61nopolskich sondazy opinii pu-blicznej dotyczctcych szeroko rozumianej obecnosci i roli Kosciola w zy-ciu publicznym.
Pierwsze oznaki przemian w szerokim, spolecznym poparciu dla Ko-sciola zaobserwowano tuz po rz~dowej decyzji, podj~tej pod presj~ Episko-patu Polski, o przywr6ceniu nauki religii w szkolach publicznych latem
1990 r. Sytuacja ta oraz jej r6znorodne spoleczne konsekwencje zostaly solidnie opisane w polskiej literaturze socjologicznej (por. Kicinski, Ko-sela i Pawlik 1995). Badania wykazaly, iz generalnie spoleczenstwo za-akceptowalo wprowadzenie religii do szk6t Dorosla reprezentacj a spole-czenstwa polskiego jako najwazniejsze konsekwencje wprowadzenia re-ligii do szk6l postrzegala mozliwosc wzrostu poziomu moralnosci w spo-leczenstwie oraz ewentualnych konflikt6w na tie nietolerancji religijnej 1.
Badania z pocz~tku 1994 r., w ramach prowadzonych przez OBOP badan dotycz~cych opinii o Kosciele i konkordacie, ustalily, iz niespelna polowa badanych akceptuje umow~ pomi~dzy Polskct a Stolic~
Apostol-1 Por. Opinie o wprowadzeniu religii do szk61. Komunikat z badan, Warszawa, OBOP,
Kosci6l rzymskokatolicki w Polsce wsp6lczesnej
skc:t przy 114 opinii nieakceptuj(lcych takiego rozwic:tzania. Badania wyka-zaly, iz w ci(lgll ostatnich 1at zmniejszyla sit( co prawda ilosc os6b uzna-j(lcych, iz Kosci6l odgrywa istotn'l_ rolt( w zyciu kraju oraz uznauzna-j(lcych, iz rola ta jest zbyt duza, to jednakze dominuje pog1'l_d, iz Kosci6l jest nadto uwiklany w politykt(. Wzrastac tez wydaje sit( powszechnosc postrzega-nia Kosciola jako jednej z wielu instytucji zycia publicznego - swiadczyc moze o tym wzrost odsetka os6b uwa:laj'l_cych, iz Kosci6l winien placic podatki panstwu na takich samych zasadach jak inne organizacje i insty-tucje (z wyl'!_czeniemjednakZe pienit(dzy zbieranych na tact(i.
Analizy por6wnawcze wynik6w badan z lat 1989-1994 wskazuj'l_ na przemiany poziomu zaufania do Kosciola (i sympatii do Prymasa). Do lata 1993 r. obserwowano staly spadek poziomu zaufania i sympatii. Od jesieni 1993 r. do marca 1994 r. nast'!_Pilo stopniowe odwr6cenie
tenden-cji spadkowych. Jednakze na przelomie wiosny i lata 1994 r., w zwi'!_zku jak sit( wydaje z nasilaj'l_cymi sit( sporami o prawn'!_ regulacjt( aborcji i sporami o konkordat, pojawily sit( znowu tendencje spadkowe. Jedno-czesnie 2/3 Po1ak6w uwaza, iz zaangazowanie Kosciola w zycie poli-tyczne kraju jest za intensywne3.
Na pocz'l_tku 1995 r. 72% badanych stwierdza, iz Kosci6l posiada zbyt duzy wplyw na zycie polityczne. Jednoczesnie, co ciekawe, zdecy-dowana wit(kszosc Polak6w (78%) uwaza, ze rola Kosciola jest tam istotna. Przekonanie o tym, ze Kosci6l nie powinien bezposrednio anga-zowac sit( w dzialalnosc polityczn'l_ niekoniecznie oznacza, ze nie powi-nien on wywierac zadnego wplywu na funkcjonowanie panstwa. Niespet-na polowa badanych uwaza, ze instytucje panstwowe winny kierowac sit( w swych dzialaniach zasadami spolecznej nauki Kosciola (reprezentanci opinii przeciwnej S'l_ mniej wit(cej r6wno liczni)4. Podobny poziom
nasi-lenia pogl'!_d6w zwi'l_zanych z zaufaniem do Kosciola oraz ocen'l_jego roli i zaangazowania w politycznym zyciu Polski potwierdzaj'l_ badania prze-prowadzone przez OBOP w maju 1996 r.5.
Wazne miejsce w badaniach dotyczc:tcych form obecnosci Kosciola rzymskokatolickiego w zyciu politycznym Polski zajmuje r6wniez kwe-stia stosunku katolik6w do problemu aborcji (por. Nawojczyk i McCu-tcheon 1996) oraz zaangazowania Kosciola instytucjonalnego jak i grup wiemych w batalii antyaborcyjnej (por. Chalubinski 1994, Kolarzowski
2 Por. Opinie o Kosciele i konkordacie, Warszawa, OBOP, luty 1994 r.
3 Por. Opinie o religii i Kosciele kato/ickim w latach 1989-1994, Warszawa, OBOP,
wrzesien 1994 r.
4 Por. Rota Kosciola kato/ickiego w Polsce, Warszawa, OBOP, luty 1995 r. 5 Por. Czy ufamy Kosciolowi, Warszawa, OBOP, czerwiec 1996 r.
Pawel Zal~cki
1994 ). Analizy dotycz~ce kwestii drugiej cz~sto podkreslaj~ istnienie r6znic w nastawieniach wzgl~dem spraw powyi:szych pomi~dzy klerem a katolikami swieckimi.
3. Propozycja badawcza
JakjuZ; wspomniano na pocz~tku, brakuje opublikowanych wynik6w badafl, kt6re podj~lyby problem okreslenia kulturowego statusu Kosciola rzymskokatolickiego w Polsce w perspektywie problematyki kultury
do-minuj~cej i mniejszosciowej. Od ponad roku uczestnicz~ jednakze w ba-daniach dotycz~cych tej problematyki.
Kosci6l rzymskokatolicki jest najwi~ksz'l religijn~ organizacj~
funk-cjonuj~c~ w Polsce, zwi'lZan'l silnie od ponad tysi'lca lat z panstwowosci~
i kul~. 0 znaczeniu miejsca Kosciola w polskiej rzeczywistosci spo-leczno-kulturowej swiadczy fakt, iz okolo 93-94% Polak6w w swych de-klaracjach przyznaje si~ do przynaleznosci do Kosciola katolickiego. Na przelomie lat 80. i 90. sondai:e opinii publicznej informuj~ iz pozytywne ocenianie wplywu Kosciola na zycie spoleczne sit(ga zenitu - osi~aj~c ponad 90% pozytywnych ocen wsr6d respondent6w (przy kilkuprocen-towej reprezentacji opinii przeciwnej). JednakZe jui: w szesc lat p6zniej na przelomie roku 1995 i 1996 korzystni~ dzialalnosc Kosciola dla :.r.raju ocenia tylko okolo polowa ankietowanych. Grupa os6b deklaruj~cych
prze-ciwstawn~ opini(( jest nieomal r6wnie liczna. Spadku zaufania do Kosciola
wydaj~ si~ nie tlumaczyc w zadawalaj~cy spos6b cz~sto spotykane
inter-pretacje podejmowane w ramach perspektywy paradygmatu sekularyza-cyjnego. Sondaze opinii publicznej wskazuj~ nawet na wzrost w ostatnich latach odsetka os6b deklaruj~cych si~ jako wierz~ce. Co ciekawe, a jak uwai:am wazniejsze, przemianom ulegaj&. r6wniez relacje strukturalne:
umiejscowienie Kosciola w odniesieniu do instytucji panstwa.
4. Problematyka badan. Podstawowe
poj~ciaBior~c pod uwag~ wypowiedzi cz~sto formulowane zar6wno przez czlonk6w Kosciola jak i osoby don nie nalez~ce, Kosci6l moze bye okre-slany i postrzegany jako kulturowo dominuj~ca w spoleczenstwie pol-skim grupa spoleczna. Pojawia sit( wiele sytuacji, szczeg6lnie na scenie wydarzen publicznych, w ramach kt6rych zwierzchnicy koscielni s~ w stanie narzucic innym osobom (w tym tzw. osobom publicznym) prze-strzeganie wzor6w aprobowanego przez Kosci6l systemu normatywnego 152
KosciOl rzymskokatolicki w Polsce wsp6Jczesnej
wraz z towarzysz~cymi mu wzorcami dzialania. Jednoczesnie mozna za-obserwowac podejmowanie przez oficjalnych reprezentant6w Kosciola dzialan zmierzaj~cych w kierunku monopolizacji definiowania konkret-nych sytuacji spoleczkonkret-nych jako jedynie prawidlowych czy poz~danych.
Wiele zachowan hierarch6w oraz cz~sto oficjalne stanowisko Kosciola w konkretnych kwestiach jak i stwierdzenia niekt6rych publicznych os6b spoza Kosciola wydaj~ si~ silnie wzmacniac tez~, iz Kosci6l rzymskoka-tolicki w Polsce jest grup~ kulturowo dominuj~c~.
Niekt6rzy, w tym r6wniez wysoko postawieni w koscielnej hierar-chii, przedstawiciele Kosciola s~ w tym samym czasie zwolennikami opinii, iz jest on przesladowany, zas sfera religijnego oraz nawet og6lno-spolecznego :lycia jego czlonk6w jest traktowana w spoleczenstwie pol-skim w spos6b marginalny.
4.1. Przedmiot badan
Podstawowym przedmiotem analizy jest Kosci6l rzymskokatolicki w Polsce. Przyjmowane tu rozumienie tego poj~cia nawi~zuje bezposred-nio do spolecznej praktyki jego pojmowania i wyst((powac b((dzie w zna-czeniu W((Zszym oraz szerszym.
Znaczenie w~zsze ograniczone jest do samej tylko hierarchii kosciel-nej, czy tez bardziej og6lnie do kosciola instytucjonalnego. Przez Kosci6l instytucjonalny rozumiem tu calosc formalnych relacji i stanowisk wla-dzy w Kosciele, calosc scisle okreslonej w jego ramach hierarchii odpo-wiedzialnosci i przyw6dztwa, a tak.Ze funkcjonuj~ce w nim instytucje. Planowane analizy Kosciola w tym rozumieniu obejmuj~ konkretnych bi-skup6w oraz wybrane ciala kolegialne (np. Episkopat Polski).
Znaczenie szersze traktowac b~dzie Kosci6l jako cal~ wsp6lnot(( wiemych. Kosci6l ujmowany jako wsp6lnota posiada zdolnosc narzuca-nia swoim czlonkom zunifikowanych norm i wartosci, gl6wnie moral-nych, oraz zbioru zestandaryzowanych zachowan bazuj~cych mniej lub bardziej bezposrednio na jego doktrynie i dogmatach (szerzej - ideologii grupowej) oraz zdolnosc do kontroli dzialan wiemych. Badania Kosciola w drugim rozumieniu ograniczone zostaly do wybranych, charaktery-stycznych, ale jednoczesnie znacz~cych podgrup przedstawicieli. Przyj-muj'l_c w analizach raz to w~:isze, raz to szersze rozumienie Kosciola,
b((-d~ traktowal go zawsze jako konkretn'l_ grup~ kulturowq.
Grup~ kulturowq rozumial b((d~ tu jako grup~ spoleczn'l_ posiadaj'l_C'l wlasne, unikalne wzorce dzialan i zachowan, kt6re wydaj'l si(( bye obce dla jednostek wywodz'l_cych si~ z innego spoleczno-kulturowego
zaple-Pawel Zal~cki
cza. Naczeln'l zasad(( wyodr((bniania grup kulturowych stanowi
funkcjo-nuj'lca w ich ramach wsp6lnota wartosci (w tym poczucie odr((bnosci od innych grup ).
4.2. Dominacja i podporz ~dkowanie
Szersza dyskusja nad problemem dominacji, podporzqdkowania oraz
mniejszosci i wi~kszosci, traktowana jako teoretyczne wprowadzenie
i podstawa badail zostala juz przeze mnie w duzym stopniu przeprowa-dzona. Najog6lniej jednakze uznaj((, iz terminy dominacja, podporzqd-kowanie odnosic b((d(( do okreslonego ksztahu stosunk6w spolecznych
pomi((dzy przynajmniej dwiema grupami spolecznymi ( dlatego tez cho-dzic tu b((dzie gl6wnie o dominacj(( kulturow'l). Terminy mniejszosc,
wi~kszosc dotycz'l zas cech konkretnych grup, przy czym wi~kszosc
ro-zumiec b((d(( w ilosciowym znaczeniu, mniejszosc zas w znaczeniu
spo-leczno-kulturowym Gako bycie przedmiotem zbiorowej dyskryminacji).
4.3. Kultura i grupy kulturowe
Jednym z gl6wnych zalozen socjologii humanistycznej jest przeko-nanie, iz rzeczywistosci spolecznej nie mozna zrozumiec bez wzi((cia pod uwag(( sensu, znaczeil i wartosci b((d'lcych udzialem dzialaj'\;cych uczest-nik6w zdarzen spolecznych. Uznaj'\;c jednakze, iz rzeczywistosc owa rna charakter kulturowy, trzeba obrac konkretne znaczenie terminu kultura
-szczeg6lnie w aspekcie kultury konkretnej grupy spolecznej. Dla potrzeb rozprawy doktorskiej i analiz poj((cie kultura rozumial b((d~ w stosunko-wo w'l:_skim znaczeniu, jako system wyuczonych, przekazywanych na drodze transmisji mi((dzypokoleniowej zobiektywizowanych wartosci, norm, wzor6w zachowania, idei oraz wierzeil, wyrazaj'lcych si(( zar6wno w materialnych, jak i niematerialnych wytworach, wsp6lnych dla przed-stawicieli danej zbiorowosci spolecznej (grupy kulturowej). Rozumienie powy:lsze nawi'lzuje silnie do koncepcji kultury Ralpha Lintona, b((d'!c poszerzonym o elementy normatywno-aksjologicznego aspektu kultury,
podnoszonego silnie w tw6rczosci m.in. Antoniny Kloskowskiej.
4.4. Kosciol rzymskokatolicki na polskiej scenie publicznej
W ramach strukturalnego porz'l:_dku spoleczenstwa polskiego, okre-slanego, moim zdaniem, m.in. silnie relacje nad- i podrz((dnosci, ale takZe i w ramach porz'\;dku kulturowego, lokalizuje si€( najwi((ksza - bior'\;c pod 154
Kosci6l rzymskokatolicki w Polsce wsp6lczesnej
uwagt( deklaracjt( przynaleznosci jej czlonk6w - instytucja funkcjonuj~ca w naszym spoleczenstwie. Polski Kosci6l rzymskokatolicki jest wl~czony w r6znorodne relacje i wsp6lzaleznosci spoleczne. Jest obecny aktywnie w ramach niemal wszystkich sektor6w polskiego zycia spolecznego i to w znacznie szerszym zakresie niz niecale dziesit(c lat temu. W ramach dokonuj~cych sitt obecnie przemian, tj. w ramach zasadniczej przebudo-wy struktur spolecznych, gospodarczych, politycznych, a i swiadomo-sciowych, Kosci6l zacz~l pelnic funkcjt( jednej z podstawowych spolecz-no-politycznych sil opiniotw6rczych (takze w sytuacji gdy opinie formu-lowane s~ w spos6b opozycyjny wzglt(dem jego reprezentant6w).
W odniesieniu do przeksztalcen polskiej rzeczywistosci kulturowej stawiam w pracy pytania i hipotezy dotycz~ce kierunku i ksztaltu prze-wartosciowania udzialu Kosciola w ramach polskiej sceny publicznej, zakresu jego spolecznego oddzialywania oraz tego, w jakim zakresie i czy w og6le mozliwe jest do utrzymania przez dluzszy czas przez Kos-ci6l jego pozycji. Przypuszczac nalezy, ze zmianie ulega umiejscowienie Kosciola w ramach zasadniczych struktur nad- i podrzttdnosci. Kategorie
nad- i podrz~dnosci posluzct opisowi Kosciola ujmowanego jako grupa
. kulturowa. Kategorie owe obejm~ tu problematykt( dominacji, podpo-rz~dkowania, wit(kszosci i mniejszosci. Poszerzona zostanie ona o wska-zanie na mozliwe obszary dominacji i podporz~dkowania.
5. Problemy badawcze, zalozenia, hipotezy badawcze
Gl6wny problem podejmowanych badan to udzielenie odpowiedzi na pytanie o to, czy charakter Kosciola rzymskokatolickiego w Polsce w do hie wsp6lczesnej mozna okreslic jako mniejszosciowy czy tez domi-nujqcy oraz jaka jest specyfika owej dominacji czy podporz~dkowania. Inne pytania stawiane projektowanym badaniom dotycz~ dalszych aspekt6w gl6wnego problemu badawczego.
W ramach ww. naczelnego problemu, w badaniach na drodze analizy naukowej podejmujt( pr6bt( lokalizacji i wyodrt(bnienia w ramach pol-skiego dyskursu publicznego gl6wnych sfer zachodzenia stosunk6w do-minacji-podporz~dkowania, w kt6rych uczestniczy(l) Kosci6l oraz anali-Zt( charakteru obecnego uczestnictwa Kosciola w tych sferach (wraz z analiz~ por6wnawcz~ tych relacji w okresie PRL-u).
Opis przeksztalceil spolecznego obrazu i statusu Kosciola dokony-wany jest w oparciu o przestudiowanie opinii reprezentant6w wybranych, kluczowych grup spolecznych spoleczenstwa polskiego. Chodzi mi
Pawel Zal~cki
nie, ale nie wyl~cznie, o grupy funkcjonuj~ce w ramach Kosciola w szer-szym znaczeniu. Tak sformulowane problemy badawcze wchodz'l w sldad
gl6wnego zadania badawczego tj. okreslenia wplywu publicznej postawy
Kosciola rzymskokatolickiego na ksztalt i dzialania panstwa w
perspek-tywie kulturowego statusu dominacjilpodporz~dkowania Kosciola.
5.1. Zalozenia
W pracy tej przyjmuj(( kilka istotnych, z punktu widzenia badan, zalozen co do charakteru analizowanej rzeczywistosci. Najwazniejsze z nich to:
- uznanie, iz przed rozpocz((ciem w Polsce procesu gl((bokiej trans-formacji ustrojowej, w ramach dyskursu publiczno-politycznego funkcjonowala w swiadomosci spolecznej wyrainie postrzegana i dominuj~ca formacja socjalistyczna o silnym wymiarze politycz-no-ideologicznym,
uznanie, iz w okresie tym miala r6wnoczesnie miejsce, gl6wnie w ramach kulturowego dyskursu poza sfer'l publiczno-polityczn'l, dominacja formacji katolickiej ( chrzescijansko-narodowej),
uznanie, iz wzajemne oddzialywanie na siebie owych formacji (oraz sfer ich wplyw6w) bylo jasno postrzegane oraz na og6l wyra-ziscie wartosciowane przez r6zne grupy spoleczne,
uznanie, iz rozpoczf(cie w Polsce procesu przemian ustrojowych silnie wplyn((lo na zmian(( powyzszych relacji, znioslo dominacj(( polityczn'l kulturowej formacji socjalistycznej oraz oslabilo jasnosc w postrzeganiu gl6wnych aktor6w sceny publicznej i pozapublicz-neJ,
uznanie, iz nast'l:Pilo przewartosciowanie owych sfer wplyw6w,
wzorc6w zachowan i zwi'l:Zanych z nimi system6w normatywnych.
Przewartosciowanie to oraz jego podstawowe cechy daj'l si(( ustalic na drodze badawczej.
W zwi~zku m.in. z powy2szymi zalozeniami oraz obserwacj~ sceny publicznej w Polsce w latach dziewi((cdziesi'ltych oraz na podstawie lite-ratury przedmiotu uwazam, ze:
wraz ze zmianami ksztaltu dyskursu publicznego w Polsce doszlo do przemian umiejscowienia Kosciola zar6wno w sferze publicznej jak i niepublicznej,
- doszlo do wyraznych przeksztalcen na plaszczyinie stosunk6w Panstwo-Kosci6l,
- Kosci6l podejmuje szereg dzialan, kt6re pozwalaj'l na zdj((cie zen 156
Kosci6l rzymskokatolicki w Polsce wsp6lczesnej
symbolicznego wizerunku obl~ionej twierdzy i przypisanie cech
dynamicznej gnipy spolecznej podejmujctcej pr6by poszerzenia wplyw6w na sfery do tej pory dian niedost<(l)ne,
- Kosci6l zaczyna stanowi6 pod wieloma wzgh(dami grup((
zdecy-dowanie kulturowo dominujctcct, 5.2. Hipotezy badawcze
W obliczu przyj((tych zalozeil i postawionych wyzej zagadnieil wyla-nia si((, jak sctdz((, pi((6 pytail, kt6re w oparciu o dotychczasowe rozezna-nie przelozyc mozna na nast((pujctce badawcze hipotezy:
1. Manifestowany przez kluczowych reprezentant6w Kosciola stan zagrozenia jego obecnego statusu jest poczuciem zagrozenia
charaktery-stycznym potencjalnie raz to dla grupy dominujctcej ( obawiajctcej si((
kon-kurencji), raz to mniejszosciowej (dyskryminowanej przez grup(( domi-nujctc'l}. W zaleznosci od rodzaju podzielanego poczucia zagrozenia jego depozytariusze (poszczeg6lne grupy) r6znicujct sit( wyraznie w postrzega-niu rzeczywistosci, w kt6rej funkcjonuj'l.
2. Istniej(l r6znice w postrzeganiu i definiowaniu kulturowego
statu-su Kosciola przeprowadzane w jego obr((bie przez mozliwe do wyr6:lnie-nia znaczctce grupy jego czlonk6w. R6znice te majct wplyw na stosunek tych grup do instytucji panstwa oraz na podejmowanie (zaniechanie) przez te ugrupowania konkretnych dzialail publicznych. Grupy te obierajct r6wniez r6zne wzgl((dem instytucji panstwa strategie dzialania.
3. Strategie owe, gdy wprowadzane S'l w zycie, wywoluj(l reakcje ze
strony instytucji panstwa. Faktycznie wywolujct niekiedy przemiany fun-kcjonowania niekt6rych jego instytucji.
4. Obraz Kosciola, ujmowanego jako aktora polskiej sceny publicz-nej w aspekcie jego statusu kulturowego, ulega w spolecznym odbiorze silnym przeksztalceniom i zr6znicowaniu. Charakter tych przeksztalceil
jest identyfikowalny badawczo na drodze analiz tzw. fakt6w
obiektyw-nych (np. postrzeganych stosunk6w mi((dzygrupowych) oraz tzw. fakt6w swiadomosciowych (tresci swiadomosci spolecznej).
5. W zwictzku z tym, iz wielu kluczowych reprezentant6w Kosciola manifestuje cz((sto (w zachowaniach, deklaracjach, wypowiedziach i dzia-laniach) szeroko rozumiane postawy poczucia stanu zagrozenia obecnego statusu Kosciola czy wr((cz jego przesladowania, Kosci6l funkcjonuje w wielu aspektach jako mniejszos6 kulturowa.
Pawel Zal((cki
6. Prace badawcze realizowane w ramach przygotowan
rozprawy
Badania obejmuj~ z jednej strony analizt( material6w zastanych,
z drugiej wlasne badania terenowe. Ich realizacja zorganizowana jest tr6j-etapowo.
Pierwszy etap badan to poglt(biona analiza istniej~cej literatury
nau-kowej (glownie socjologicznej lecz nie wyl~cznie) obejmuj~cej:
- teoretyczne (w tym metodologiczne) analizy strukturalnego i
funk-cjonalnego wymiaru spolecznych stosunk6w dominacji i
podpo-rzqdkowania (stosunki zaleznosci); analizy proces6w grupowego
rozpoznawania swego (i obcego) statusu kulturowego;
problematy-ka powstawania dominacji kulturowej i jej zaleznosc od istniej~
cych wewn~trzgrupowych uwarunkowan oraz zewnt(trznych
ogra-niczen czy dyskryminacji; typy ksztaltowania sit( stosunk6w mit(dzy grupq dominujqcq a grupq mniejszosciowq (grupami) w szerszej
zbiorowosci; teoretyczne zagadnienie mniejszosci i wiekszosci
w tym okreslenie najwazniejszych atrybut6w mniejszosci
ujmowa-nej jako zbiorowosc kulturowa,
- analizy charakterystycznych aspekt6w system6w wartosciuj~co
normatywnych oraz system6w dzialan (w tym osrodk6w skupienia
dzialan) wyodrt(bnionych wczesniej znacz~cych grup spolecznych
funkcjonuj~cych w Kosciele szeroko rozumianym,
- analizy dominuj~cych orientacji (formacji) kulturowych okresu
przedtransformacyjnego (przed 1989 r.) oraz potmasformacyjnych przeksztalcen ukladu kulturowego w Polsce.
Etap ten obejmuje jednoczesnie wyodrt(bnienie plaszczyzn, na
kt6-rych dochodzi do przejaw6w zasadniczej konfrontacji dzialan Kosciola i jego reprezentant6w z poszczeg6lnymi sferami rzeczywistosci wobec
niego zewnt(trznej. Dla uproszczenia za miejsce owego kontaktu
przyj-mujt(, z pewnymi wyj~tkami, obszar polskiej sceny publicznej w latach
dziewit(cdziesi~tych.
Interesuje mnie tu r6wniez analiza sfer, w ramach kt6rych porusza sit( sam Kosci6l - mam tu szczeg6lnie na mysli te dzialania i wypowiedzi
jego czlonk6w, kt6re stanowi~ niejako autokomentarz do sytuacji i
miej-sca Kosciola rzymskokatolickiego w Polsce. W ramach tego etapu
wy-powiedzi te poddane s~ analizie poprzez badania zr6del zastanych.
Sta-nowisko hierarchii koscielnej badane jest za pomoc~ analizy tekst6w
li-st6w pasterskich, komunikat6w z posiedzen konferencji plenamych Epi-skopatu Polski, wywiad6w udzielonych przez biskup6w, oraz innych wy-158
Kosci6l rzymskokatolicki w Polsce wsp6lczesnej
powiedzi prasowych, kt6rymi autorami S<i biskupi. Mozliwe do zaobser-wowania stanowiska kleru parafialnego diagnozowane S(i poprzez wyko-rzystaniem zr6del prasowych, zar6wno tych, kt6rych autorami S(i ksi~za jak i tych kt6re o nich m6wi(i.
W oparciu o dane i wiedz<:( zdobytll_ w wyzej opisany spos6b, podej-muje sit:( dalej dwa podstawowe dzialania. W oparciu glownie o metodo-logi<:( badail jakosciowych, skonstruowano by kwestionariusz wywiadu nieustrukturalizowanego oraz kwestionariusz ankiety ( oba dotyczll_ce po-strzegania uprzywilejowanej b(idz dyskryminowanej pozycji Kosciola w Polsce). Wywiad nieustrukturalizowny (magnetofonowy) planuj<:( prze-prowadzic wsr6d wybranych, kluczowych hierarch6w Kosciola (wst<:{Pne rozeznanie potwierdza mozliwosc realizacyjn'l), oraz wsr6d wybranych przedstawicieli laikatu aktywnego. Badania ankietowe prowadzone byly-by gl6wnie wsr6d kleru diecezjalnego oraz czlonk6w wsp6lnot i ruch6w religijnych o charakterze fundamentalistycznym. Wsp6lbieznie prowa-dzono by analiz<:( postrzegania uprzywilejowanej bll_dz dyskryminowanej pozycji Kosciola w Polsce przez kr<:(gi pozakoscielne. Chodziloby tu m.in. o analiz~ przekonan kluczowych reprezentant6w Kosciola (ale i pailstwa) co do statusu kulturowego Kosciola, jego obecnego oraz poz(i-danego (w opinii owych reprezentant6w) umiejscowienia w pailstwie i spoleczenstwie polskim.
Trzeci i ostatni etap prac obj<i6 mialby koncowll_ analiz<:( oraz opraco-wanie wynik6w i ustalen, jak i przygotoopraco-wanie ich do publikacji.
7. Spodziewane efekty
Przewiduje sit:( opublikowanie ksill_zki, ustosunkowywuj£icej si~ do wyzej przedstawionych problem6w i zagadniel1. Praca ta winna miec ja-sne konsekwencje poznawczo-eksplanacyjne, poszerzajll_c z jednej strony rozumienie zachodzll_cych po roku 1989 proces6w przemian kulturowych (w tym przemian swiadomosciowych) oraz ich dynamiki, z drugiej zas strony objasniac charakter przemian Kosciola, ich kierunk6w oraz dyna-miki stosunk6w panstwo-Kosci6l.
Bibliografia
Borowik Irena, Zdaniewicz Witold (red.). 1996. Od kosciola ludu do kosciola
wyboru. Religia a przemiany spoleczne w Polsce. Krakow: Nomos.
Pawet Zalf;?cki
Chalubinski Miroslaw. 1994. Polityka, Kosciol, aborcja, w: tenze (red.),
Poli-tyka i aborcja. Warszawa: Agencja Scholar, s. 89-153.
Gowin Jaroslaw. 1995. Kosciol po komunizmie. Krakow: Znak.
Kicinski Krzysztof, Kosela Krzysztof, Pawlik Wojciech (red.). 1995. Szkola czy
parafia? Nauka religii w szkole w swietle badan socjologicznych.
Kra-kow: Nomos.
Kolarzowski Jerzy. 1994. Polski spar o aborcje. Konsekwencje rozstrzygniec
legislacyjnych, w: Miroslaw Chalubinski (red.), Polityka i aborcja.
War-szawa: Agencja Scholar, s. 173-191.
Kosela Krzysztof. 1993. Nowe zaletnosci w religijnosci polskiej, w: Irena
Bo-rowik, Andrzej Szyjewski (red.), Religie i Koscioly spoleczenstwach
postkomunistycznych. Krakow: Nomos, s. 13 7-148.
Marianski Janusz. 1993. Kosciol katolicki w sytuacji przejscia od totalitaryzmu
do demokracji, w: tenze, Religia i kosci6l w spoleczenstlvie
pluralistycz-nym. Polska !at dziewiecdziesiqtych. Lublin: RW KUL, s. 219-275.
Mucha Janusz. 1995. Kultura dominujqca jako kultura obca. Jvfniejszosci
kultu-rowe a grupa dominujqca we wsp6lczesnej Polsce, w: Ludzie i instytucje. Stawanie sie ladu spolecznego. Pamietnik IX Ogolnopolskiego Zjazdu
Socjologicznego. Lublin: UMCS, s. 105-120.
Nawojczyk Maria, Allan McCutcheon. 1996. Rozdiwiek z doktrynq. Postawy
amerykwiskich i polskich katolikow swieckich wobec legalnosci aborcji.
Studia Socjologiczne 1(140), s. 49-76.
Piwowarski Wtadyslaw. 1996. Od , Kosciola ludu" do , Kosciola wyboru ", w:
[Borowik i Zdaniewicz 1996], s. 9-16.
- , J6zef Styk (red.). 1993. Przemiany religijnosci spoleczenstwa polskiego
w swietle badan lube/skiego srodowiska naukowego. Lublin, PTS, L TN.
Stachowski Zbigniew. 1993. Kosci6l katolicki a proces transformacji
spolecz-nej, w: [Stachowski i Wojtowicz], s. 33-39.
- , Wojtowicz Andrzej. 1993. Antynomie transformacji w Polsce.
Chrzesci-janstwo- Mniejszosci- Liberalizm. Warszawa, PTR.
Szawiel Tadeusz. 1996. Postawy i orientacje spoleczne polskich katolik6w
w trzy lata po rozpoczeciu reform politycznych i ekonomicznych, w:
[Bo-rowik i Zdaniewicz 1996], s. 49-95.
Zdaniewicz Witold. 1993. Rola Kosciola katolickiego w procesach
transforma-cji w Polsce, w: [Stachowski i Wojtowicz], s. 7-18.
Zdaniewicz Witold (red.). 1994. Znaczenie Kosciola w pierwszych latach III
Rzeczpospolitej. Studia Socjologiczno-Religijne 16.
