Kamienne elementy architektury miejskiej jako geologiczne
zaplecze edukacyjne – przyk³ady wroc³awskie
Pawe³ P. Zago¿d¿on
1, Katarzyna D. Zago¿d¿on
1„Miasto sta³o siê jak gdyby wystaw¹ ró¿nych materia³ów budowlanych, przywo¿onych z rozmaitych zak¹tków w³asnego kraju i obczyzny. Czy¿ cz³owiek, interesuj¹cy siê geolo-gi¹ nie powinien z tego korzystaæ, aby zapoznawaæ siê ze ska³ami, obok których czêsto, czasami codziennie przechodzi?”.
Stanis³aw Ma³kowski, 1927 Wielkie miasta od
wieków by³y ubogaca-ne budowlami tworzo-nymi lub ozdabiatworzo-nymi za pomoc¹ tzw. mate-ria³ów kamiennych, sto-sowanych w postaci kamienia budowlanego, dekoracyj-nych elementów architektoniczdekoracyj-nych czy rzeŸb, a ulice stopniowo kryto ró¿norodnym brukiem. By³y to zarówno materia³y pochodz¹ce z najbli¿szego otoczenia miast, jak te¿ transportowane ze znacznych odleg³oœci. W ostatnich dekadach, w zwi¹zku z otwarciem na œwiat rynków produk-cyjnych innych kontynentów – Azji (Chiny, Indie, Bliski Wschód), Ameryki Po³udniowej (Brazylia), czy Afryki (RPA, Angola, Zambia) – skala importu gwa³townie siê zwiêkszy³a.
W ten sposób du¿e aglomeracje sta³y siê stopniowo œrodowiskami niezwyk³ymi, gdzie na bardzo ograniczonej powierzchni mo¿na obserwowaæ setki ró¿norodnych typów ska³ (Migoñ, 2012) – bogactwo ich odmian kolory-stycznych, struktur, postaci wykszta³cenia minera³ów, œladów zjawisk tektonicznych oraz skamienia³oœci. Coraz bardziej ró¿norodne s¹ te¿ formy wytwarzanych wyrobów oraz metody stosowane do obróbki kamienia. Jak najbar-dziej wskazane jest, nawi¹zuj¹c do przytoczonej na wstêpie myœli prof. Stanis³awa Ma³kowskiego, wykonanie odpo-wiednich charakterystyk tych „zasobów”, a nastêpnie wykorzystanie ich jako zaplecza edukacyjnego w zakresie geologii (w tym geologii z³ó¿), a tak¿e technologii obróbki kamienia, architektury, historii sztuki itd. Aplikacja tych danych jest mo¿liwa zarówno na poziomie popularnym, jak i (w pewnym zakresie) jako uzupe³nienie programu niektórych kierunków kszta³cenia na studiach wy¿szych. Za istotny element edukacji geologicznej nale¿y te¿ uwa-¿aæ propagowanie geoturystyki, w tym przypadku – geo-turystyki miejskiej. Odpowiedni (przystêpny) opis, przy mniej tradycyjnym spojrzeniu na zabytki, rzeŸby, fasady wspó³czesnych budynków, czy nawierzchnie ulic, pozwala na szerokie wykorzystanie takich obiektów we wspomnianym zakresie.
Termin „geoturystyka miejska” (urban geotourism) bywa jednak ró¿nie rozumiany w ró¿nych opracowaniach,
ta niekonsekwencja wyraŸnie nawi¹zuje do pewnych roz-bie¿noœci w pojmowaniu terminu „geoturystyka” w ogóle. I tak, w obrysie granic administracyjnych niektórych miast mog¹ siê znajdowaæ obiekty geoturystyczne charakterys-tyczne zazwyczaj dla obszarów niezurbanizowanych, w tym przypadku staj¹ siê one jednak – formalnie – elementem oferty geoturystyki miejskiej. Doskona³ym przyk³adem jest Lizbona z szeregiem obszarów chronionych (w tym dwa parki narodowe), obejmuj¹cych m.in. elementy krajobra-zu, ale te¿ geostanowiska o ró¿nej randze, elementy morfo-logii masywu granitowego, wydmy, przejawy paleo-wulkanizmu, jaskinie, wybrze¿a klifowe, tropy górnokre-dowych dinozaurów itd. (Rodrigues i in., 2011). Na terenie Polski analogiczna sytuacja (choæ o skromniejszej skali) wystêpuje np. w Krakowie (Sermet & Rolka, 2012, 2013), Nowej Rudzie (Borzêcki & Marek, 2013), czy K³odzku – gdzie, opieraj¹c siê na zró¿nicowanym wachlarzu atrakcji, stworzono sieæ miejskich tras geoturystycznych (geo-tury-styka.pl, 2015). W sposób pe³ny ró¿norodnoœæ tematyki z zakresu geoturystyki miejskiej przedstawia Labus (2005), wymieniaj¹c, jako przedmiot jej zainteresowania, zarówno obiekty architektoniczne, jak te¿ np. ciekawe wychodnie skalne, obiekty górnicze, czy muzea o odpowiednim profi-lu. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e w ostatnich latach spotyka siê publikacje, w których termin urban geotourism rozu-miany jest ca³kiem odmiennie. Côté i in. (2009) zastosowa-li go w kontekœcie geoturystyki, rozumianej jako „turystyka zrównowa¿ona”, w zwi¹zku z objêciem Montrealu progra-mem „Geotourism Charter of National Geographic’s Center for Sustainable Destinations”. Podobnie okreœlenie to rozu-miej¹ np. Tavallaei i in. (2012).
Profil publikacji dotycz¹cych kamienia wykorzystywa-nego w miastach mo¿na okreœliæ jako geoturystyczny lub petroarchitektoniczny. Najczêœciej tego typu opracowania maj¹ postaæ uproszczonych petrograficznych charakterys-tyk kamienia wykorzystanego w wybranych obiektach architektonicznych. Opisy s¹ zazwyczaj tworzone w po-wi¹zaniu z danymi historyczno-architektonicznymi (np. Lorenc & Zima, 2004; Rajchel, 2004, 2008; Labus, 2005; Pivko, 2005; Lorenc & Mazurek, 2010; Chrudzimska-Uhera i in., 2011; Kryza, 2011; Kryza i in., 2011; Prell & Zago¿-d¿on, 2011). Rzadziej spotyka siê bardziej szczegó³owe
GEOLOGIA W SZTUCE I ARCHITEKTURZE
K.D. Zago¿d¿on P.P. Zago¿d¿on
1Instytut Górnictwa, Politechnika Wroc³awska, wybrze¿e Stanis³awa Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw; pawel.zagozdzon@pwr.edu.pl,
geologiczne charakterystyki zjawisk dostrzeganych w ele-mentach kamiennych (Górny, 2009; Zago¿d¿on & Œpie-wak, 2011) lub czysto geologiczne spojrzenie na te zjawiska (Rajchel, 2009; Rembiœ & Smoleñska, 2009; Huber & Mroczek, 2012; Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2012). Czêsto opracowania o takim profilu s¹ publikowane w cza-sopismach popularnonaukowych lub bran¿owych (m.in. Korzeniowski, 2001; Kryza i in., 2006; Zago¿d¿on, 2008–2009; Walendowski, 2009, 2010; Zago¿d¿on & Zago¿-d¿on, 2009, 2014) albo te¿ na stronach internetowych (To³kanowicz & Œcibisz, 2010; www.pgi.gov.pl, 2014; www.geoturismobrasil.com, 2014). Pokrewne pod wzglêdem podejmowanej tematyki s¹ szczegó³owe historyczno-archi-tektoniczno-geologiczne opisy odosobnionych obiektów, najczêœciej zabytkowych (m.in. Michniewicz, 1996; Gro-dzicki i in., 2001; £annik i in., 2008), im z kolei bliskie s¹ artyku³y petroarchitektoniczne (np. Grodzicki i in., 2003).
Poni¿ej autorzy prezentuj¹ wybrane wyniki prac doku-mentacyjnych kamienia w zastosowaniach architektonicz-nych, prowadzonych we Wroc³awiu, których celem jest uzyskanie usystematyzowanej bazy informacyjnej umo¿-liwiaj¹cej popularyzacjê i edukacjê geologii. Przedstawiono zró¿nicowanie elementów architektonicznych, w których wykorzystany jest kamieñ oraz wachlarz zagadnieñ, jakie mog¹ byæ przybli¿one na podstawie tego materia³u, w zale¿-noœci od rodzaju odbiorcy – jego wieku, wymagañ i pozio-mu znajomoœci zagadnieñ geologicznych. Szczegó³owe dokumentowanie takich „zasobów” na terenie du¿ych miast wp³ynie na poszerzenie ich oferty, w zakresie wa¿nym dla œrodowiska geologicznego.
ZRÓ¯NICOWANIE ELEMENTÓW ARCHITEKTURY
Du¿e miasta daj¹ mo¿liwoœæ zapoznania siê z wyroba-mi kawyroba-miennywyroba-mi wykorzystywanywyroba-mi w bardzo ró¿norodny sposób. Szeroko rozumianymi „elementami architektury” bêd¹ oczywiœcie rozmaite budowle zabytkowe (ryc. 1), ale te¿ budynki wspó³czesne, np. galerie handlowe, budynki administracji pañstwowej, kamienice i domy poddawane renowacji (ryc. 2 – patrz str. 195) itd. Zarówno popularne, jak i rzadko spotykane rodzaje ska³ s¹ stosowane jako ele-menty konstrukcyjne czy dekoracyjne fasad, ale te¿ w cha-rakterze, niekiedy wyj¹tkowo atrakcyjnych, równie¿ pod wzglêdem geologicznym, detali wystroju wnêtrz (ryc. 3 – patrz str. 195). „Elementami architektury” miast s¹ oczy-wiœcie rzeŸby, p³askorzeŸby i pomniki, w tym ujêciu bêd¹ to te¿ np. nawierzchnie dróg i chodników (ryc. 4 – patrz str. 195). Nale¿y wspomnieæ tak¿e o olbrzymiej ró¿norodnoœci kamienia dostêpnego na obszarze miejskich nekropolii, ale w niniejszym artykule nie bêdzie on omawiany jako poten-cjalna baza edukacyjno-geoturystyczna.
KAMIEÑ WE WROC£AWIU
Wroc³aw, stolica Dolnego Œl¹ska, obfituje w ró¿no-rodne elementy kamienne wykonane z miejscowego (wystêpuj¹cego w regionie dolnoœl¹skim) materia³u. Pod wzglêdem iloœciowym zdecydowanie dominuje tu granit strzegomski, zarówno w minionych wiekach, jak i wspó³-czeœnie powszechnie stosowany w postaci elementów bu-dowlanych i materia³u brukarskiego, jako p³yty chodniko-we, ale te¿ rzeŸby i galanteria (ryc. 5). Ponadto
wykorzys-tywane tu by³y i nadal s¹ liczne dolnoœl¹skie ska³y krysta-liczne i osadowe: marmury ze S³awniowic i Przeworna oraz stroñska Bia³a Marianna, „sjenity” niemczañskie, gnejsy, granit strzeliñski i karkonoski, bazalty, a tak¿e kre-dowe i permskie piaskowce.
W znacznie mniejszej iloœci, stanowi¹c raczej ewene-ment, wystêpuj¹ odmiany kamienia pochodz¹cego z in-nych czêœci naszego kraju. S¹ to „marmury osadowe” Kie-lecczyzny i rejonu podkrakowskiego (ryc. 6), wapienie prawdopodobnie z obszaru Jury Krakowsko-Wieluñskiej, czy te¿ karpackie piaskowce.
W obiektach historycznych kamieñ importowany wystê-puje w stosunkowo niewielkiej iloœci, przede wszystkim w postaci detali rzeŸbiarskich. Natomiast obecnie nastêpuje, widoczny i w innych miastach, zalew materia³em obcym. Zachodz¹cy w ostatnich dwóch dekadach radykalny wzrost importu kamienia powoduje, niekiedy wrêcz katastrofalny, zanik lokalnej specyfiki, klimatu tworzonego przez trady-cyjny wystrój miast, o czym pisze Rajchel (2008).
W przypadku Wroc³awia najczêœciej s¹ stosowane naj-popularniejsze importowane odmiany skalne, takie jak ró¿-nobarwne granity i gnejsy (ryc. 7), labradoryty, marmury, a tak¿e znaczne iloœci trawertynów (ryc. 2 – patrz str. 195). Rzadko pojawiaj¹ siê ska³y ma³o znane, jak np. (nazwy handlowe) Dolomit, czy Porfir (ryc. 8 – patrz str. 195). Decyduj¹ce znaczenie przy wyborze aplikowanego kamie-nia ma dziœ czynnik ekonomiczny, st¹d iloœciowo w aran-¿acjach architektonicznych aktualnie dominuje materia³ chiñski.
ODBIORCA I ZAKRES GEOLOGICZNEJ OFERTY W MIASTACH
Migoñ (2012) wskazuje cztery g³ówne grupy odbior-ców atrakcji geoturystycznych. S¹ to profesjonaliœci poszukuj¹cy bardzo szczegó³owych informacji o przed-miocie ich zainteresowania, mi³oœnicy geologii nie posia-daj¹cy specjalistycznego wykszta³cenia, ale wykazuj¹cy szerok¹ wiedzê ogóln¹, oraz osoby korzystaj¹ce z oferty geoturystycznej przy okazji realizacji innych zadañ. Jako grupê wyj¹tkow¹ autor ten wskazuje dzieci – nie maj¹ce ¿adnego przygotowania teoretycznego, ale zwykle wyka-zuj¹ce du¿e zainteresowanie otoczeniem. Ofertê odpo-wiedni¹ dla wszystkich wymienionych grup mo¿na przygo-towaæ na podstawie informacji geologicznych i pokrew-nych, które mog¹ byæ prezentowane na przyk³adzie omawianych „zasobów” miast (zob. geo-turystyka.pl, 2015). Co wiêcej, poniewa¿ nie ograniczamy siê tu wy³¹cznie do analizy zagadnieñ geoturystycznych, wskazaæ mo¿na jesz-cze jedn¹ grupê docelow¹, zainteresowan¹ wykorzystaniem ró¿norodnych informacji z zakresu tak rozumianej geologii miejskiej. Jest to œrodowisko akademickie – wyk³adowcy prowadz¹cy zajêcia w atrakcyjnym dla odbiorców otoczeniu oraz studenci ró¿nych kierunków kszta³cenia.
Szczegó³owe opracowanie cech widocznych w kamieniu architektonicznym, m.in. na powierzchniach p³yt polero-wanych, pozwala na stworzenie bardzo atrakcyjnych, spe-cjalistycznych tras geoturystycznych. Mog¹ one dotyczyæ, oczywistych w tym kontekœcie, podstawowych zagadnieñ petrograficznych (ryc. 9) albo mineralogicznych (ryc. 10), ale te¿ np. ewolucji magm (ryc. 11 – patrz str. 195) i formo-wania siê masywów magmowych, tektoniki ska³ metamor-ficznych, œrodowisk sedymentacyjnych, czy wietrzenia i deterioracji kamienia.
Kolejn¹ grupê odbiorców wiedzy geologicznej dostêp-nej w elementach architektury miast okreœliæ mo¿emy jako „zwyk³ych geoturystów”. S¹ to zazwyczaj osoby prefe-ruj¹ce aktywne spêdzanie wolnego czasu, wykazuj¹ce równie¿ inne wielokierunkowe zainteresowania, poszu-kuj¹ce ró¿norodnych ofert. Elementem przyci¹gaj¹cym ich uwagê mo¿e byæ interdyscyplinarnoœæ przedstawia-nych zagadnieñ. Wiedza z zakresu geologii, ukazywana
Ryc. 7. Fantazyjne wykoñczenie wejœcia do jednego z banków –
3 odmiany importowanych gnejsów oraz ró¿norodny kamieñ rodzimy (ul. Ruska). Fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 1. Czerwony piaskowiec noworudzki na fasadzie domu
han-dlowego – dawnego Geschäftshaus Schottländer (ul. Œwidnicka). Fot. K. Zago¿d¿on
Ryc. 5. Wroc³awski granitowy s³oñ – granit strzegomski,
z³o-¿e Borów I, kamienio³om 49a (ul. Powstañców Œl¹skich). Fot. K. Zago¿d¿on
Ryc. 6. „Marmur” (zlepieniec) zygmuntowski na posadzce
bu-dynku C-7 Politechniki Wroc³awskiej (d³ugoœæ pola widzenia ok. 45 cm). Fot. P. Zago¿d¿on
w zjawiskach widocznych w elementach kamiennych, mo¿e bowiem stanowiæ spójn¹, odrêbn¹ propozycjê, albo staæ siê sk³adnikiem wzbogacaj¹cym ju¿ istniej¹ce, b¹dŸ tworzone w przysz³oœci trasy turystyczne o profilach ogólnym, histo-rycznym, architektonicznym, dotycz¹cym historii prze-mys³u itd. W przypadku Wroc³awia propozycj¹ wyj¹tkow¹ w skali Europy mo¿e byæ ukazanie wci¹¿ doskonale zacho-wanych pozosta³oœci walk toczonych podczas II wojny œwiatowej. S¹ to œlady ostrza³u artyleryjskiego i z broni rêcznej, widoczne w bruku oraz w kamiennych elementach konstrukcyjnych ró¿nych budowli (por. Zago¿d¿on, 2012). Ta sama interdyscyplinarnoœæ staje siê wa¿nym walorem w ofercie dla turystów przypadkowo stykaj¹cych siê z za-gadnieniem geoturystyki w miastach (np. uczestników zwyk³ych wycieczek turystycznych, konferencji, targów – Zago¿d¿on & Zago¿d¿on, 2014).
Opisywane zasoby informacji przyrodniczej (geolo-gicznej, paleontologicznej), w powi¹zaniu z informacjami gospodarczymi (krajowe zasoby surowców) i techniczny-mi (sposoby wykonania wyrobów katechniczny-miennych), mog¹ byæ wykorzystane w nauczaniu dzieci i m³odzie¿y szkolnej. Poznawanie tych zagadnieñ powinno siê odbywaæ w jak najbardziej praktyczny sposób – podczas wycieczek dydaktycznych ulicami rodzinnego miasta. Co istotne – trasy geoturystyczne odpowiednie do tego celu, ukazuj¹ce proste, podstawowe zagadnienia, mo¿na przygotowaæ w wielu czêœciach aglomeracji, w pobli¿u szkó³, a nie tylko w najbardziej obfituj¹cym w ró¿norodne odmiany kamie-nia centrum. Zaproponowaæ mo¿na szereg ró¿norodnych tras, tematów czy zabaw, dotycz¹cych np. bogactw mine-ralnych naszej ojczyzny, zwierz¹t „zamkniêtych” w ska-³ach (ryc. 12), czy choæby konkursów plastycznych na naj-bardziej niezwyk³y sposób wykorzystania kamienia.
Informacje z zakresu geologii miejskiej mog¹ byæ równie¿ wykorzystywane w ramach kszta³cenia na nie-których kierunkach studiów wy¿szych. W przypadku kie-runków zwi¹zanych z naukami o Ziemi oraz górnictwem poziom merytoryczny (szczegó³owoœæ) przekazu mo¿e byæ podobny, jak na wspomnianych wy¿ej trasach specjalistycz-nych. Podstawowe zagadnienia geologiczne i dotycz¹ce obróbki kamienia mog¹ byæ przedstawiane równie¿ studen-tom budownictwa, architektury, historii sztuki itd.
We Wroc³awiu dzia³ania w takim zakresie podejmuj¹ pracownicy Instytutu Geologicznego Uniwersytetu Wroc³awskiego oraz Wydzia³u Geoin¿ynierii, Górnictwa
i Geologii Politechniki Wroc³awskiej. W tym drugim przypadku realizowano zajêcia z przedmiotów mineralo-gia i petrolomineralo-gia oraz geolomineralo-gia z³ó¿, zadaniem zespo³ów studentów by³o przeprowadzenie obserwacji terenowych na wyznaczonych obszarach (ulice Starego Miasta) oraz wykonanie raportów. Ocenie podlega³a precyzja przedsta-wionych petrograficznych i technicznych opisów mate-ria³ów kamiennych, a tak¿e szczegó³owoœæ internetowej kwerendy na stronach przedsiêbiorstw kamieniarskich.
PODSUMOWANIE
Du¿e miasta daj¹ mo¿liwoœæ wyj¹tkowej, zaskakuj¹co szerokiej popularyzacji zagadnieñ geologicznych, promocji kierunków nauczania zwi¹zanych z naukami o Ziemi oraz wykorzystaniem surowców mineralnych, a tak¿e edukacji w tym zakresie. Zaplecze stanowi zró¿nicowana gama kamienia budowlanego wykorzystanego w historycznych i wspó³czesnych elementach architektury, skoncentrowa-nego na niewielkim, doskonale dostêpnym obszarze. Systematyczne opracowywanie geoturystycznych atrakcji tego rodzaju stwarza ponadto potencjalne mo¿liwoœci nie-zwyk³ej (równie¿ interdyscyplinarnej) turystycznej promo-cji miast. Pod pewnymi wzglêdami Wroc³aw daje szerokie mo¿liwoœci w tym zakresie. Oferta miasta mo¿e mieæ cha-rakter standardowy, z zapewnieniem odpowiedniej opieki przewodnika, lub zawieraæ propozycjê indywidualnego zwiedzania tras/obiektów geoturystycznych, nale¿y jedno-czeœnie stworzyæ odpowiedni¹ aplikacjê, umo¿liwiaj¹c¹
Ryc. 9. Tekstura bez³adna i kierunkowa – obserwowana na
ró¿-nych powierzchniach ska³y (ukraiñski granit porfirowaty Rosso Santiago, in Kapustin, ul. Œwidnicka, d³ugoœæ pola widzenia ok. 35 cm). Fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 10. Automorficznie wykszta³cone kryszta³ki hornblendy w
granicie strzegomskim (szerokoœæ pola widzenia ok. 1,5 cm; cokó³ domu handlowego, Rynek, d³ugoœæ pola widzenia ok. 2 cm). Fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 12. Przekrój pancerza kraba w hiszpañskim wapieniu Gris
Alveolar (elewacja budynku u zbiegu ul. Jednoœci Narodowej i Namys³owskiej, d³ugoœæ pola widzenia ok. 10 cm). Fot. K. Zago¿d¿on
œci¹ganie przygotowanych materia³ów graficznych i tek-stowych na mobilne odbiorniki danych. Edukacja geolo-giczna mo¿e byæ prowadzona na ró¿nych szczeblach i poziomach szczegó³owoœci – adresatami s¹ zarówno dzie-ci i m³odzie¿ szkolna, jak te¿ studendzie-ci, geoturyœdzie-ci oraz oso-by przypadkowo stykaj¹ce siê z tak¹ ofert¹.
Istotnym aspektem jest mo¿liwoœæ wykorzystania tych zasobów jako uzupe³nienia edukacji geologicznej na niektó-rych kierunkach studiów wy¿szych. Z jednej strony realiza-cja æwiczeñ na ulicach miasta stanowi zaledwie namiastkê, wprowadzenie do zajêæ terenowych, ale jednoczeœnie posia-da pewne istotne atuty. Silna koncentracja ró¿norodnego materia³u skalnego umo¿liwia szybkie ukazanie szeregu ró¿norodnych zagadnieñ. Przyk³ady ska³, struktur, zjawisk s¹ widoczne bez porównania lepiej, ni¿ w terenie. Nie poja-wiaj¹ siê tu problemy takie jak zwietrzenie powierzchni odkrywek skalnych, czy zas³oniêcie struktur geologicznych szat¹ roœlinn¹. Powierzchnia niektórych elementów kamien-nych siêga kilku metrów kwadratowych, kiedy indziej to samo zjawisko i jego zmiennoœæ mo¿na œledziæ na kolejnych sekcjach, uwidocznionych np. na poszczególnych p³ytach kamiennych, umieszczonych blisko siebie.
Przygotowanie odpowiednich tras czy zespo³ów stano-wisk obserwacyjnych wymaga jednak niekonwencjonalne-go spojrzenia na geologiê, a tak¿e na architekturê miasta, spojrzenia, które przewrotnie mo¿na okreœliæ jako „3´ nie”: przedmiotem zainteresowania s¹ tu nie tylko obiekty zabyt-kowe, charakterystyka geologiczna dotyczy nie tylko pro-stego opisu petrograficznego, na charakteryzowane obiekty spogl¹daæ nale¿y nie tylko okiem geologa.
Opracowanie wykonano w ramach zadania statutowego Poli-techniki Wroc³awskiej nr S 30141.
LITERATURA
BORZÊCKI R. & MAREK A. 2013 – Geoturystyczne walory ha³dy daw-nej kopalni wêgla „Nowa Ruda”. Dzieje górnictwa – element europejskie-go dziedzictwa kultury 5. Wyd. Ofic. Wyd. PWroc. Wroc³aw: 15–25. CÔTÉ A., JOLY M. C. & VERNER A. 2009 – Urban geotourism. The case of Montreal. Téoros, Rev. Recherche en Tourisme, 28 (2): 97–99. CHRUDZIMSKA-UHERA K., JUREWICZ E. & S£ABY E. 2011 – Andezyt pieniñski i Jana Szczepkowskiego dekoracja ryzalitu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie. Prz. Geol., 59 (7): 505–509. Geo-turystyka.pl – witryna internetowa Projektu szlaku geoturystycz-nego miasta K³odzka, akt.: 2015.
GÓRNY Z. 2009 – Wybrane przyk³ady kamienia naturalnego z W³och i Niemiec zastosowane w obiektach architektonicznych Krakowa – krótka wycieczka geologiczna; Geoturystyka, 1–2 (16–17): 61–70. GRODZICKI A., KRYZA G., KRYZA R. & WALENDOWSKI H. 2001 – Kamieñ w zespole architektonicznym Uniwersytetu Wroc³awskiego (300 lat wroc³awskiej Alma Mater) – cz. I. Kopaliny Pospolite, 7–8: 34.
GRODZICKI A., KRYZA G., KRYZA R. & WALENDOWSKI H. 2003 – „Petroarchitecture” – past and recent usage of building stone in the Univer-sity of Wroc³aw architectonic assemblage. P. Spec. PTMin, 22: 66–69. HUBER M. & MROCZEK P. 2012 – Kamieñ w architekturze Lublina na przestrzeni wieków. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 448: 441–450. KORZENIOWSKI J.I. 2001 – Kamieñ w architekturze i rzeŸbie Wroc³awia. Œwiat Kamienia, 5 (12): 24–27.
KRYZA R. 2011 – Kamieñ w architekturze i sztuce: od Asuanu do ¯agania. ¯elaŸniewicz A. i in. (red.) Mezozoik i kenozoik Dolnego Œl¹ska. WIND, Wroc³aw: 195–209.
KRYZA R., DRWIÊGA A., GRODZICKI A., AUGUST C., KRYZA G. & WALENDOWSKI H. 2006 – 1000 lat Wroc³awskiej Katedry: Kamieñ w zmieniaj¹cych siê stylach architektury. I–IV. Œwiat Kamienia, 2 (39), 4 (41), 5 (42), 6 (43).
KRYZA R., UHLIR Ch.F., KRYZA G., SRTIŠKIENE E. & HÖCK V. 2011 – Wapienie Salzburga – „królewskie marmury” w Polsce i na Litwie. Prz. Geol., 59 (2): 137–145.
LABUS M. 2005 – Geoturystyka miejska na przyk³adzie Gliwic. Zesz. Nauk. Polit. Œl. Seria: Górnictwo, 269: 221–230.
LORENC M.W. & MAZUREK S. 2010 – Wybrane, nowe propozycje atrak-cji geoturystycznych z Dolnego Œl¹ska. Geoturystyka, 3–4 (22–23): 3–18. LORENC M.W. & ZIMA W. 2004 – Zabytkowe budowle kamienne Dolnego Œl¹ska: Boles³awiec. Geoturystyka, 1: 51–52.
£ANNIK A., SMOLEÑSKA A. & WÓJCIK B. 2008 – Poznajmy piêk-no kamieniarki kolegiaty p.w. Narodzenia Najœwiêtszej Maryi Panny w Tarnowie. Geoturystyka, 3 (14): 27–40.
MA£KOWSKI S. 1927 – Petrografia Warszawy. [W:] Lewiñski J., £uniew-ski A., Ma³kow£uniew-ski S., Samsonowicz S. – Przewodnik geologiczny po War-szawie i okolicy. Wyd. Oddz. Warsz. Kom. Fizjogr. PAU., Warszawa. MICHNIEWICZ J. 1996 – Niszczenie górnokredowych piaskowców ciosowych w zabytkach Wroc³awia pod wp³ywem zanieczyszczeñ atmosferycznych, Prz. Geol., 44 (3): 271–274.
MIGOÑ P. 2012 – Geoturystyka. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. PRELL M. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2011 – Kamieñ naturalny w wybra-nych obiektach komercyjwybra-nych Wroc³awia. Górn. i Geol. XVI. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc. 133, Studia i Materia³y, 40: 109–121.
PIVKO D. 2005 – Urban Geology and Historical Sites in Bratislava. Geoturystyka, 2 (2): 39–46.
RAJCHEL J. 2004 – Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa. Uczelnia-ne Wyd. Nauk.-Dydak. AGH, Kraków: 1–233.
RAJCHEL J. 2008 – The Stony Cracow: geological valors of its archi-tecture. Prz. Geol., 56 (8/1): 653–662.
RAJCHEL J. 2009 – Martwice wapienne w architekturze Krakowa. Kwart. AGH, 35 (2/1): 313–322.
REMBIŒ M. & SMOLEÑSKA A. 2009 – Kamieñ w Auli Leopoldyñ-skiej Collegium Maximum Uniwersytetu Wroc³awskiego. Kwart. AGH, 35 (2/1): 331–337.
RODRIGUES M.L., MACHADO C.R. & FREIRE E. 2011 – Geoto-urism routes in urban areas: a preliminary approach to the Lisbon Geohe-ritage survey. GeoJournal of Tourism and Geosites. IV, 2 (8): 281–294. SERMET E. & ROLKA G. 2012 – Walory geoturystyczne kamie-nio³omów na krakowskim Zakrzówku – mo¿liwoœci zagospodarowa-nia. Abstrakty II. Pols. Kongr. Geol. Warszawa, s. 76.
SERMET E. & ROLKA G. 2013 – Pogórniczy spadek na zrêbie Zak-rzówka. Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury 5. Wyd. Ofic. Wyd. PWroc. Wroc³aw: 329–388.
TAVALLAEI S., HESARI A.R.E., FATHI M.H., FARZANEH M. & MOUSAVI S.C. 2012 – The Evaluation of the Geo-Tourism for Urban Development: A Case study in Ajabshir City, Iran. J. Civil Engi-neering and Urbanism, 2 (2): 80–85.
TO£KANOWICZ E. & ŒCIBISZ M. 2010 – Architektura Warszawy zapisana w kamieniu. Geo-Trop wycieczka geologiczna.http://www.warszawa.pl/ram- ka/?l=Encyklopedia_Warszawy/Architektura/97,6275,2,1,0,15-Architek-tura_Warszawy_zapisana_w_kamieniu.html.
WALENDOWSKI H. 2009 – Spacerem po Poznaniu. Nowy Kamieniarz, 43 (7): 30–38.
WALENDOWSKI H. 2010 – Poznaj Poznañ. Nowy Kamieniarz, 50 (7): 78–83. www.geoturismobrasil.com/urbano%20tur%20N%20ENG.html -witryna internetowa Geotourismbrazil.com, akt.: 2014.
www.pgi.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2175&Ite-mid=613 – witryna internetowa Pañstwowego Instytutu Geologicznego, zak³adka: Geoturystyka miejska, akt.: 2014.
ZAGO¯D¯ON P.P. 2008–2009 – „Wroc³awskie” granity (cykl arty-ku³ów). Nowy Kamieniarz, 34, 35, 36, 38.
ZAGO¯D¯ON P.P. 2012 – Blizny wojny w kamieniu ryte – œlady dzia³añ wojennych w wybranych obiektach kamiennych na terenie Wroc³awia. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc. 135, Studia i Materia³y, 42: 147–162.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ŒPIEWAK A. 2011 – Kamieñ w architekturze a geoturystyka miejska – przyk³ady z terenu Wroc³awia. Górn. i Geol. XVI. Pr. Nauk. Inst. Górn. PWroc., 133, Studia I Materia³y, 40: 123–143. ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2009 – Miêkkie, ale piêkne (wapienie „wroc³awskie”), Nowy Kamieniarz, 73 (2): 70–72.
ZAGO¯D¯ON P.P. & ZAGO¯D¯ON K.D. 2012 – Zjawiska i struktury geologiczne w architekturze – krótki przewodnik geoturystyczny po Wroc³awiu. Abstrakty II. Pol. Kongr. Geol. (poster) Warszawa, s. 95. ZAGO¯D¯ON K.D. & ZAGO¯D¯ON P.P. 2014 – Odetchnij od handlo-wania. Spacer geoturystyczny po wroc³awskim osiedlu Plac Grunwaldzki. Nowy Kamieniarz, 40 (4): 68–74.
Praca wp³ynê³a do redakcji 21.07.2014 r. Akceptowano do druku 14.01.2015 r.
ry
zaplecze edukacyjne – przyk³ady wroc³awskie (patrz str. 150)
Ryc. 3. Zabytkowa ambona w koœciele œw. Marii Magdaleny;
wi-doczne m.in. serpentynitowe kolumienki i alabastrowe p³askorze-Ÿby. Fot. K. Zago¿d¿on
Ryc. 4. Wyj¹tkowy przyk³ad nawierzchni chodnikowej – god³o
Wroc-³awia przed wejœciem do Ratusza (mozaika z kostki brukowej: granit strzegomski – szary i ¿ó³ty, bazalt, granit czerwony). Fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 8. Rzadko spotykany Red Porphyry (Chiny) z gniazdami
kar-neolu na elewacji nowoczesnego apartamentowca (pl. Dominika-ñski, d³ugoœæ pola widzenia ok. 40 cm). Fot. K. Zago¿d¿on
Ryc. 11. Maficzne „enklawy podwójne” – œwiadectwo
wieloetapowe-go mieszania magm (stara p³yta chodnikowa granitu strzewieloetapowe-gomskiewieloetapowe-go, ul. £aciarska, d³ugoœæ pola widzenia ok. 30 cm). Fot. P. Zago¿d¿on
Ryc. 2. Wspó³czesna trawertynowa elewacja, poni¿ej – zbli¿enie
kamienia (Daino Reale, W³ochy) z wyraŸn¹ struktur¹ biomor-ficzn¹ (ul. Powstañców Œl¹skich). Fot. K. Zago¿d¿on
