Emilia Figura-Osełkowska
Rozporządzenie Komisarza
Generalnego Ziem Wschodnich nr
/11984/191
Meritum 2, 271-276
ROZPORZĄDZENIE KOMISARZA GENERALNEGO
ZIEM WSCHODNICH
NR /11984/191/ O STOWARZYSZENIACH
I ZWIĄZKACH Z DNIA 25 IX 1919 ROKU
W stęp i p rzyp isy E m ilia F ig u ra -O sełk o w sk a
R o k 1919 b y ł w historii P ań stw a P o ls k ie g o rok iem bardzo istotnym . W n ied łu gi czas p o za k o ń czen iu I w o jn y św iatow ej w R zeczp o sp o litej c ią g le je s z c z e w rzały spory zaró w n o zew n ętrzn e - w o jn a polsk o-u k raińsk a, ja k i w ew n ę trz n e - I p ow sta n ie śląskie. Jednak z u p ły w e m cza su sytuacja p o lity czn a z a c z ę ła się stab ilizo w a ć, a rząd p o d ejm o w a ł coraz w ięc ej działań p o k o jo w y ch , c z e g o p rzyk ładem b y ło ratyfik ow a n ie w e w r ześn iu p rzez Jó ze fa P iłsu d sk ie g o Traktatu w e rsa lsk ieg o .
W tym c z a sie Jerzy O sm o ło w sk i, ja k o K o m isarz G eneralny C y w iln y na p ó łn o cn o -w sch o d n ich terenach II R z ecz p o sp o litej, w y d a ł w ie le rozporzą d zeń, których ce le m b y ła p rzede w sz y stk im organ izacja w ła d z y i regulacja w ie lu asp ek tó w ż y c ia c o d z ie n n e g o P o la k ó w p o za k o ń czen iu I w o jn y św ia tow ej. Jednym z ak tów w y d a n y ch p rzez n ie g o w W arszaw ie, je s t rozporzą d zen ie n r /1 1 9 8 4 /1 9 1 / o sto w a rzy szen ia ch i z w ią z k a c h 1 z dnia 25 w rześn ia 1919 roku. P o ch o d zi on o z e Z bioru Z e s p o łó w S zcz ą tk o w y ch A rch iw u m A kt N o w y c h w W arszaw ie, znajdujących się pod sygnaturą 3 2 7. D o k u m en t ten d o ty cz y zarządzeń, które zo sta ły w y d a n e „ n a p o d s ta w ie ro zk a zu N a c z e ln e
g o W odza”2 - J ózefa P iłsu d sk ie g o - „z d n ia 12 m a ja 1 9 1 9 roku o o r g a n i z a c ji z a r z ą d u c y w iln e g o n a o b s z a r a c h w sc h o d n ic h z a ję ty c h p r z e z w o js k a p o ls k ie ”3.
N in ie jsz y akt je st bardzo w a ż n y n ie ty lk o z e w z g lę d u na ukazanie s y tuacji p olityczn ej panującej w p a ń stw ie p olsk im p o I w o jn ie św ia to w ej, ale tak że z e w z g lę d ó w sp o łe czn y ch i u strojow ych . To w ła śn ie te g o typ u ro zp o rządzen ia b ezp o śred n io d o ty c z y ły P o la k ó w określając sp osób ich ż y c ia w II RP, a tak że dając p o d w a lin y do rozw oju adm inistracji państw ow ej fu n k cjo nującej do w y b u ch u II w o jn y św iatow ej. Z ak tów p raw nych, które z a c h o w a ły się do dnia d z isie js z e g o m o żn a o d czy tać, ja k ie p rob lem y trapiły p olsk ą 1 Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zbiór Zespołów Szczątkowych, sygn. 327,
Dz.Urz.Z.C.Z.W. z 1919 r. Nr.25. poz. 255 - Rozporządzenie Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich nr /11984/191/ o stowarzyszeniach i związkach, s. 1-4.
2 Ibidem, s. 1. 3 Ibidem, s. 1.
272 .Wstęp i przypisy Emilia Figura-Osełkowska lu d n o ść w racającą do co d zien n o ści p o w o je n n y ch d o św ia d czen ia ch , a także ja k ie rozw ią za n ia tych p ro b lem ó w p ro p on ow ały ó w c z e s n e w ład ze.
M a sz y n o p is ten nie zaw iera żad n ych ręczn ych d opisk ów , d o ty czą cy ch treści. T rzyd zieści je d e n artyku łów zaw artych w rozporząd zen iu regu lu je w s z e lk ie k w estie o d n o śn ie p o w o ły w a n ia , d ziałania oraz o d w o ły w a n ia z w ią z k ó w i stow arzyszeń . P o m im o , ż e k o le jn o ść artykułów , a n a w et treść niek tórych z n ich, w y d a je się n ie zb y t przejrzysta tzn. n ie m a w y d z ie lo n y c h d z ia łó w d o ty cz ą cy ch np. zakładania, d zia ła ln o ści, c z y te ż zam yk an ia sto w a rz y szeń i zw ią zk ó w , które u ła tw iły b y zain tereso w a n ym szy b k ie o d n a le z ie nie o d p o w ied n ich inform acji, p o z o sta w io n o ory gin aln y układ tekstu i je g o p iso w n ię, aby p od k reślić styl ch arak terystyczny dla te g o okresu.
Rozporządzenie Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich
nr /11984/191/ o stowarzyszeniach i związkach /
Dz.Urz.Z.C.Z.W.Nr.25.poz.255/
N a p od sta w ie rozkazu N a c z e ln e g o W od za z dnia 12 m aja r. 1919 o or gan izacji zarządu c y w iln e g o na obszarach w sch o d n ic h , zajęty ch p rzez w o j ska p o lsk ie, postan aw iam c o następuje:
Art. 1. S to w a rzy szen iem je s t zr z e sz e n ie kilk u o sób , które m ając na w z g lę d zie o sią g n ię c ie dla sieb ie z y s k ó w z p row ad zen ia ja k ie g o k o lw ie k p rzed sięb iorstw a, obrały ja k iś cel ok reślon y za p rzed m iot w sp ó ln ej d ziałaln ości, zw ią z k iem za ś je s t p o łą c zen ie d w óch lub k ilk u takich stow a rzy szeń , c h o cia żb y za p o śred n ictw em o sób u p o w ażn ion y ch .
Art. 2. S tow arzy szen ia i zw ią z k i m o żn a zak ładać na ob szarze, p o d leg ły m Z arząd ow i C y w iln em u Z iem W sch o d n ich , je d y n ie z za c h o w a n iem p rzep i só w w y łu sz c z o n y c h w artykułach następnych.
Art. 3. S tow arzy szen ia p ojed y ń cze, sto w a rzy szen ia zak ładające oddziały, ja k rów n ież zw ią z k i stow a rzy szeń p o w in n y m ieć sw ój statut od p ow iad ający
p rzep isom zaw artym w art. 5 -7 i 11-30.
K om isarz G eneralny m a praw o w każdym cz a sie, w e d łu g s w e g o u zn a nia zam yk ać stow arzyszen ia, ich o d d zia ły oraz zw ią z k i, je ż e li d ziałaln o ść tych stow a rzy szeń lub z w ią z k ó w u zn a za grożącą sp o k o jo w i i b e z p ie c z e ń stw u p ub liczn em u.
Art. 4. M o c y p rze p isó w n in iejsz y ch n ie podlegają:
1. zw ią z k i i sto w a rzy szen ia m ające zad an ia religijn e i
2. sto w a rzy szen ia zak ładan e za p o z w o le n ie m z w ie rzc h n o ści naukowej p rzez m ło d z ie ż , k ształcącą się w zakładach n a u k o w y ch , w sw em gronie.
Art. 5. N ie w o ln o zak ładać stow arzyszeń:
1. zm ierzających do c e ló w p rze ciw n y ch m oraln ości p ub liczn ej, z a b ron ion ych p rzez u sta w y karne albo g ro żą cy ch sp ok o jow i i b e z p ie cz eń stw u p u b liczn em u i
2. p o d leg a ją cy ch zarząd ow i instytu cji lub osób p rzeb yw ający ch z a granicą, w z g lę d n ie p o za lin ią frontu w o je n n e g o , o ile sto w a r zy sze n ia te m aja ja k ie ś zad an ia p olity czn e.
Art. 6. N iep ełn o letn i, a tak że u c z n io w ie n iż sz y c h i średnich za k ła d ó w n a u k o w y c h n ie m o g ą ani zak ładać stow arzyszeń , ani do n ich n a leżeć. U c z n io w ie w y ż sz y c h za k ła d ó w n a u k ow ych m o g ą b y ć d o p u szczen i do u d ziału w takich sto w a rzy szen ia ch ty lk o na zasad ach sp ecja ln ie w y s z c z e g ó ln io n y c h w u sta w a c h o d p o w ie d n ich za k ła d ó w n au k ow ych .
Art. 7. O so b y p ełn ią ce słu żb ę w w o jsk u lub w m arynarce w ojen n ej, p o d le gają co do zakładania sto w a rzy szeń i u d zia łu w n ich p rzep isom w y łu s z c z o - n ym w u staw ach w o jsk o w y c h .
Art. 8. O soby, b ęd ą ce w słu żb ie w instytu cjach rząd ow ych , sam orząd ow ych lub na k o lejach rząd ow ych i pryw atnych, m o g ą zak ładać w sw em gron ie sto w a rzy szen ia dla c e ló w d ob roczyn n y ch lub dla za d o śću cz y n ien ia sw o im potrzeb om d u ch o w y m i m aterialnym , n ie inaczej w sza k że , ja k na za sa d zie statutu zaop atrzon ego opinją ich w ła d z y p rzeło żo n ej, w z g lę d n ie sz e fa o d n o śnej sekcji, a za tw ierd zo n eg o p rzez K om isa rza G eneralnego.
Art. 9. W y m ien io n e w art. 8 -y m n in iejsz y ch p rze p isó w sto w a rzy szen ia nie p o w in n y w d zia ła ln o ści sw ojej zm ierza ć do c e ló w p o lity czn y ch lub n ie zg o d n y ch z w y m agan iam i służby.
Art. 10. K om isarz G eneralny m o ż e zam k n ąć w y m ie n io n e w art. 8 -y m n i n ie jszy c h p rze p isó w sto w arzyszen ia, je ż e li uzna, ż e d zia ła ln o ść ich przekro c z y ła ram y za tw ierd zo n eg o dla n ich statutu. P rzeło żen i, w z g lę d n ie sz e fo w ie sekcji /art. 8 / m ają praw o w tak ich przypadkach z a w ie sz a ć w ła sn ą w ład zą d zia ła n ie sto w a rzy szen ia do czasu rozstrzy g n ięcia spraw y p rzez K om isarza G en eraln ego.
W tym sam ym trybie d o k o n y w a się zak ładan ie oraz za m k n ięcie sto w a rzyszeń , do których w c h o d zą u rzęd n icy różn ych dykasterii z tem , ż e u praw nienia, ja k ie przysłu gują w ła d zy p rzełożonej sto w a r zy szo n y ch posiadają sz e fo w ie o d p o w ied n ich sekcji.
Art. 11. O soby, pragnące z a ło ż y ć sto w a rzy szen ie, w in n y z ło ż y ć o tem z a w ia d o m ie n ie na p iśm ie do n aczeln ik a okręgu, za p o śred n ictw em m ie jsc o w e g o urzędu p o w ia to w eg o . Jeżeli w p rzecią gu 3 -c h ty go d n i od z ło że n ia w u rzęd zie za w ia d o m ien ia n ie b ęd zie zak o m u n ik o w a n a o so b o m , które je z ło ż y ły , d ecy zja od m o w n a n aczeln ik a okręgu, to sto w a r zy sze n ie m o ż e ro z p o c z ą ć sw e czy n n o ści.
Art. 12. Z a leg a liz o w a n e sto w a rzy szen ia w in n y b y ć w c ią g n ię te do rejestru stow arzyszeń , d ziałających w u rzęd zie o k ręg ow ym . S to w a rzy szen ia d zia
274 .Wstęp i przypisy Emilia Figura-Osełkowska ła ją ce w ob ręb ie kilk u o k ręg ó w w c ią g n ię te b y ć w in n y do rejestru k a żd ego z tych ok ręgów , a za le g a liz o w a n ie ich zastrzeżo n e je s t do d ecy zji K om isarza G en eraln ego.
W zó r rejestru ustala je d n o c z e śn ie w y d a n e zarządzenie. Art. 13. W za w ia d o m ien iu /art.11/ n a leży w y m ien ić:
1. cel stow arzyszen ia,
2. im ion a, n a zw isk a i m iejsce za m ieszk a n ia z a ło ż y c ie li, 3. teren d ziałaln ości,
4. sp osób w yb oru o so b y zarządzającej sto w a rzy szen iem , a je ś li m a b y ć w yb ran y zarząd, to sp osób j e g o w yb oru i u zu p ełn ien ia , a także m ie jsc e g d z ie m a się zn ajd ow ać zarząd albo oso b a zarządzająca i 5. sp osób w stę p o w a n ia i w y stę p o w a n ia człon k ów .
Art. 14. O zam ierzonej zm ia n ie w y m ie n io n y c h w punktach 1, 3, 4 i 5 p o p rzed n ieg o / 1 3 / artykułu w aru n k ów d zia ła ln o ści sto w a rzy szen ia n ależy składać za w ia d o m ien ie w drodze w skazanej w art. 12-tym n in iejsz y ch p rze pisów .
Art. 15. P raw o n ab yw an ia i sp rzedaw an ia n ieru ch o m o ści, g rom a d ze nia kapitałów , zaw ieran ia um ów , p rzyjm ow an ia zo b o w ią za ń , ja k ró w n ież d o ch o d zen ia i od pow iad an ia przed sądem p rzysłu gu je ty lk o tym sto w a rzy szen iom , które zo sta ły w c ią g n ię te do rejestru w drodze przepisanej na p o d staw ie w ła sn e g o statutu.
Art. 16. W statu cie /art.15 / m ają b y ć w ym ien io n e:
1. n a zw a stow arzyszen ia, j e g o ce l, tern i sp o so b y d ziałaln ości, 2. im ion a, n a zw isk a i m iejsca za m ieszk a n ia z a ło ż y c ie li, 3. sp osób w stę p o w a n ia i w y stę p o w a n ia człon k ów ,
4. w y s o k o ś ć skład ek cz ło n k o w sk ic h i sp osób ich w p łacan ia,
5. skład zarządu, sp osób j e g o w yb oru i u zu p ełn ien ia, zakres j e g o k o m p etencji, a tak że m iejsce, g d z ie m a p rzeb yw ać,
6. cza s i sp osób z w o ły w a n ia zgrom a d zen ia w a ln e g o c z ło n k ó w i z a kres j e g o k om p eten cji,
7. sp osób p row ad zen ia rach u n k ow ości i sp osób zm ia n y statutu. Art. 17. Z a w ia d o m ie n ie o zam iarze z a ło że n ia sto w a rzyszen ia, p o d leg a ją c e g o w c ią g n ię c iu do rejestru /art.11 i 15/ składają z a ło ż y c ie le w u rzęd zie p o w ia to w y m w raz z p o św ia d c zen iem rejentalnem swej z d o ln o śc i praw nej i a u ten tyczn ości p o d p isó w i załączają c d w a p o św ia d c z o n e p rzez sieb ie eg zem p la rze statutu oraz p ien ią d ze n iezb ęd n e na w y d ru k o w a n ie o g ło sz e ń o p ow stan iu stow arzyszen ia.
Art. 18. projekt statutu stow arzyszen ia , p o d leg a ją ceg o w c ią g n ię c iu do re jestru p o w in ien b y ć z ło ż o n y do urzędu p o w ia to w e g o , który przedkłada go
u rzęd ow i ok ręgow em u . Urząd O k ręg o w y rozpatrzy statut w cią gu trzech tygod n i od daty zło ż e n ia do urzędu p o w ia to w e g o za w ia d o m ien ia w raz z z a łą c z o n y m projektem statutu /art. 17/. N a c z e ln ik okręgu z e z w a la na w c ią
g n ię c ie do rejestru lub od m aw ia. W p ie rw sz y m w yp ad k u zarejestrow an ie następuje p rzez w c ią g n ię c ie sto w a rzy szen ia do rejestru, p ro w a d zo n eg o p rzez U rząd ok ręgow y. S to w a rz y szen ie m o ż e k orzystać z praw w y s z c z e g ó l n io n y ch w j e g o statu cie d opiero od czasu w c ią g n ię c ia do rejestru.
Art. 19. P o w c ią g n ię c iu sto w a rzy szen ia do rejestru b ęd zie zrob ion a na o b y d w u p rzed staw ion ych p rzez z a ło ż y c ie li egzem p larza ch statutu od p o w ied n ia w zm ian k a, p od p isan a p rzez n a czeln ik a okręgu i je d e n eg zem p la rz statutu b ę d z ie z a ło ż y c ie lo m zw rócony.
Art. 2 0. P o w c ią g n ię c iu sto w a rzy szen ia do rejestru urząd o k ręg o w y podaje do w ia d o m o ści p ublicznej p rzez o g ło s z e n ie w D z ie n n ik u U r zęd o w y m Z a rządu C y w iln e g o Z iem W sch od n ich .
Art. 2 1. W razie zam ierzonej zm ian y sp o so b u u zu p ełn ian ia składu zarządu sto w a rzy szen ia w c ią g n ię te g o do rejestru, m a b y ć z ło ż o n e o tem z a w ia d o m ien ie w drodze w skazanej w art. 11 n in iejsz y ch przepisów . W sz e lk a inna zm ian a p rze p isó w statutu w y m a g a n o w e g o w c ią g n ię c ia do rejestru.
Art. 22. S to w a rzy szen ia w sk a za n e w art. 15-tym n in ie jsz e g o rozporząd zen ia m ają praw o za za ch o w a n iem o b o w ią zu ją cy ch w tym w z g lę d z ie p rzep isó w p raw nych, zg o d n ie z zadaniam i stow arzyszen ia, otw ierać o so b n e instytu cje, przedsięb iorstw a, urządzać od czyty, p rzed staw ien ia, koncerty, k ierm asze, zb ieran ie ofiar i t. p.
Art. 23. Jeżeli w statucie sto w a rzy szen ia n ie w sk a zan o , ja k m a b y ć u żyty j e g o m ajątek w razie zam k n ięcia, to p o za m k n ięciu sto w a rzy szen ia i u regu
lo w a n iu j e g o zo b o w ią za ń , p o zo sta ły m ajątek p rzech od zi do rozporząd zen ia rządu dla u ży tk o w a n ia g o na c e le n a jb liższe zad an iom stow a rzy szen ia. J eż e li m ajątek sto w a rzy szen ia słu ży osobistej w y g o d z ie i p o ży tk o w i człon k ó w , zg rom ad zen ie w a ln e za ś n ie o fia ro w a ło g o na żad en cel dobroczyn n y, to p o zo sta ły p o za m k n ięciu sto w a rzy szen ia m ajątek p o d z ie lo n y b y ć w in ie n na rów ne c z ę śc i p o m ięd zy c z ło n k ó w n a leżą cy ch do sto w a rzy szen ia w ch w ili j e g o zam kn ięcia.
Art. 24. Z grom ad zen ia p u b liczn e u rządzane p rzez stow arzyszen ia , p o d le g a ją p rzep isom o b o w ią zu ją cy m o zgrom ad zen iach .
Art. 25. O so b y zarządzające albo zarząd w in n y n atych m iast za w ia d o m ić m ie jsc o w y urząd p o w ia to w y o każdej zm ia n ie w sk ła d zie o só b zarządzają cy ch lub w zarząd zie sto w a rzy szen ia o otw arciu lub za m k n ięciu o d d z ia łó w i za m k n ięciu sa m e g o stow arzyszen ia.
Art. 26. O za m k n ięciu stow arzyszen ia, które w d zia ła ln o ści sw ojej w y k ro cz y p rzeciw k o n in iejszy m p rzep isom , m ie jsc o w y urząd p o w ia to w y staw ia za p ośred n ictw em n aczeln ik a okręgu w n io s e k rozstrzygany p rzez K o m isa riat G eneralny.
Art. 27. Jeżeli się ok aże, ż e d zia ła ln o ść sto w a rzy szen ia od stęp u je lub u ch y la się od o b o w ią zu ją cy ch je sto so w n ie do statutu lub za w ia d o m ien ia z a ło ż y c ie
276
li w a ru n k ów /art.9, 13 i 18/ m ie jsc o w y urząd p o w ia to w y przed w n iesien iem spraw y do n aczeln ik a okręgu o za m k n ięcie sto w a rzy szen ia, m a praw o z a p rop on ow ać tem u ż stow arzyszen iu , aby w cią g u w y z n a c z o n e g o p rzez urząd cza su u su n ęło u ch yb ien ia, których się d op u ściło.
Art. 28. Jeżeli d zia ła ln o ść sto w a rzy szen ia zagraża m oraln ości lub b e z p ie czeń stw u , m ie jsc o w y urząd p o w ia to w y m a praw o w ła sn ą w ła d zą z a w ie sić d zia ła ln o ść stow arzyszen ia, przedkładając je d n o c z e śn ie w n io s e k o za m k n ię cie, art. 2 6 przew idziany.
Art. 29. O d d ecyzji n aczeln ik a okręgu, którą te n ż e o d m ó w ił z a leg a lizo w a n ia lub z a w ie sił j e g o c z y n n o ści słu ży stronom in tereso w a n ym praw o od w o ła n ia do K om isarza G en eraln ego w cią g u 14 dni od dnia d oręczen ia d ecy zji z tem , ż e rekurs w n ie sio n y p rze ciw z a w ie sz e n iu c z y n n o ści sto w a rzy szen ia n ie m a m o c y w strzym u jącej.
Art. 30. U rzęd y o k ręg o w e i p o w ia to w e m ają praw o p rzeprow ad zan ia re w i zji d zia ła ln o ści, k sią g i rachu n ków stow a rzyszen ia, sp orządzając w każdym w yp ad k u o d p o w ie d n ie protokuły.
Art. 31. P rzep iso m n in iejsz y m p od legają ró w n ież sto w a rzy szen ia sp o ży w - c z o -w s p ó łd z ie lc z e /k oo p era ty w y ż y w n o ś c io w e /.
W arszaw a, dnia 25 w r ześn ia 1919 r.
___________________________________Wstęp i przypisy Emilia Figura-Osełkowska
K o m isarz G eneralny /- / O sm o ło w sk i
