MONIKA DOROTA ADAMCZYK
KAPITAà SPOàECZNY
CZYNNIKIEM KONSTYTUTYWNYM
WSPÓàCZESNEGO àADU SPOàECZNO-MORALNEGO
PostĊpujące procesy indywidualizacji wartoĞci, norm i stylów Īycia skáa-niają do analiz mechanizmów generujących zasoby áadu spoáeczno-moralnego wspóáczesnych spoáeczeĔstw zachodnich1
. Orientacja indywidualistyczna, opie-rająca siĊ na zasadzie prymatu jednostki oraz przysáugujących jej praw i wol-noĞci – dobro wspólne jest sumą dobra jednostek, które tworzą daną zbio-rowoĞü – zezwala jednostkom na samodzielne decydowanie o swoim postĊpo-waniu w zgodzie z wáasnymi interesami, które nie zawsze muszą byü zgodne z interesem grupy2. Taka postawa rodzi pytanie: „Jak w ramach indywiduali-zmu uzasadniü istnienie obowiązku politycznego, jak obudziü uczucia oby-watelskie w sytuacji, kiedy istnieje konkurencja i rywalizacja wszystkich ze wszystkimi, a prywatnoĞü staje siĊ ĞwiĊta?”3
. Dobrowolne stowarzyszenia i dziaáalnoĞü filantropijna w Ğwiecie podporządkowanym wáasnym korzyĞciom mogą staü siĊ fundamentem áadu spoáeczno-moralnego, w którym posiadanie takich zasobów, jak kapitaá spoáeczny jest szczególnie waĪne w związku z
Dr MONIKA ADAMCZYK – adiunkt Instytutu Socjologii Katolickiego Uniwersytetu Lubel-skiego Jana Pawáa II, adres do korespondencji: Al. Racáawickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: monika_dorota@wp.pl
1
J. MARIAēSKI, Kryzys moralny czy transformacja wartoĞci, w: Imponderabilia wielkiej
zmiany. MentalnoĞü, wartoĞci i wiĊzi spoáeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka,
War-szawa–Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999, s. 243.
2
K. REJMARZ, Kapitaá spoáeczny w teorii spoáeczeĔstwa obywatelskiego, w: SpoáeczeĔstwo
obywatelskie. Modele teoretyczne i praktyka spoáeczna, red. E. Balawajder, Lublin:
Wydaw-nictwo KUL 2007, s. 67.
3
M. ĝRODA, Indywidualizm i jego krytycy. Wspóáczesne spory miĊdzy liberaáami,
komu-nitarianami i feministkami na temat podmiotu, wspólnoty i páci, Warszawa: Wydawnictwo
Aletheia: 2003, s. 256.
dencją wspóáczesnej kultury do nadmiernego akcentowania prawa czáowieka do „wolnoĞci bez ograniczeĔ”4. Tak pojĊta wolnoĞü moĪe prowadziü do zbytniej indywidualizacji postaw, do pasywnoĞci. Czáowiek-obywatel zaĞ, mimo iĪ jest osobą prywatną i nastawioną na realizacjĊ wáasnych celów, po-trafi takĪe dziaáaü dla dobra wspólnego i tym samym wspóátworzyü kapitaá spoáeczny. Z caáą pewnoĞcią naleĪy traktowaü powaĪnie tezĊ o przemianie, jaka dokonuje siĊ w spoáeczeĔstwie polskim, które równieĪ ulega wspomnia-nym powyĪej procesom i – jak pisze J. MariaĔski – podlega procesom przej-Ğcia z jednej postaci áadu spoáecznego do drugiej5.
W kontekĞcie prowadzonej analizy nasuwa siĊ wiele pytaĔ, miĊdzy innymi o to, czy kapitaá spoáeczny moĪe byü traktowany jako zasób biorący udziaá w ksztaátowaniu nowego áadu spoáeczno-moralnego? Czy wiĊĨ moralna nie jest w dobie obecnych przemian spoáecznych i narastających zagroĪeĔ we-wnĊtrznych i zewnĊtrznych – terroryzm, nadmierna polaryzacja spoáeczna – kluczowym, obok zaufania, normy wzajemnoĞci i sieci spoáecznego zaangaĪo-wania, elementem kapitaáu spoáecznego jak równieĪ áadu spoáecznego? NaleĪy w tym miejscu podkreĞliü, Īe to czynniki egzogeniczne, czyli kulturowo za-korzenione wartoĞci i normy, bĊdące jednym z zasadniczych elementów kapi-taáu spoáecznego, mają zasadnicze znaczenie dla sprawnego funkcjonowania instytucji ekonomicznych, politycznych i spoáecznych. Francis Fukuyama pisze, Īe kapitaá spoáeczny ma swoje Ĩródáo w takich „irracjonalnych” fenomenach, jak religia czy tradycyjne normy etyczne, a jego generowanie i podtrzymy-wanie jest niezbĊdne dla prawidáowego funkcjonowania „namacalnych” nowo-czesnych instytucji ekonomicznych, politycznych jak równieĪ spoáecznych. Robert Putnam stawia sobie z kolei pytanie o to, czy i jak kapitaá spoáeczny moĪe prowadziü do rozwiązywania problemów Īycia spoáecznego? Odpo-wiadając na nie, pisze miĊdzy innymi „Kiedy ekonomiczne i polityczne nego-cjacje osadzone są w gĊstej sieci wzajemnego, spoáecznego oddziaáywania, redukuje siĊ czynniki prowadzące do oportunizmu. Sieü spoáecznego zaanga-Īowania stanowi jednoczeĞnie Ğwiadectwo dawnej, udanej wspóápracy, sáuĪąc za kulturowy wzór dla wspóápracy przyszáej. Ponadto gĊsta sieü wzajemnego oddziaáywania rozszerza samoĞwiadomoĞü jej uczestników, przeksztaácając «ja» w «my». [...] wiĊĨ spoáeczna i obywatelskie zaangaĪowanie mają gáĊboki
4
J. MARIAēSKI, SpoáeczeĔstwo ponowoczesne i jego dylematy moralne, w: NowoczesnoĞü –
ponowoczesnoĞü. SpoáeczeĔstwo obywatelskie w Europie ĝrodkowej i Wschodniej, t. I, red.
S. Partyck, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007, s. 31.
5
KoĞcióá katolicki w Polsce a Īycie spoáeczne. Studium socjologiczno-pastoralne, Lublin: Gaudium 2005, s. 6.
wpáyw zarówno na nasze Īycie publiczne, jak i na prywatne perspektywy”6. Analizując wzajemne relacje miĊdzy áadem spoáeczno-moralnym i kapitaáem spoáecznym, najpierw naleĪy odpowiedzieü na pytania: jakie treĞci kryją siĊ pod tymi pojĊciami i czy istnieje związek pomiĊdzy tymi kategoriami pojĊ-ciowymi.
àAD SPOàECZNY I MORALNY
àad spoáeczny, okreĞlany równieĪ jako porządek spoáeczny, to sposób zorganizowania i funkcjonowania spoáeczeĔstwa na podstawie zasad i reguá, które są trwaáe i spójne wzglĊdem siebie. Reguáy te muszą byü przestrzegane, gdyĪ to one zabezpieczają spójnoĞü spoáeczną oraz zapewniają koordynacjĊ dziaáaĔ indywidualnych i zbiorowych7. Nie istnieje spoáeczeĔstwo, którego
funkcjonowanie nie opieraáoby siĊ na jakiejĞ formie áadu, zapewniającej ko-ordynacjĊ zaspakajania potrzeb indywidualnych i grupowych, chroniącej przed konfliktami destabilizującymi Īycie spoáeczne i niszczącymi wiĊĨ spoáeczną. W szerokim znaczeniu áad spoáeczny odnosi siĊ do wszystkich dziedzin Īycia ludzkiego: ekonomicznych, politycznych, kulturalnych, moralnych itd.
Stanisáaw Ossowski wyróĪniá trzy rodzaje áadu spoáecznego na podstawie krzyĪowania ze sobą nastĊpujących kategorii dziaáaĔ: koordynacji dziaáania lub jej braku, podejmowania dziaáaĔ w ramach systemu pod wpáywem inge-rencji innych oĞrodków lub jej braku8. WyróĪniá równieĪ trzy zasadnicze typy
zachowaĔ zbiorowych. Zachowania bezrefleksyjne, które mają miejsce, gdy czáonkowie zbiorowoĞci zachowują siĊ zgodnie z normami i wzorami utrwa-lanymi przez tradycjĊ lub rutynĊ pracy zbiorowej. Pisząc o rutynie pracy zbio-rowej, Ossowski podkreĞla bezrefleksyjnoĞü systemu odruchów wytworzo-nych w toku zbiorowej pracy trwaáego zespoáu. Drugim typem są zachowania wysoce zindywidualizowane, bĊdące rezultatem wzajemnego oddziaáywania róĪnych oĞrodków decyzji (jednostkowych i zbiorowych). Zachowania tego typu obejmują zarówno interferencjĊ decyzji jednostkowych, jak i grup spo-áecznych i ich oĞrodków decyzyjnych i mają miejsce w systemach wysoce zindywidualizowanych9. Trzecim typem idealnego zachowania zbiorowego są
6
Bowling Alone: malejący spoáeczny kapitaá Ameryki, „Res Publica Nowa” 1996, nr 6, s. 17.
7
J. MARIAēSKI, SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i
socjo-logii moralnoĞci, Tarnów: Wydawnictwo Biblos 2008, s. 112.
8
O nauce, Dzieáa, t. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1967, s. 173-174.
9
wedáug Ossowskiego zachowania podporządkowane, którymi kieruje jeden oĞrodek decyzyjny. W tym wypadku ludzie podporządkowani są decyzjom odgórnym10. Trzem typom zachowaĔ zbiorowych odpowiadają wyróĪnione przez Ossowskiego koncepcje áadu spoáecznego,
Po pierwsze áad przedstawieĔ zbiorowych, który jest wyznaczany przez wspólne warunki bytu, wzory oraz normy. PowinnoĞü czáowieka w spoáe-czeĔstwie realizującym ten typ áadu jest toĪsama z jego bytem, oznacza to, Īe kaĪdy czáonek zna swoje miejsce i ma swój udziaá w Īyciu wspólnoty11. Pozycja spoáeczna kaĪdego czáowieka wyznaczana jest raz na zawsze i usank-cjonowana kryteriami przez niego samego wyznawanymi. Ten typ áadu jest charakterystyczny dla spoáeczeĔstw pierwotnych czy spoáecznoĞci wiejskich12. Kolejnym typem áadu jest áad monocentryczny, który opiera siĊ na dziaáaniach jednego wyraĨnie okreĞlonego oĞrodka decyzyjnego. Jednostki w takim áeczeĔstwie traktowane są przedmiotowo i instrumentalnie, ta postaü áadu spo-áecznego jest charakterystyczna dla paĔstw autorytarnych i mniejszych struk-tur, na przykáad organizacji totalnych, jak choüby wiĊzienie13. Trzecią postacią áadu wyróĪnioną przez Ossowskiego jest áad policentryczny, który w przeci-wieĔstwie do áadu monocentrycznego wynika z wzajemnego oddziaáywania róĪnych oĞrodków decyzyjnych. KoĔcowy rezultat dziaáaĔ podejmowanych w ramach takiego áadu jest nieprzewidywalny, dopóki dane zdarzenie siĊ nie zakoĔczy. Ossowski odwoáuje siĊ tu miĊdzy innymi do zasady „niewidzialnej rĊki”14. Przykáadem spoáeczeĔstw dąĪących do realizacji trzeciej koncepcji są demokracje zachodnie. W spoáeczeĔstwach realizujących taką koncepcjĊ áadu, tym lepszy jest rząd – oĞrodek decyzyjny – im wiĊcej decyzji i zadaĔ pozosta-wia w kompetencjach czáonków spoáeczeĔstwa15.
10
TamĪe, s. 173-174.
11
Takim typom zachowaĔ i takiej postaci áadu spoáecznego odpowiada pojĊcie solidarnoĞü
mechaniczna Emila Durkheima. Ten typ solidarnoĞci spoáecznej jest charakterystyczny dla
spoáeczeĔstw pierwotnych, cechujących siĊ minimalnym podziaáem pracy, brakiem Ğcisáej wspóápracy, uznawaniem tych samych wartoĞci i dąĪeniem do tych samych celów spoáecznych. E.DURKHEIM, O podziale pracy spoáecznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2011.
12
S. OSSOWSKI, O nauce, s. 175-176.
13
TamĪe, s. 176-177.
14
Niewidzialna rĊka jest metaforą stworzoną przez Adama Smitha do opisania motywacji uczestników rynku. Smith argumentowaá, Īe uczestnicy rynku (producenci i konsumenci) są motywowani chĊcią zaspokojenia swoich prywatnych potrzeb i dbaáoĞcią o wáasny interes. „[...] niewidzialna rĊka, kierując poczynaniami egoistycznych jednostek, dziaáa zarazem «w inte-resie publicznym»” (gdzie „publiczny interes” dotyczy sprawiedliwego z moralnego punktu wi-dzenia podziaáu dochodu i wáasnoĞci). P.A.SAMUELSON, W.D.NORDHAUS, Ekonomia, t. II, Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2002, s. 188.
15
PojĊcie áadu moralnego najogólniej oznacza taki stan uporządkowania Īycia osobistego lub spoáecznego, którego fundament stanowi porządek moralny. Gdy pojĊcie to jest odnoszone do Īycia spoáecznego, wówczas mówi siĊ o áadzie spoáeczno-moralnym, o áadzie moralnym w polityce, gospodarce itp. Niekiedy uĪywa siĊ zamiennie terminów: áad moralny i porządek moralny. Gáównymi skáadnikami áadu moralnego są wartoĞci etyczne, normy i wzory dziaáania oraz instytucje tworzące normatywno-instytucjonalny porządek moralny16. Z perspektywy chrzeĞcijaĔskiej porządek moralny jest utoĪsamiany z prawem moralnym, a jego Ĩródáem jest Bóg (wówczas mówi siĊ o obiektywnym po-rządku moralnym), natomiast áad moralny jest tym, co tworzy czáowiek lub spoáecznoĞü w swoim Īyciu, opierając siĊ na porządku moralnym. WyróĪnia siĊ dwie formy áadu moralnego w normatywnej strukturze spoáeczeĔstwa. Po pierwsze zakáadany w ramach okreĞlonego systemu aksjologicznego áad mo-ralny; po drugie – realizowany áad moralny, czyli faktyczny sposób zachowania siĊ ludzi i funkcjonowania instytucji, który moĪe w znaczący sposób odbiegaü od sposobów okreĞlonych w áadzie moralnym zakáadanym17.
Stawiając sobie pytanie o to, czy kapitaá spoáeczny moĪe byü traktowany jako zasób konstytutywny áadu spoáeczno-moralnego, naleĪy odwoáaü siĊ do elementów które go tworzą. Jan SzczepaĔski przedstawia áad spoáeczny jako „[...] stan, ukáad i wzajemne powiązania i stosunki miĊdzy procesami zaspo-kajania potrzeb wszystkich jednostek, podgrup, krĊgów i innych elementów skáadowych zbiorowoĞci, taki stan funkcjonowania instytucji i przebiegu za-chowaĔ jednostek, Īe zbiorowoĞü jako caáoĞü istnieje, wykonuje swoje funk-cje, osiąga swoje cele i rozwija siĊ”18. Jest to áad spoáeczny powiązany z funk-cjonowaniem organizacji formalnej, przez którą rozumie SzczepaĔski sforma-lizowany system przepisów, stanowisk, ról, sankcji i instytucji formalnych, ustalonych prawnie, prawnie gwarantowanych19. W kontekĞcie prowadzonej analizy istotne są dwie postacie áadu spoáecznego, wskazana powyĪej, a takĪe druga związana z funkcjonowaniem organizacji nieformalnej, która jest zda-niem tego autora wytworem spontanicznych wzorów dziaáania przekazanych tradycją, nieformalnych instytucji, sankcji etycznych, które porządkują
16
J. MARIAēSKI, àad spoáeczno-moralny, w: Sáownik Katolickiej Nauki Spoáecznej, red. W. Piwowarski, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX–Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynów „PALABRA” 1993, s. 98-99.
17
TamĪe, s. 99.
18
Elementarne pojĊcia socjologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1972, s 237.
19
dzienne Īycie poza sformalizowanymi nakazami i normami20. Takie grupy rów-nieĪ mają swój specyficzny porządek, który tak oddziaáuje na zachowania i dziaáania czáonków tych grup, Īe nie zagraĪają one jej istnieniu i rozwojowi21. Czáowiek funkcjonuje w spoáeczeĔstwie, by zrealizowaü swoje cele, kaĪ-dego dnia wchodzi w najrozmaitsze relacje z innymi. Cele, do których dąĪy, mogą siĊ jednak róĪniü od tych przyjĊtych przez inne jednostki, co moĪe prowadziü do konfliktu. Konflikty wystĊpujące w spoáeczeĔstwie nie są jed-nak siáą niszczącą, a wrĊcz przeciwnie – wystĊpując w ramach pewnego áadu spoáecznego, mogą staü siĊ Ĩródáem rozwoju. Cechą áadu spoáecznego jest umoĪliwienie wspóápracy miĊdzy czáonkami spoáeczeĔstwa, która po przez ustalenie wspólnych celów i wypracowaniu kompromisów prowadzi do osi ąg-niĊcia dobra wspólnego. Z punktu widzenia prowadzonej analizy szczególnie waĪnymi czynnikami oddziaáującymi na realizacje dobra wspólnego i utrwa-lanie demokratycznego áadu spoáeczno-moralnego są sieci zaangaĪowania spoáecznego, tworzone przez jednostki i grupy.
SIECI ZAANGAĩOWANI SPOàECZNEGO
Analizując związek zachodzący pomiĊdzy zasobami kapitaáu spoáecznego a obowiązującym w spoáeczeĔstwie áadem spoáecznym, naleĪy odnieĞü siĊ do koncepcji Roberta Putnama. Autor ten wskazuje na kapitaá spoáeczny jako na
20
Bardzo wyraĨnie związek áadu spoáecznego „formalnego i nieformalnego” z generowa-niem zasobów kapitaáu spoáecznego wykazuje F. Fukuyama, który opisuje idee kapitaáu spo-áecznego jako pewnego rodzaju zasób kulturowy. Zgodnie z tym podejĞciem kapitaá spoáeczny nie moĪe powstawaü jedynie wskutek bieĪących decyzji jednostek, lecz jego generowanie jest związane z przynaleĪnoĞcią kulturową i jest on oparty na cechach spoáecznych, nie zaĞ indy-widualnych. Skáada siĊ z czynników kulturowych takich, jak zobowiązania, oczekiwania, zaufanie i jako taki jest niezbĊdny do prawidáowego funkcjonowania nowoczesnych instytucji zarówno ekonomicznych, jak i politycznych. KorzyĞci wynikające z kapitaáu spoáecznego wy-kraczają zdecydowanie poza sferĊ gospodarczą i są niezbĊdnym elementem ksztaátującym powstawanie dobrze funkcjonującego spoáeczeĔstwa obywatelskiego. Fukuyama áączy kapitaá spoáeczny ze zdolnoĞcią ludzi do podejmowania wzajemnej wspóápracy w obrĊbie grupy czy organizacji, która wymaga zaakceptowania norm moralnych danej spoáecznoĞci i w tym kontekĞcie przejĊcia takich cech, jak lojalnoĞü, uczciwoĞü i rzetelnoĞü. Dopiero wtedy zaufanie staje siĊ powszechne w danej spoáecznoĞci i pozwala na tworzenie zasobów kapitaáu spoáecz-nego i budowanie trwaáego áadu spoáecznego. Zob. F.FUKUYAMA, Kapitaá spoáeczny, w:
Kul-tura ma znaczenie. Jak wartoĞci wpáywają na rozwój spoáeczeĔstwa, red. L.E. Harrison, S.P.
Huntington, PoznaĔ: Wydawnictwo Zysk i S-ka 2003, s. 169; TENĩE, Zaufanie. Kapitaá
spo-áeczny a droga do dobrobytu, Warszawa–Wrocáaw: Wydawnictwo Naukowe PWN 1997, s. 39.
21
cechĊ spoáecznego zorganizowania, która uáatwia jego zdaniem koordynacjĊ i wspólne dziaáanie, a tym samy przyczynia siĊ, w rozumieniu proponowanym przez J. SzczepaĔskiego, do budowania áadu spoáecznego w jego wymiarze formalnym i nieformalnym22. Jak pisze Putnam, „Z róĪnych przyczyn we wspól-nocie obdarzonej znacznym zasobem kapitaáu spoáecznego Īyje siĊ áatwiej. Przede wszystkim sieci obywatelskiego zaangaĪowania stanowią podstawĊ dla silnych norm powszechnej wzajemnoĞci oraz sprzyjają rodzeniu siĊ spoáecznego zaufania. Sieci takie uáatwiają koordynacjĊ i komunikacjĊ, wzmacniają opinie, co pozwala rozwiązywaü dylematy, jakie nasuwa zbiorowe dziaáanie”23.
Kapitaá spoáeczny wedáug Putnama skáada siĊ z trzech zasadniczych ele-mentów: zaufania, które uáatwia miĊdzyludzką kooperacjĊ i tym samym podnosi zdolnoĞü koordynacji dziaáaĔ; normy wzajemnoĞci w sensie „dawaü i braü”, dziĊki czemu dylematy Īycia spoáecznego mogą byü lepiej rozwiązywane, oraz sieci obywatelskiego zaangaĪowania, dziĊki którym rodzi siĊ spoáeczne zaufanie i norma wzajemnoĞci24. ZaangaĪowanie i zaufanie zaleĪą od stopnia, w jakim grupa ludzi uznaje wspólne normy i wartoĞci, oraz od tego, na ile czáonkowie tej spoáecznoĞci potrafią poĞwiĊciü czy teĪ odáoĪyü w czasie zaspokojenie swojego partykularnego dobra dla dobra grupy25. „Nie naleĪy przesadzaü z przeciwstawianiem jednostkowego interesu i altruizmu, ponie-waĪ Īadne spoáeczeĔstwo na Ğwiecie, Īadne sprawne spoáeczeĔstwo, nie moĪe zrezygnowaü z potĊĪnego czynnika motywacyjnego, jakim jest interes wáasny. [...] JednakĪe we wspólnocie obywatelskiej obywatele kierują siĊ tym, co Tocqueville okreĞliá jako «wáaĞciwie rozumiany interes wáasny», to jest inte-res wáasny okreĞlony w kontekĞcie szerszych potrzeb publicznych, wáasny interes, który jest «oĞwiecony», a nie «krótkowzroczny», i który bierze pod uwagĊ interesy innych”26.
Putnam okreĞliá kilka zasadniczych wymiarów kapitaáu spoáecznego, w któ-rych wyraĨnie widoczne jest funkcjonowanie jednostek i grup w dwóch for-mach porządku spoáecznego: formalnego i nieformalnego:
22
Ta cecha kapitaáu spoáecznego w sposób bardzo wyraĨny áączy siĊ z rozumieniem áadu spoáecznego proponowanym przez SzczepaĔskiego, w którym wyraĨnie wydzielone są formal-ne i nieformalformal-ne wymiary Īycia spoáecznego. W koncepcji kapitaáu spoáecznego bardzo wyraĨ-nie jest podkreĞlany stopieĔ formalizacji wiĊzi, który decyduje o typie kapitaáu spoáecznego, jak równieĪ o pozytywnych bądĨ negatywnych skutkach oddziaáywania kapitaáu spoáecznego na Īycie spoáecznoĞci.
23
Bowling Alone, s. 17.
24
Demokracja w dziaáaniu. Tradycje obywatelskie we wspóáczesnych Wáoszech, Kraków: Znak 1995, s. 258.
25
F. FUKUYAMA, Zaufanie, s. 20.
26
Schemat 1. Wymiary kapitaáu spoáecznego wyróĪnione przez R. Putnama
ħródáo: Opracowanie na podstawie:R.PUTNAM, Samotna gra w krĊgle. Upadek i odrodzenie
wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i
Pro-fesjonalne 2008, s. 159- 160.
Prezentowany powyĪej schemat wskazuje na obecnoĞü kapitaáu spoáecz-nego – po pierwsze jako zasobu, który moĪe byü akumulowany przez uczest-nictwo zarówno w organizacjach formalnych, jak i nieformalnych. Po drugie – moĪe byü gromadzony przez realizacje celów indywidualnych i publicznych, konsekwencją czego jest tworzenie dobra indywidualnego lub/i dobra publicz-nego27. NaleĪy równieĪ wskazaü na dwa kolejne wymiary, nie ujĊte w sche-macie: wiĊzi zaufania powodujące powstanie mechanizmu sprzĊĪenia zwrot-nego i intensywnoĞü kontaktów, tzn. oparcie siĊ na trwaáych i intensywnych
27
„Niektóre korzyĞci z inwestowania w kapitaá spoáeczny przypadają osobom postronnym, inne zaĞ promują wáasne interesy osoby dokonującej inwestycji. Na przykáad, kluby chary-tatywne, takie jak kluby Rotary lub Lions mobilizują energiĊ lokalną do fundowania stypen-diów lub walki z chorobami, zapewniając jednoczeĞnie swym czáonkom znajomoĞci i związki, które osobiĞcie siĊ im opáacają” (R. PUTNAM, Samotna gra w krĊgle, s. 36).
lub jednorazowych sieciach kontaktu. Zaufanie jest zasadniczym skáadnikiem kapitaáu spoáecznego, który uáatwia wspóápracĊ miĊdzy podmiotami Īycia spoáecznego28. Dodatnie sprzĊĪenie zwrotne jest to mechanizm zachodzący miĊdzy zaufaniem i wspóápracą. Im wiĊkszy poziom zaufania w obrĊbie spo-áecznoĞci, tym wiĊksze prawdopodobieĔstwo wspóápracy. Z kolei wspóápraca powiĊksza zaufanie. Ta staáa akumulacja spoáecznego kapitaáu jest zasadni-czym elementem dodatniego sprzĊĪenia zwrotnego29.
Jednak niezaleĪnie od charakteru kapitaáu spoáecznego i stopnia jego sfor-malizowania to sieci obywatelskiego zaangaĪowania są zdaniem Putnama za-sadniczą formą kapitaáu spoáecznego: „[...] im gĊstsze w spoáeczeĔstwie takie sieci, tym bardziej prawdopodobne, Īe obywatele bĊdą w stanie wspóápraco-waü dla wspólnych korzyĞci”30. Putnam podaje kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Sieci obywatelskiego zaangaĪowania zwiĊkszają potencjalne koszty wyáamania siĊ z podjĊtych zobowiązaĔ, transakcji czy umów. W ten sposób przyczyniają siĊ do utrzymania áadu spoáecznego, wpáywając na pewną prze-widywalnoĞü ludzkich dziaáaĔ oraz na spójnoĞü norm wyznaczających porzą-dek spoáeczny, co gwarantuje ciągáoĞü Īycia spoáecznego. Po drugie wpáywają na powstawanie bardzo silnych norm wzajemnoĞci. Posiadając opinie czáowie-ka godnego zaufania, moĪna oczekiwaü wsparcia ze strony spoáecznoĞü, której norm zachowania siĊ przestrzega. Kolejną przyczyną, dla której sieci obywa-telskiego zaangaĪowania są zasadniczą formą kapitaáu spoáecznego i waĪnym elementem áadu spoáecznego, jest fakt, Īe uáatwiają one komunikacjĊ i popra-wiają przepáyw informacji o konkretnym czáonku spoáecznoĞci. I wreszcie w sieci obywatelskiego zaangaĪowania wpisane są wszystkie wczeĞniejsze do-Ğwiadczenia, wszystkie sukcesy i poraĪki, które mogą posáuĪyü za wzór wspóápracy na przyszáoĞü i na chwilĊ obecną31.
W ujĊciu Putnama kapitaá spoáeczny jest cechą duĪych struktur spoáecz-nych o ukáadzie horyzontalnym, áączących osoby o porównywalnej pozycji i wáadzy 32. Paradoksalnie autor ten zauwaĪyá, Īe „silne” wiĊzi miĊdzyludzkie
28
TENĩE, Demokracja w dziaáaniu, s. 264-265.
29 TamĪe. 30 TamĪe, s. 269. 31 TamĪe, s. 269-271. 32
S. Ossowski (Zagadnienia struktury spoáecznej, Dzieáa, t. V, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1968, s. 94) pojĊciem struktury spoáecznej okreĞla istniejący miĊdzy skáad-nikami Īycia spoáecznego „[...] system miĊdzyludzkich zaleĪnoĞci, dystansów i hierarchii za-równo w nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie”. J. Turowski (Socjologia. Wielkie
struktury spoáeczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 1994, s. 53-54) stwierdza zaĞ, Īe
struktura spoáeczna obejmuje wszystkie rodzaje zbiorowoĞci „[...] grup spoáecznych i spoáecz-noĞci oraz ich instytucje. Jako przykáad moĪna podaü nastĊpujące elementy struktury : rodziny
(jak pokrewieĔstwo i serdeczna przyjaĨĔ) są mniej waĪne w przypadku sieci obywatelskiego zaangaĪowania i ich znaczenia dla podtrzymywania wspóá-pracy i áadu spoáecznego niĪ „sáabe” wiĊzi, takie jak na przykáad znajomoĞü i wspólne czáonkostwo w stowarzyszeniu. Sáabe wiĊzy mają zdaniem Putnama wiĊksze moĪliwoĞci podtrzymywania spójnoĞci wspólnoty z jej róĪnymi maáy-mi grupamaáy-mi, podejmującymi wspólne zbiorowe dziaáania. Silne wiĊzy zaĞ sku-piają siĊ zwykle wewnątrz okreĞlonej grupy, i to je w pewien sposób ogranicza33.
Putnam, analizując kapitaá spoáeczny, badaá równieĪ czynniki mające de-struktywny wpáyw na jego powstawanie i generowanie. WĞród czynników niszczących kapitaá spoáeczny wymienia: zmiany w strukturze rodziny; pow-stawanie podmiejskich dzielnic domków jednorodzinnych, które sprzyjają procesowi alienacji; rozwój elektronicznych/personalnych urządzeĔ zapewnia-jących rozrywkĊ w domu (telewizja, DVD, gry komputerowe, Internet) i znie-chĊcających do osobistych kontaktów34. Wskazane przez Putnama czynniki niszczące zasoby kapitaáu spoáecznego oznaczają zmianĊ w relacji jednostki do porządku spoáecznego, konsekwencją czego moĪe byü destabilizacja demo-kratycznego áadu spoáecznego. Z jednej strony czáowiek ma moĪliwoĞü wybo-ru pomiĊdzy tym, jak i gdzie chce Īyü, a tym, co i z kim chce robiü. Jednak poszerzona liczba moĪliwoĞci wyboru, postaü i tempo wspóáczesnego Īycia bardzo czĊsto w praktyce uniemoĪliwiają refleksjĊ i staranne rozwaĪenie po-dejmowanych decyzji. Pluralizacja kultury i Īycia spoáecznego okazuje siĊ zjawiskiem wieloksztaátnym i ambiwalentnym, które z jednej strony umoĪli-wiaj ksztaátowanie Īycia w sposób zindywidualizowany, ale z drugie strony prowadzi czĊsto do osáabienia wiĊzi spoáecznych35.
àad spoáeczny nie jest „stanem danym raz na zawsze” i – jak zauwaĪa SzczepaĔski – jest to stan równowagi, który wymaga stabilizacji, jednak za-wsze jest stanem chwilowym. W Īyciu spoáecznym wystĊpują bowiem ele-menty zmian i innowacji, wynikające z dziaáaĔ i inicjatyw jednostek, instytucji lub podgrup36. Czáowiek nie jest w stanie uciec przed procesami
i szersze krĊgi krewniacze, spoáecznoĞci lokalne (wsie i miasta), grupy regionalne, grupy zawodowe, klasy i warstwy spoáeczne, wszelkie związki i zrzeszenia czy wreszcie instytucje polityczne, administracyjne, kulturalne, religijne. Pozostają one w róĪnego rodzaju powiąza-niach i zaleĪnoĞciach”.
33
Demokracja w dziaáaniu, s. 273.
34
A. FAZLAGIû, Budowa gospodarki opartej na wiedzy w Polsce a kapitaá spoáeczny, http://www.fazlagic.egov.pl (dostĊp: 23.09.2010).
35
J. MARIAēSKI, Religia i KoĞcióá miĊdzy tradycją i ponowoczesnoĞcią. Studium
socjolo-giczne, Kraków: Nomos 1997, s. 97.
36
zmiany, a indywidualizacja stylów Īycia i sposobów bycia jest konsekwencją m.in. strukturalnego zróĪnicowania spoáeczeĔstw zachodnich. Procesy indy-widualizacji wartoĞci i norm są takĪe związane z niezwykáym wzrostem materialnego standardu Īycia, z dostĊpem do masowej konsumpcji i czasu wolnego37. Przemiany te dowodząkoniecznoĞci podejmowania wielotorowych badaĔ nad mechanizmami konstytuowania siĊ nowych postaci áadu spoáecz-nego, mechanizmów powstawania i akumulacji zasobów kapitaáu spoáecznego oraz badaĔ nad korzyĞciami wynikającymi z posiadania jego zasobów. Putnam przedstawia ich wiele. W spoáeczeĔstwach z wysokim poziomem kapitaáu spoáecznego rozwój intelektualny i emocjonalny dzieci jest wspierany przez lokalną spoáecznoĞü. Dzieci nie czują siĊ wyalienowane poza tradycyjnymi „wyspami zaufania”, takimi jak dom, szkoáa i krewni. Wysoki poziom kapitaáu spoáecznego przekáada siĊ na spadek przestĊpczoĞci, aktów wandalizmu38. Máodzi ludzie, pozostając pod opieką czy teĪ uzyskując wsparcie dorosáych, nie szukają grup odniesienia w gangach czy innych grupach przestĊpczych. SpoáeczeĔstwa posiadające wysoki poziom kapitaáu spoáecznego stwarzają równieĪ przyjazny klimat dla przedsiĊbiorczoĞci, w tym dla kapitaáu zagra-nicznego. Ponadto wysoki poziom kapitaáu spoáecznego wykazuje dodatnią korelacjĊ ze stanem zdrowia spoáeczeĔstwa39.
WIĉħ MORALNA
Przyjmując za SzczepaĔskim pogląd, Īe najwaĪniejsze w Īyciu spoáecznym jest to, co dzieje siĊ miĊdzy ludĨmi, to, co ich áączy w spójne zbiorowoĞci, w prowadzonej analizie za element spajający zbiorowoĞci przyjĊto wiĊĨ moral-ną. W dobie obecnych przemian spoáecznych i narastających zagroĪeĔ kluczo-wym, obok zaufania, normy wzajemnoĞci i sieci spoáecznego zaangaĪowania, elementem kapitaáu spoáecznego jest wáaĞnie wiĊĨ moralna. Piotr Sztompka, analizując procesy zmian spoáecznych zachodzące w Polsce po 1989 r., szczególną uwagĊ zwraca na wiĊĨ spoáeczną, a wáaĞciwie jej odmianĊ – wiĊĨ moralną i jej trzy skáadniki: zaufanie, lojalnoĞü i solidarnoĞü. Uzasadnia swoje
37
Uwagi poczynione przez Putnama, odnoszące siĊ do zmian spoáecznych w Stanach Zjednoczonych, moĪna uogólniü i odnieĞü do zmian globalnych, jakie zachodzą w wielu spoáe-czeĔstwach rozwiniĊtych.
38
R. Putnam (Demokracja w dziaáaniu, s. 209-225) pisaá o mafiosach jako „stabilizato-rach” Īycia spoáecznego na poáudniu Wáoch, które to zjawisko byáo odpowiedzią na sáaboĞü urzĊdowych i sądowniczych struktur paĔstwa.
39
zainteresowanie decydującym znaczeniem wiĊzi spoáecznej w ksztaátowaniu wzajemnych odniesieĔ ludzi do siebie, klimatu stosunków miĊdzyludzkich i formowania w peáni demokratycznego systemu spoáecznego40. Ten typ wiĊzi definiuje on jako szczególną relacjĊ do innych objĊtych kategorią „my”. Sztompka stwierdza, Īe dopiero przeksztaácenie wiĊzi spoáecznej41 w wiĊĨ mo-ralną pozwala jej na stanie siĊ trwaáym skáadnikiem tkanki spoáecznej, bĊdącej czynnikiem wyzwalającym twórcze stawanie siĊ spoáeczeĔstwa42. W rozumie-niu Sztompki kategorie „my” wyznaczają trzy powinnoĞci moralne, których zanik prowadzi do atrofii moralnej. Kategorią „my” okreĞla wszystkich tych, których obdarzamy zaufaniem, wobec których jesteĞmy lojalni i których spra-wy nas obchodzą. W takiej interpretacji kategorii „my” trzy podstawowe skáad-niki wiĊzi moralnej to: zaufanie, czyli oczekiwanie godnego postĊpowania innych wobec nas; lojalnoĞü, czyli powinnoĞü nienaruszania zaufania, jakim jesteĞmy obdarzani przez innych i wywiązywania siĊ z podjĊtych zobowiązaĔ; solidarnoĞü, czyli troska o interesy innych i gotowoĞü podjĊcia dziaáaĔ na ich rzecz, nawet gdy narusza to nasze wáasne interesy43. Te trzy czynniki wy-znaczają „przestrzeĔ moralną” w której funkcjonuje kaĪda jednostka. Zarówno intensywnoĞü, jak i zasiĊg wiĊzi moralnej są zmienne. Sztompka zauwaĪa, Īe granice przestrzeni moralnej mogą byü wyznaczone wĊziej lub szerzej i wska-zuje na dwa typy wiĊzi. WiĊĨ prywatną, która ma charakter ekskluzywny i za-chodzi miĊdzy czáonkami rodziny, przyjacióámi, wspóápracownikami. Charak-ter inkluzyjny ma wiĊĨ publiczna wobec szerszych kategorii osób, których osobiĞcie nie znamy44. Wskazany przez SztompkĊ ekskluzywny i inkluzyjny charakter wiĊzi moralnej bardzo wyraĨnie áączy siĊ z zaproponowaną przez Fukuyame kategorią kapitaáu spoáecznego „inkluzyjnego”. Zdaniem tego uczonego zaufanie, obok norm wzajemnoĞci, lojalnoĞci, uczciwoĞci, rzetelnoĞci i odpowiedzialnoĞci, zwiĊksza zdolnoĞü jednostek do wspóápracy i skáonnoĞü do tworzenia trwaáych wiĊzi w spoáeczeĔstwie. Kapitaá spoáeczny powstaje na bazie wspóápracy wynikającej z rozpowszechnienia zaufania w obrĊbie
40
Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoáecznych: zaufanie, lojalnoĞü, solidarnoĞü, w: Imponderabilia wielkiej zmiany. MentalnoĞü, wartoĞci i wiĊzi spoáeczne czasów
transfor-macji, red. P. Sztompka, Warszawa–Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999, s. 266.
41
W socjologii wiĊzią spoáeczną nazywany jest ogóá stosunków, poáączeĔ i zaleĪnoĞci áączących ludzi w trwaáe zbiorowoĞci. J. SzczepaĔski (Elementarne pojĊcia socjologii, s. 238-239) okreĞla wiĊzi spoáeczną jako zorganizowany system stosunków, instytucji, Ğrodków kon-troli spoáecznej, skupiających jednostki, podgrupy i inne elementy skáadowe zbiorowoĞci w ca-áoĞü zdolną do rozwoju i trwania.
42
P. SZTOMPKA, Kulturowe imponderabilia, s. 269-270.
43
TamĪe, s. 269.
44
czeĔstwa lub jego czĊĞci. MoĪe on byü cechą najmniejszej i najbardziej pod-stawowej grupy spoáecznej, jaką jest rodzina; moĪna go takĪe rozpatrywaü w skali caáego narodu lub w obrĊbie wszystkich grup poĞrednich45. Autor ten podkreĞla bardzo wyraĨnie, Īe oddziaáywanie uogólnionego zaufania podtrzy-muje i pomnaĪa wspóádziaáanie pomiĊdzy obcymi a czáonkami spoáecznoĞci. Efektem tego procesu jest powstanie „inkluzyjnego kapitaáu” spoáecznego, wáączającego obcych do krĊgu kooperującej wspólnoty46. Zdaniem Fukuyamy takie dziaáanie jest niezbĊdne i wymaga przyjĊcia zaáoĪenia, Īe „zaufanie to mechanizm oparty na zaáoĪeniu, Īe innych czáonków danej spoáecznoĞci ce-chuje uczciwe i kooperatywne zachowanie oparte na wspólnie wyznawanych normach. Normy te mogą obejmowaü gáĊboko zakorzenione wartoĞci dotyczą-ce Boga i sprawiedliwoĞci, ale takĪe Ğwieckiej formy regulacji, np. standardy obowiązujące w danej profesji lub przyjĊte normy zachowania”47. Jak pod-kreĞla Fukuyama, normy te i wartoĞci powinny byü jednak wáaĞciwe48. Przez wartoĞci wáaĞciwe rozumie on takie, które pozostają w zgodzie z demokra-tycznymi i kapitalisdemokra-tycznymi reguáami gry. Do norm etycznych wspierających budowĊ kapitaáu spoáecznego zalicza: prawdomównoĞü, wywiązywanie siĊ z obowiązków i wzajemnoĞü w stosunkach z innymi49. Normy te pokrywają siĊ w duĪym stopniu z wartoĞciami purytaĔskimi, bĊdącymi zdaniem M. We-bera podwaliną rozwoju dobrobytu w krajach zachodniej Europy50. Fukuyama bardzo wyraĨnie podkreĞla, Īe wszystkie spoáeczeĔstwa dysponują jakimĞ okreĞlonym zasobem kapitaáu spoáecznego. Problem moĪe polegaü na tym, Īe normy wspóádziaáania, bĊdąc podzielane jedynie przez ograniczone grupy ludzi, nie obejmują pozostaáych czáonków tego samego spoáeczeĔstwa51. Przywoáując pojĊcie „amoralnego familiaryzmu” jako cechy spoáecznoĞci z poáudniowych Wáoch, wskazuje na destrukcyjne konsekwencje silnych, lecz zamkniĊtych wiĊzi. Powstaáe na bazie takiego wáaĞnie kapitaáu grupy spoáeczne (mafia) po-trafią uczyniü dysfunkcjonalnymi caáe spoáecznoĞci52. O takiej sytuacji pisze
45
TamĪe.
46
A. BARTOSZEK, Kapitaá spoáeczny a polityka lokalna – paradoksy wiĊzi regionalnych i
wspól-notowych, w: Kapitaáy: ludzie i instytucje. Studia i szkice socjologiczne, red. M.S. SzczepaĔski,
A. ĝliz, Tychy–Opole: ĝląskie Wydawnictwa Naukowe 2006, s. 54-55.
47
Zaufanie, s. 38.
48
Kapitaá spoáeczny, s. 169.
49
Norma wzajemnoĞci jest równie waĪna u Fukuyamy i u Putnama: takich punktów stycz-nych pomiĊdzy teoriami tych dwóch autorów jest wiĊcej, zasadniczym jest ogromna rola przy-pisywana zaufaniu w ksztaátowaniu kapitaáu spoáecznego.
50
Etyka protestancka i duch kapitalizmu, Lublin: Wydawnictwo Test 1994, s. 169.
51
Kapitaá spoáeczny, s. 170.
52
Sztompka, wskazując, Īe w przypadku wiĊzi moralnej, obok sytuacji, w której dochodzi do wzmocnienia i poszerzenia jej zasiĊgu, moĪliwa jest sytuacja odwrotna. Dzieje siĊ tak w sytuacji atrofii wiĊzi moralnej, która w wymiarze treĞciowym oznacza zanik wiąĪących powinnoĞci wobec innych, w wymiarze zakresowym – skrajne zawĊĪenie kategorii „my". Sztompka wyróĪnia trzy przejawy atrofii, odnoszące siĊ do trzech podstawowych skáadników wiĊzi mo-ralnej: antyteza zaufania, kultura cynizmu, w której panuje syndrom podejrzli-woĞci i nieufnoĞci, myĞlenie spiskowe i przypisywanie innym najniĪszych motywów dziaáania; antyteza lojalnoĞci, kultura manipulacji, w której panuje spoáeczne przyzwolenie na wykorzystywanie zaufania innych, ich naiwnoĞci, posáugiwanie siĊ oszustwem i káamstwem; antyteza solidarnoĞci, kultura obo-jĊtnoĞci, w której akceptuje siĊ egoizm, indyferentyzm wobec szkód czy cier-pieĔ innych53. WskaĨnikiem zaniku wiĊzi moralnej jest rozpowszechnienie siĊ dziaáaĔ antyspoáecznych, wzrost przestĊpczoĞci, podobnie przejawami male-jących zasobów kapitaáu spoáecznego są wzrost przestĊpczoĞci i przemocy, rozpad struktury rodzinnej, upadek wielu poĞrednich instytucji spoáecznych (wiĊzi miĊdzysąsiedzkich, koĞcioáów, związków, klubów, organizacji dobro-czynnych) czy wreszcie wyraĨnie odczuwany brak wspólnych wartoĞci i po-czucia wiĊzi54. W nawiązaniu do tego zagadnienia interesująco brzmią sáowa Zygmunta Baumana, dotyczące pracy: „praca zostaáa ograniczona do tego ro-dzaju aktywnoĞci, który daje siĊ zaksiĊgowaü: jest to ten rodzaj pracy, który moĪna sprzedaü i kupiü [...]. Poza obszarem pracy znalazáo siĊ wszystko, co byáo [...] wykonywaniem zajĊü nie przeznaczonych na sprzedaĪ lub sprzeda-waü siĊ nie dających [...]. Konsekwencje tego wszystkiego są pod wieloma wzglĊdami katastrofalne. Przyczyniają siĊ do [...] rozpadu wiĊzi wspólnoto-wych i sąsiedzkich, [...] pozostawiają one gáĊbokie i ogólnie rzecz biorąc niekorzystne Ğlady na strukturze i ĪywotnoĞci rodzin. PowaĪnie erodują glebĊ, w której zakorzeniona jest caáa sieü ludzkich związków i moralnych wiĊzi pomiĊdzy ludĨmi”55.
Wskazując na wiĊĨ moralną jako jeden z centralnych elementów kapitaáu spoáecznego i áadu spoáeczno-moralnego, moĪna przeanalizowaü to zagadnie-nie na przykáadzie wyróĪnionych w literaturze przedmiotu szeĞciu wyznaczni-ków kapitaáu spoáecznego, wpáywających stabilizująco na áad
53 Kulturowe imponderabilia, s. 270-272. 54 F. FUKUYAMA, Zaufanie, s. 22. 55
ny56. Pierwszym wyznacznikiem istnienia zasobów kapitaáu spoáecznego jest uczestnictwo w sieciach. Kluczową sprawą w tworzeniu kapitaáu spoáecznego jest istnienie mniej lub bardziej gĊstych, przeplatających siĊ powiązaĔ pomiĊ-dzy jednostkami i grupami. Jednostki wchodzą we wzajemne relacje poprzez tworzenie dobrowolnych związków, które są oparte na zaáoĪeniu godnego po-stĊpowania innych wobec nas. Kapitaá spoáeczny nie moĪe byü tworzony po-przez dziaáania podejmowane jedynie dla wáasnej korzyĞci. Ta wáaĞciwoĞü uza-leĪnia go od zdolnoĞci jednostek do dziaáania w zbiorowoĞciach, od umiejĊt-noĞci nawiązywania i podtrzymywania nowych powiązaĔ, kontaktów, a docelo-wo sieci57.
Kolejnym wyznacznikiem kapitaáu spoáecznego jest wzajemnoĞü. Kapitaá spoáeczny oznacza dziaáanie jednych osób dla korzyĞci innych nawet kosztem interesu wáasnego, oczekując, Īe to dziaáanie zostanie w przyszáoĞci odwza-jemnione. Sztompka wskazuje na solidarnoĞü „czyli troskĊ o interesy innych i gotowoĞü podjĊcia dziaáania na ich rzecz , nawet gdy narusza to nasze wáa-sne interesy”58. Kolejnym wyznacznikiem kapitaáu spoáecznego jest zaufanie. Związek przyczynowy miĊdzy zaufaniem do ludzi a spoáecznym zaangaĪowa-niem bierze siĊ z postawy zawierającej pozytywne sądy o innych, takĪe „ob-cych” – nieznanych bliĪej ludziach. To wáaĞnie od zaufania do ludzi zaleĪy powodzenie wielu form obywatelskiego dziaáania, które opiera siĊ na konta-ktach z obcymi, czego przykáadem są organizacje na przykáad pomagające emigrantom, dziaáające na rzecz przestrzegania i wspierania praw czáowieka, ogólnie opierające swą dziaáalnoĞü na pracy wolontariuszy59. NastĊpnym wy-znacznikiem kapitaáu spoáecznego są normy spoáeczne, stanowiące Ĩródáo wewnĊtrznej, nieformalnej kontroli spoáecznej, która znosi potrzebĊ wpro-wadzania do sieci sankcji bardziej formalnych i instytucjonalnych60. Normy spoáeczne są niepisanymi, ale powszechnie zrozumiaáymi prawami, które
56
P. BULLEN,J.ONYX, Measuring Social Capital In Five Communities In NSW, http://www. mapl.com.au (dostĊp: 08.01.2015).
57
Sieü spoáeczna – pojĊcie stosowane najczĊĞciej do okreĞlenia systemów i ukáadów relacji miĊdzyosobowych wystĊpujących w zbiorowoĞciach spoáecznych, w które uwikáane są róĪne jednostki. Sieü spoáeczna moĪe ukazywaü zarówno ksztaát struktury spoáecznej danej zbiorowoĞci, jak i wystĊpujące w niej podstawowe kanaáy komunikacyjne (K.OLECHNICKI, P. ZAàĉCKI, Sáownik socjologiczny, ToruĔ: Grafitti BC 1997, s. 187).
58
P. SZTOMPKA, Kulturowe imponderabilia, s. 269.
59
K. SKARĩYēSKA, K.HENNE, Szkoáa, media, kapitaá spoáeczny. Jak korzystanie z mediów
róĪnicuje kapitaá spoáeczny róĪnych Ğrodowisk szkolnych, „Przegląd Psychologiczny” 50(2007),
nr 1, s. 66.
60
Ciekawie zjawisko norm spoáecznych jako niepisanego prawa na przykáadzie stowarzy-szenia rotacyjnych kredytów opisuje Putnam (Demokracja w dziaáaniu, s. 258-264).
okreĞlają, jakie formy zachowania są poĪądane, wartoĞciowane i aprobowane w danym kontekĞcie spoáecznym. Z kolei wspólnota jako mieszanka zaufania, sieci, norm i wzajemnoĞci tworzy silną spoáecznoĞü, gdzie istnieje wspólnie podzielana wáasnoĞü zasobów. KaĪdy uczestnik sieci ma dostĊp do zasobów, ale nikt nie ma ich na wáasnoĞü. Ostatnim z wyróĪnianych wskaĨników kapita-áu spoáecznego jest proaktywnoĞü. Rozwój kapitakapita-áu spoáecznego wymaga chĊt-nego i aktywchĊt-nego angaĪowania siĊ ludzi w dziaáaniu w obrĊbie wspólnoty. Zestawiając ze sobą wskazane wyznaczniki kapitaáu spoáecznego i trzy ele-menty wiĊzi moralnej opisane przez SztompkĊ, moĪna pokazaü za pomocą schematu, jakie elementy wiĊzi moralnej odpowiadają wyznacznikom kapitaáu spoáecznego.
Schemat 2: Elementy skáadowe wiĊzi moralnej i odpowiadające im wyznaczniki kapitaáu spoáecznego
ZAKOēCZENIE
W dyskusjach o przyĞpieszonym tempie rozwoju, jaki ma miejsce wraz z zachodzącymi zmianami otaczającej nas rzeczywistoĞci spoáeczno-gospo-darczej, wiele miejsca poĞwiĊca siĊ rozwijaniu i akumulacji zasobów kapita-áowych innych niĪ rzeczowych czy finansowy. W sytuacji rozpowszechniania siĊ „kultury cynizmu, manipulacji i obojĊtnoĞci” alternatywą mogą staü siĊ relacje i wspólnoty budowane na podstawie elementów wiĊzi moralnej takich, jak zaufanie, lojalnoĞü i solidarnoĞü. Jak wykazują Putnam i Fukuyama ludzie pozostają w związkach z róĪnymi grupami – rodziną, sąsiadami, wspóápra-cownikami, czáonkami grupy wyznaniowej oraz szerszą spoáecznoĞcią, co po-woduje, Īe jednostka stale musi konfrontowaü wáasny interes z interesem po-szczególnych grup61. Kapitaá spoáeczny to nic innego jak zbiór zasobów tkwią-cych w związkach rodzinnych i w organizacjach lokalnych spoáecznoĞci, za-sobów, które wypáywają z istniejącej struktury spoáecznej i uáatwiają dziaáanie jednostkom wchodzącym w skáad owej struktury. Kapitaá spoáeczny, jak wska-zują Putnam i Fukuyama, jest to „gotowoĞü do produkowania” dobra wspól-nego czy dóbr publicznych, które mają tą wspaniaáą wáaĞciwoĞü, Īe charak-teryzują siĊ dodatnimi efektami zewnĊtrznymi, tzn. tworzą dobra, z których korzystają inne osoby bez ponoszenia jakichkolwiek opáat i bez jakiejkolwiek moĪliwoĞci udaremnienia im moĪliwoĞci korzystania z tego dobra62
.
BIBLIOGRAFIA
BAUMAN Z.: Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Kraków: Wydawnictwo WAM 2006. BARTOSZEK A.: Kapitaá spoáeczny a polityka lokalna – paradoksy wiĊzi regionalnych i
wspól-notowych, w: Kapitaáy: ludzie i instytucje. Studia i szkice socjologiczne, red. M.S. SzczepaĔ-ski, A. ĝliz, Tychy–Opole: ĝląskie Wydawnictwa Naukowe 2006, s. 51-66.
BULLEN P., ONYX J.: Measuring Social Capital In Five Communities In NSW, http:// www.mapl.com.au
DURKHEIM E.: O podziale pracy spoáecznej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2011. FAZLAGIû A.: Budowa gospodarki opartej na wiedzy w Polsce a kapitaá spoáeczny,
http://www.fazlagic.egov.pl (dostĊp: 23.09.2010)
FUKUYAMA F.:Kapitaá spoáeczny, w: Kultura ma znaczenie. Jak wartoĞci wpáywają na rozwój
spoáeczeĔstwa, red. L.E. Harrison, S.P. Huntington, PoznaĔ: Wydawnictwo Zysk i S-ka
2003, s. 169-187. 61 F. FUKUYAMA, Zaufanie, s. 31. 62 TamĪe, s. 8.
FUKUYAMA F.: Zaufanie. Kapitaá spoáeczny a droga do dobrobytu, Warszawa–Wrocáaw:
Wydawnictwo Naukowe PWN 1997.
MARIAēSKI J.: àad spoáeczno-moralny, w: Sáownik Katolickiej Nauki Spoáecznej, red. W.
Piwo-warski, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX–Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynów „PALABRA” 1993, s. 98-99.
MARIAēSKI J.: Religia i KoĞcióá miĊdzy tradycją i ponowoczesnoĞcią. Studium socjologiczne,
Kraków: Nomos 1997.
MARIAēSKI J.: Kryzys moralny czy transformacja wartoĞci, w: Imponderabilia wielkiej zmiany. MentalnoĞü, wartoĞci i wiĊzi spoáeczne czasów transformacji, red. P. Sztompka,
Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999, s. 243-258.
MARIAēSKI J.: KoĞcióá katolicki w Polsce a Īycie spoáeczne. Studium
socjologiczno-pasto-ralne, Lublin: Gaudium 2005.
MARIAēSKI J.: SpoáeczeĔstwo ponowoczesne i jego dylematy moralne, w: NowoczesnoĞü-PonowoczesnoĞü. SpoáeczeĔstwo obywatelskie w Europie ĝrodkowej i Wschodniej, t. I,
S. Partycki, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007, s. 24-35.
MARIAēSKI J.: SpoáeczeĔstwo i moralnoĞü. Studia z katolickiej nauki spoáecznej i socjologii
moralnoĞci, Tarnów: Wydawnictwo „Biblos” 2008.
OLECHNICKI K.,ZAàĉCKI P.: Sáownik socjologiczny, ToruĔ: Grafitti BC 1997.
OSSOWSKI S.: O nauce, Dzieáa, t. IV, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1967.
PUTNAM R.: Demokracja w dziaáaniu. Tradycje obywatelskie we wspóáczesnych Wáoszech,
Kraków: Znak 1995.
PUTNAM R.: Bowling Alone: malejący spoáeczny kapitaá Ameryki, „Res Publica Nowa” 1996,
nr 6, s. 16-22.
PUTNAM R.: Samotna gra w krĊgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne 2008.
REJMARZ K.: Kapitaá spoáeczny w teorii spoáeczeĔstwa obywatelskiego, w: SpoáeczeĔstwo obywatelskie. Modele teoretyczne i praktyka spoáeczna, red. E. Balawajder, Lublin:
Wydawnictwo KUL 2007, s. 64-72.
SAMUELSON P.A.,NORDHAUS W.D.: Ekonomia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2004. SKARĩYēSKA K.,HENNE K.: Szkoáa, media, kapitaá spoáeczny. Jak korzystanie z mediów
róĪ-nicuje kapitaá spoáeczny róĪnych Ğrodowisk szkolnych, „Przegląd Psychologiczny” 50(2007), nr 1, s. 65-93.
ĝRODA M.: Indywidualizm i jego krytycy. Wspóáczesne spory miĊdzy liberaáami,
komuni-tarianami i feministkami na temat podmiotu, wspólnoty i páci, Warszawa: Wydawnictwo Aletheia 2003.
SZCZEPAēSKI J.: Elementarne pojĊcia socjologii, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1972.
SZTOMPKA P.: Kulturowe imponderabilia szybkich zmian spoáecznych: zaufanie, lojalnoĞü,
solidarnoĞü, w: Imponderabilia wielkiej zmiany, s. 265-282.
TUROWSKI J.: Socjologia. Wielkie Struktury Spoáeczne, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL
1994.
KAPITAà SPOàECZNY CZYNNIKIEM KONSTYTUTYWNYM WSPÓàCZESNEGO àADU SPOàECZNO-MORALNEGO
S t r e s z c z e n i e
SpoáeczeĔstwa potrzebują do swojego istnienia i rozwoju zasobów w postaci: zaufania, wartoĞci, norm, rozbudowanych pionowych i poziomych sieci interakcji. WielkoĞü tych zaso-bów w istotny sposób zaleĪy od typu áadu spoáecznego funkcjonującego w danym spoáeczeĔ-stwie. Demokratyczne paĔstwo istnieje, rozwija siĊ lub podlega degeneracji wraz z zasobami, którymi dysponuje. Prezentowany artykuá jest próbą wykazania związków zachodzących miĊ-dzy áadem spoáeczno-moralnym, kapitaáem spoáecznym i wiĊzią moralną jako szczególnym typem wiĊzi spoáecznej. Zasób, jakim jest kapitaá spoáeczny, stanowi jeden z kluczowych czynników decydujących o dyspozycji danego spoáeczeĔstwa do rozwoju i utrzymania áadu spoáeczno-moralnego, opartego na demokratycznych zasadach Īycia spoáecznego. Prowadzona analiza podejmuje próbĊ odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim stopniu kapitaá spoáeczny jest zasobem konstytutywnym áadu spoáeczno-moralnego wspóáczesnych spoáeczeĔstw.
Sáowa kluczowe: kapitaá spoáeczny, áad spoáeczno-moralny, zaufanie, wiĊĨ moralna, sieci za-angaĪowania spoáecznego.
SOCIAL CAPITAL AS A CONSTITUTIVE FACTOR OF THE CONTEMPORARY SOCIAL AND MORAL COHESION
S u m m a r y
Societies need resources such as: trust, values, norms, extensive vertical and horizontal interaction networks, for their existence and development. The size of these resources depends significantly on the type of the social order existing in a given society. A democratic state exists, develops or degenerates along with its resources. The paper is an attempt to demonstrate the relationship between the social and moral order, social capital and the moral bond as a special type of social ties. Social capital is one of the key factors determining the disposition of the society to grow and to maintain the moral and social order based on the democratic principles of social life. The conducted analysis attempts to answer the question of whether and to what extent social capital is a resource constituting the moral and social order of the contemporary Western societies.
Key words: Social capital, social and moral order; trust; moral bond; social commitment networks.
